Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının
Yüklə 16,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
| “Regional və ya Azlıqların Dilləri
üzrə Avropa Xartiyası” nı Avropa Şurasının bir neçə ölkəsi indiyədək ratifikasiya etməmişdir. Həmin ölkələrin sırasında hətta Belçika, Fransa, İrlandiya, Portuqaliya, Yunanıstan, Bolqarıstan, Estoniya, Litva və Latviya kimi Avropa İttifaqının üzvləri də vardır. “Regional və ya Azlıqların Dilləri üzrə Avropa Xartiyası”nın bəzi ölkələr tərəfindən ratifikasiya edilməməsi bu sənəddə olan bir sıra müddəalarının həmin ölkələrin milli maraqlarına, xüsusilə ictimai–siyasi, iqtisadi sabitliklərinə, ərazi bütövlüklərinə ciddi təhlükə törədə biləcəyi ilə əsaslandırılır. Daha konkret desək, bu sənəddə elə tələblər əks olunmuşdur ki, onların həyata keçirilməsi ölkədə milli zəmində separatçılıq hərəkatının baş qaldırmasına, ölkə ərazisinin parçalanmasına gətirib çıxara bilər. Məsələn, sözügedən sənədin III hissəsinin “İnzibati orqanlar və dövlət qulluğu” adlı 10-cu maddəsində yer alan bəzi məqamlar cəmiyyətdə dezinteqrasiya meylərinin yayılması, etnik separatizmin yaranması təhlükəsini özündə saxlayır. Sözügedən maddənin tələbinə əsasən, milli azlıqların çoxluq təşkil etdiyi dövlətin inzibati ərazi dairələrində dövlət müəssisələri, yerli icra hakimiyyəti və özünüidarəetmə orqanları vətəndaşlarla iş apararkən azsaylı xalqların dillərindən istifadə etməli, habelə yazılı ərizələr, MULTİKULTURALİZMİN CƏMİYYƏTİN SİYASİ, İQTİSADİ, SOSİAL VƏ MƏDƏNİ İNKİŞAFINA TƏSİRİ 279 inzibati və kargüzarlıqla bağlı digər rəsmi xarakterli sənədlər etnik azlıqların dillərində tərtib olunmalıdır. Bundan başqa “Regional və ya Azlıqların Dilləri üzrə Avropa Xartiyası”nda elə müddəalar var ki, onların icra olunması dövlətin böyük həcmdə lüzumsuz maliyyə xərclərinə səbəb ola bilər. Məsələn, Xartiyanın “İqtisadi və ictimai həyat” adlı 13-cü maddəsində iqtisadi və ictimai həyatda regional dillərin geniş istifadəsinə şəraitin yaradılması, o cümlədən maliyyə və bank sənədlərinin, şirkətlər və özəl müəssisələr tərəfindən bağlanılan müqavilələrin, şirkətdaxili sənədləşmə işinin, qiymətli kağızların, ödəmə çeklərinin və digər bu kimi sənədlərin, habelə məhsulların istifadəsi və mexanizmlərin istismarı üzrə təlimatların etnik azlıqların dillərində tərtibinə və hazırlanmasına icazənin verilməsi tələbi irəli sürülür. Milli azlıqların hüquq və azadlıqlarının təmin olunmasının mühüm göstəricilərindən biri onların dillərində qəzet və jurnalların nəşr olunması, televiziya və radio verilişlərinin aparılması, orta və ali məktəblərdə tədrisin təşkil olunmasıdır. Bütün bunlar cəmiyyət daxilində inteqrasiya proseslərini möhkəmləndirir. Bu isə öz növbəsində ümumilikdə ölkənin sosial-iqtisadi inkişafına, əhalinin həyat səviyyəsinin qalxmasına səbəb olur. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, multikulturalizmin daxili siyasətin tərkib hissəsi olmasının ikincisi göstəricisi ölkə daxilində dövlət-din münasibətlərinin yüksək səviyyədə olmasıdır. Ölkədə dövlət-din münasibətlərinin yüksək səviyyədə olması dedikdə nə nəzərdə tutulur? Dövlət-din münasibətlərinin yüksək səviyyədə olması ilk növbədə ölkə daxilində dini etiqad azadlığının təmin edilməsi deməkdir. Məlum olduğu kimi, dini etiqad azadlığı insan hüquqlarının tərkib hissəsidir. Buna görə də dini etiqad azadlığının təmin olunması hər bir demokratik inkişaf yolu seçmiş dövlətin daxili siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biridir. Dövlət-din münasibətlərinin yüksək səviyyədə qurulmasının digər mühüm göstəricisi ölkə ərazisində mövcud olan dinlərin və dini məzhəblərin qanun qarşısında bərabər olmasıdır. Dünya ölkələrinin praktikası göstərir ki, dini etiqad azadlığını təmin edən hər bir ölkə dinlərin və dini məzhəblərin qanun qarşısında bərabərliyinə zəmanət vermir. Bunu hətta aparıcı Qərb ölkələrinin təcrübəsi də təsdiq edir. MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ 280 ABŞ, Kanada və Qərbi Avropa ölkələrində dinlər və dini məzhəblər arasında bərabərlikdən danışmaq mümkün deyil. Bu ölkələrdə dini etiqad azadlığı olsa da, orada hakim dinə, yəni titul xalqın mənsub olduğu dinə münasibətdə digər dinlər və dini məzhəblər, xüsusilə də İslam dini de-fakto aşağı mövqedədir. Dövlət- din münasibətlərinin yüksək səviyyədə olmasının mühüm göstəricilərindən olan dinlərin və dini məzhəblərin qanun qarşısında bərabər olmasını təmin edən ölkə azdır. Məsələn, Azərbaycan Respublikası belə ölkələrdən biridir. Azərbaycanın əhalisinin 96 faizini müsəlman olmasına baxmayaraq, dövlət dinlər arasında heç bir ayrı-seçkiliyə yol vermir. Ölkə Konstitusiyasının 18-ci maddəsinin 1-ci bəndində göstərilir ki, Azərbaycanda “bütün dini etiqadlar qanun qar şısında bərabərdir”. Dövlət-din münasibətlərinin yüksək səviyyədə qurulmasından danışdıqda dövlət tərəfindən bütün dini qurumlara maddi-maliyyə köməyinin göstərilməsini də qeyd etmək lazımdır. Belə köməyin göstərilməsi ilk növbədə milli azlıqlara mənsub olan və fəaliyyətlərində maliyyə çətinlikləri ilə üzləşən dini qurumlar üçün əhəmiyyətlidir. Bu yardımın əhəmiyyətli hissəsi dini ibadət obyektlərinin tikintisinə, təmirinə, eləcə də dini qurumların fəaliyyətlərinin təmin olunmasına yönəldilir. Bir sıra ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, dini azadlıqların təmin edilməsi, bütün dinlərin və dini məzhəblərin qanun qarşısında bərabər olması, dövlət tərəfindən dini icmalara maddi dəstəyin göstərilməsi ölkə daxilində dinlərarası münasibətlərin qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlıq əsasında qurulmasına səbəb olur. Ölkə daxilində fəaliyyət göstərən müxtəlif dinlər və dini məzhəblər arasında münasibətlərin qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlıq əsasında qurulması isə öz növbəsində, dövlət-din münasibətlərinin yüksək səviyyədə olmasının əsas indikatorlarından biri kimi qəbul oluna bilər. Çünki dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, ölkə daxilində müxtəlif dinlər və dini məzhəblər arasında dözümlülük, qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlıq münasibətləri dövlət tərəfindən məqsədyönlü şəkildə aparılan multikulturalizm siyasəti həyata keçirildikdə formalaşır. Beləliklə, ölkədə yaşayan milli azlıqların etnik-mədəni dəyərlərinin qorunması, eləcə də ölkə daxilində dövlət-din münasibətlərinin yüksək səviyyədə olması multikulturalizmin daxili siyasətin tərkib hissəsi olmasını göstərir. Cəmiyyətdəki etnik-mədəni müxtəlifliyin tənzimlənməsinə yönələn, səmərəli siyasət modeli olan multikulturalizm dövlətin daxili siyasəti ilə yanaşı MULTİKULTURALİZMİN CƏMİYYƏTİN SİYASİ, İQTİSADİ, SOSİAL VƏ MƏDƏNİ İNKİŞAFINA TƏSİRİ 281 onun xarici siyasətinin də tərkib hissəsi, mühüm bir istiqaməti kimi çıxış edir. Multikulturalizm daxili siyasətin tərkib hissəsi kimi ölkə daxilindəki etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin və onların əsasını təşkil edən dəyərlərin qorunmasına səbəb olursa, ölkələrarası münasibətlərdə o, müxtəlif mədəniyyətlərə və sivilizasiyalara mənsub olan ölkələrlə qarşılıqlı əhəmiyyət daşıyan əlaqələrin inkişafını nəzərdə tutur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, multikulturalizm daxili siyasətin tərkib hissəsi olmadan ölkənin xarici siyasətində özünü büruzə verə bilməz. Bu, daxili və xarici siyasət arasında olan münasibətdən irəli gəlir. Bu münasibətdə daxili siyasət xarici siyasətə münasibətdə müəyyənedici rol oynayır. Ölkədaxili sabitlik dövlətin xarici siyasətinin sülhyönümlü və beynəlxalq hüququn prinsiplərinə uyğun olması üçün zəmin yaradır. Və əksinə ölkədaxili vəziyyətin qeyri-sabit, böhranlı olması dövlətin xarici siyasətinin təcavüzkar olmasına, onun beynəlxalq hüquq normalarına məhəl qoymamasına şərait yaradan əsas səbəblərdən biridır. Daxili siyasətin xarici siyasətə münasibətdə müəyyənedici rol oynamasını əsas götürərək deyə bilərik ki, əgər ölkə daxilində etnik, dini zəmində heç bir qarşıdurma yoxdursa, müxtəlif xalqların, dinlərin arasında dözümlülük, dialoq və əməkdaşlıq münasibətləri mövcuddursa, bu dövlətin xarici siyasəti sülhyönümlü olaraq dünyada dinlər və mədəniyyətlərarası dialoqa və əməkdaşlığa yönələcəkdir. Dinlər və mədəniyyətlərarası dialoqa və əməkdaşlığa yönələn dövlətin xarici siyasəti isə öz növbəsində onun beynəlxalq aləmdə multikulturalizm siyasətini təbliğ edən dövlət kimi nüfuzunu qaldıraraq daxili siyasətində multikulturalizm istiqamətini daha da gücləndirəcəkdir. Bu, xarici siyasətin daxili siyasətə əks təsirini nümayiş etdirməklə daxili və xarici siyasət arasındakı münasibəti qar şı lıqlı xarakter daşıdığını göstərir. Beləliklə, multikulturalizmin ölkənin daxili və xarici siyasətin tərkib hissəsi, mühüm istiqaməti kimi çıxış edir. Multikulturalizmin daxili siyasətin tərkib hissəsi olması onun xarici siyasətin istiqaməti olmasını müəyyən edir. Lakin multikulturalizmin ölkənin xarici siyasətində də özünü büruzə verməsi onun daxili siyasətdə daha da möhkəmlənməsi üçün əlverişli şərait yaradır. |