Multikulturalizm siyasət modeli kimi
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, multikulturalizm termini iki mənada
işlədilir:
geniş
və
dar
mənalarda. Sözün geniş mənasında multikulturalizm termini
çoxmədəniyyətlilik məfhumunun sinonimi kimi işlədilirsə, sözün dar mənasında
bu termin cəmiyyətdə mövcud olan etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərə
münasibətdə dövlətin apardığı konkret siyasəti xarakterizə edir. Bu siyasətin
əsasında cəmiyyətdəki etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin qorunması durur.
Kanadalı tədqiqatçı Pol Dyumoçel (Paul Dumouchel)
“Müqayisəli
Multikulturalizm”
adlı məqaləsində multikulturalizm termininin ədəbiyyatda ən
azı 3 müxtəlif mənada işlədilməsini qeyd edir. Birinci mənada bu termin elə bir
sosial-tarixi situasiyanı
xarakterizə edir ki, orada bir neçə müxtəlif etnik-mədəni
qrupun nümayəndələri birgə yaşayırlar. Onun fikrincə, bu mənada işlədilən
multikulturalizm termini deskriptiv (təsviredici) xarakter daşıyır. Dyumoçelin
bu mənada işlətdiyi multikulturalizm termini bizim yuxarıda qeyd etdiyimiz
multikulturalizm termininin sözün geniş mənasında işlədilməsini xatırladır.
Dyumoçelə görə, multikulturalizm termininin ikinci mənası cəmiyyətdəki
etnik-mədəni müxtəlifliyə münasibətdə dövlət tərəfindən aparılan konkret
siyasətlə
bağlıdır. Multikulturalizm termininin ikinci mənası onun birinci
mənasından irəli gəlir. Belə ki, cəmiyyətdəki multikultural situasiyanı idarə
etmək məqsədilə dövlət bir neçə mümkün siyasət sırasında multikulturalizm
siyasətinə də müraciət edir. Bu mənada işlədilən multikulturalizm termini
dövlətin cəmiyyətdəki etnik-mədəni müxtəlifliyə reaksiyasını, daha konkret
desək, bu müxtəlifliyin qorunmasını, eləcə də bəzi hallarda hətta inkişaf
etdirilməsini nəzərdə tutan multikulturalizm siyasətini ehtiva edir. Dyumoçelin
ikinci mənada işlətdiyi multikulturalizm termini bizim yuxarıda qeyd etdiyimiz
multikulturalizm sözünün dar mənası ilə eynidir.
Dyumoçelə görə, multikulturalizm termininin üçüncü mənası
normativ
xarakter
daşıyaraq çoxmədəniyyətli cəmiyyətin ədalət baxımınından necə
olmalı olduğunu göstərir. Dyumoçel multikulturalizm termininin bu anlamda
multikulturalizm fenomeninin tanınmış tədqiqatçıları olan Çarlz Teylorun,
Vil Kimlikanın və Ceyms Tallinin əsərlərində istifadə edilməsini göstərir. Bu
müəlliflər hesab edirlər ki, etnik-mədəni müxtəliflik olan cəmiyyətdə müxtəliflik
19
“MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ” FƏNNİNİN PREDMETİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ
qorunmalı və inkişaf etdirilməlidir. Bu,
multikultural ədalətin
normativ tələbidir.
Əslində Dyumoçelin təqdim etdiyi multikulturalizm termininin üçüncü
mənası bu terminin ikinci mənasının konkretləşdirilməsidir. Bu səbəbdən onu
multikulturalizm termininin ayrıca bir mənası kimi vermək düzgün deyil.
Beləliklə, siyasət modeli mənasında işlədilən multikulturalizm termini bu
sosial hadisənin mühüm cəhətini xarakterizə edir- onu
dövlət ideologiyasınin
tərkib hissəsi
,
dövlət siyasətinin mühüm istiqaməti
kimi təqdim edir. Daha konkret
desək, multikulturalizm siyasət modeli kimi cəmiyyətdəki etnik, irqi, dini və
mədəni müxtəlifliklərin qorunmasını nəzərdə tutur. Etnik, irqi, dini və mədəni
müxtəlifliklərin qorunması ictimai inkişafın mühüm mənbələrindən biridir.
Bununla bağlı 2 noyabr 2001-ci il tarixində UNESKO-nun “Mədəni müxtəliflik
haqqında ümumdünya Bəyannaməsi”nin “Mədəni müxtəliflik, bəşəriyyətin
ümumi irsi” adlı 1-ci maddəsində deyilir:
“Mübadilənin, innovasiyanın və
yaradıcılığın mənbəyi olan mədəni müxtəliflik təbiət üçün biomüxtəlifliyin
zəruri olduğu kimi bəşəriyyət üçün zəruridir. Buna görə də mədəni müxtəliflik
bəşəriyyətin ümumi irsidir və o, indiki və gələcək nəsillərin rifahı naminə tanınmalı
və təsdiq olunmalıdır”
.
Cəmiyyətdəki etnik-mədəni müxtəlifliyin qorunmasına
yüksək önəm verən Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev deyirdi:
“Dövlət, ölkə nə qədər çox xalqı birləşdirsə, bir o qədər zəngin olur, çünki onların
hər biri ümumdünya mədəniyyətinə və sivilizasiyasına öz töhfəsini verir”.
Multikulturalizm həyat tərzi kimi
Bir sosial hadisə kimi meydana gələn multikulturalizmin inkişafının sonrakı
mərhələsi onun dövlət ideologiyasına, dövlət siyasətinə çevrilməsi ilə bağlıdır.
Bu mərhələlərin reallaşmasında əsas rol dövlətə məxsusdur. Multikulturalizmin
cəmiyyətdə inkişafının sonrakı mərhələsi onun xalqların
həyat tərzinə
çevrilməsi
ilə bağlıdır. Multikulturalizmin vətəndaşların həyat tərzinə çevrilməsi onun
inkişafının ən yüksək mərhələsidir. Düzdür, elə xalqlar var ki, multikulturalizmin
dövlət ideologiyasına, dövlət siyasətinə çevrilməsindən asılı olmayaraq və bu
prosesdən çox əvvəl tarixən yüksək multikultural və tolerantlıq ənənələrinə
malik olmuşdular. Belə xalqlar ərazilərində yaşayan digər xalqları heç vaxt
ayrı-seçkiliyə, təqibə məruz qoymamışdılar, onlara qarşı heç vaxt dözümsüzlük
nümayiş etdirməmiş və onlarla sülh və əmin-amanlıq şəraitində yaşamışdır.
MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ
20
Belə xalqlardan biri Azərbaycan xalqıdır. Azərbaycan xalqı tarixinin bütün
mərhələlərində onun ərazisində yaşayan bütün xalqların nümayəndələrinə
xoş münasibət bəsləmiş, onların etnik, dini və mədəni dəyərlərinə nəinki
dözümlük nümayiş etdirmiş, həmçinin hörmətlə yanaşmışdır. Tarixin müxtəlif
mərhələlərində Azərbaycan xalqı təqibə məruz qalan etnik, dini azlıqların
nümayəndələrinə sığınacaq vermişdir. Multikulturalizmin Azərbaycan xalqının
həyat tərzinə çevrilməsi ilə bağlı Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyev IV Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumunun açılış
mərasimində aşağıdakıları söyləmişdir:
“Azərbaycanda multikulturalizm dövlət
siyasətidir. Eyni zamanda, bu, bizim həyat tərzimizdir. Multikulturalizmin nisbətən
yeni və bəzən çətin tələffüz edilən termin olmasına baxmayaraq, multikulturalizm
ideyaları hər zaman ölkəmizdə mövcud olmuşdur. Tarixi dönəmdən və siyasi
sistemdən asılı olmayaraq, xalqımız hər zaman istər ölkədə, istərsə də onun
hüdudlarından kənarda multikulturalizmi fəal müdafiə və təşviq etmişdir”.
Lakin tarixi təcrübə göstərir ki, bu və ya digər xalqın tarixi multikultural
və tolerantlıq ənənələrinin multikulturalizmin onun həyat tərzinə çevrilməsində
mühüm rol oynamasına baxmayaraq, dövlət tərəfindən məqsədyönlü
şəkildə cəmiyyətdəki etnik, irqi, dini və mədəni müxtəlifliklərin qorunması
təmin olunmadıqda cəmiyyətin inkişafında etnik, dini və mədəni zəmində
qarşıdurmalar yaranır. Başqa sözlə desək, multikulturalizmin xalqın həyat tərzinə
çevrilməsində dövlət, onun apardığı multikulturalizm siyasəti əhəmiyyətli rol
oynayır. Deyilənləri sübut etmək üçün Qərb ölkələrində multikulturalizmin
meydana gəlməsində və bir dəyər kimi yayılmasında dövlətin bu sahədə
həyata keçirdiyi siyasəti göstərmək olar. Bundan başqa hazırki dövrdə,
xüsusilə də Qərb ölkələrində multikulturalizm siyasətinin ciddi çətinliklərlə
üzləşdiyi bir dövrdə, dövlət tərəfindən multikulturalizmə dəstək olmasa həmin
ölkələrdə islamofobiyanın, antisemitizmin, ksenofobiyanın və ayrıseçkiliyin,
dözümsüzlüyün digər formalarının yayılmasının qarşısını almaq mümkün olmaz.
Buna görə də multikulturalizmin xalqın həyat tərzi səviyyəsinə keçirdirilməsi
onun dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırılması şəraitində daha realdır.
Beləliklə, multikulturalizmin sosial hadisə, siyasət modeli və həyat
tərzi kimi təqdim olunması onun mahiyyətini acır. Bu isə öz növbəsində
“Multikulturalizmə giriş” fənninin predmetinin müəyyən edilməsində
əhəmiyyətlidir.
21
“MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ” FƏNNİNİN PREDMETİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ
Dostları ilə paylaş: |