Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının
Yüklə 16,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Təsnifat
Təsnifat ( latın dilindən tərcümədə - classis- növ, facio- etmək ) – obyektlərin qruplara elə bir bölgüsüdür ki, orada hər bir qrupun müəyyən yeri vardır. Obyektlərin qruplara bölgüsü onlara xas olan mühüm fərqləndirici əlamətlər üzrə aparılır. Təsnifat vasitəsilə məfhumun həcmi açılır. Yəni bu metod vasitəsilə məfhuma daxil olan digər məfhumlar müəyyən edilir. Məsələn: “Müasir dövrdə keçmiş Sovet İttifaqı respublikalarındakı dinlər ənənəvi və qeyri-ənənəvi dinlərə bölünür”. Təsnifatın strukturu Təsnifat 3 hissədən ibarətdir: həcmi açıqlanan məfhum, təsnifatın əsası və təsnifatın elementləri. Yuxarıdakı misalda (“Müasir dövrdə keçmiş Sovet İttifaqı respublikalarındakı dinlər ənənəvi və qeyri-ənənəvi dinlərə bölünür”) təsnifatın struktur elementləri aşağıdakılardır: Müasir dövrdə keçmiş Sovet İttifaqı respublikalarındakı dinlər - həcmi açıqlanan məfhum; Tarixən Sovet İttifaqı respublikalarına mövcud olmaq baxımından - təsnifatın əsası; Ənənəvi və qeyri-ənənəvi dinlər - təsnifatın elementləri. Təsnifatın qaydaları: 1. Təsnifat proporsional (mütənasib) olmalıdır, yəni bölünən məfhumun həcmi bölgünün elementlərinin həcmlərinin cəminə bərabər olmalıdır. Bu qayda 2 halda pozula bilər: a. Natamam təsnifat - bölgünün elementləri bölünən məfhumu tam əhatə etmir. Məsələn, “Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsi realizm, liberalizm, marksizm nəzəriyyələrini ehtiva edir”. (Burada konstruktivizm, neorealizm və digər nəzəriyyələr göstərilməmişdir). 33 “MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ” FƏNNİNİN PREDMETİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ b. Əlavə elementləri daxil edən təsnifat. Məsələn, “Kimyəvi elementlərə metallar, qeyri-metallar və ərintilər daxildir”. Bu misalda “ərintilər” əlavə elementdir; 2. Təsnifat bir əsasa görə aparılmalıdır ki, onun elementlərinin həcmləri kəsişməsin. Bu qayda pozulduqda, təsnifatın elementlərinin həcmləri kəsişir. Məsələn, “Nəqliyyata quru, su, hava, özəl və dövlət nəqliyyat növləri daxildir”. Bu təsnifat iki əsasa görə ( nəqliyatın hərəkət məkanı, nəqliyatın mülkiyyət forması ) aparılmışdır. Buna görə də onun elementlərinin həcmləri kəsişir; 3. Təsnifatın elementləri bir-birini istisna etməlidir. Bu qayda əvvəlki qaydadan irəli gəlir, çünki təsnifat bir əsasa görə aparılmadıqda, onun elementlərinin həcmləri bir-birilə kəsişəçəkdir. Məsələn, “Müharibələr ədalətli, ədalətsiz, azadlıq uğrunda və dünya müharibələri növlərinə bölünür”. Bu təsnifat bir əsasa görə aparılmamışdır. Ona görə də təsnifatın elementlərinin həcmləri bir-birilə kəsişir. Belə ki, azadlıq uğrunda aparılan müharibə ədalətli müharibə sayılır. Buna görə də “azadlıq uğrunda aparılan müharibə” “ədalətli müharibə” məfhumunun həcminə daxildir. Yəni bu təsnifatın elementlərinin həcmləri bir- birini istisna etmir. 4. Təsnifat ardıcıl aparılmalıdır, yəni burada boşluq olmamalıdır. Məsələn, “Müasir dövrdə keçmiş Sovet İttifaqı respublikalarındakı dinlər ənənəvi, qeyri-ənənəvi, missionerlər tərəfindən yayılan dinlər, milli dinlərə bölünür”. Bu təsnifat ardıcıl deyil, çünki “müasir dövrdə missionerlər tərəfindən yayılan dinlər” məfhumunun həcmi “qeyri-ənənəvi dinlər” məhhumunun həcminə daxildir. Bundan başqa bu təsnifat bir əsasa görə yox, üç əsasa görə aparılmışdır (əraziyə tarixən xas olan dinlər, missionerlər tərəfindən yayılan dinlər, dünya yaxud milli dinlər). Bu təsnifat qeyd olunan 3 əsas üzrə ayrılıqda aparılmalıdır. Təsnifatın növləri İki cür təsnifat vardır: 1. Əlamətin şəklinin dəyişdirilməsinə görə aparılan təsnifat. Məsələn, “Nüvə partlayışları partlayışın keçirildiyi yerdən asılı olaraq hava, yerüstü, yeraltı və ya sualtı partlayışlara bölünür”; 2. Dixotomik təsnifat (bölünən məfhumun həcmi bir-birinə zidd olan məfhumlara bölünür). MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ 34 Məsələn, “Məfhumlar müqayisə olunan və müqayisə olunmayan qruplara bölünür”. Dixotomik təsnifatın bir neçə üstünlüyü vardır: a. O, həmişə proporsionaldır; b. Təsnifatın elementləri həmişə bir-birini istisna edir; c. Təsnifat yalnız bir əsasa görə aparılır. Analogiya “Analogiya” sözü qədim yunan dilində tənasüb, proporsiya mənasını verir. Geniş mənada bu termin cisim və hadisələrin uyğunluğunu, oxşarlığını, onların münasibətlərinin eyniliyini ifadə edir. Cisim, tarixi hadisələrlə bərabər məfhumlar və fikirlər də analoji ola bilər. Analogiya – elmi tədqiqatın elə bir metodudur ki, onun vasitəsilə obyektlərin bir cəhətdə olan oxşarlıqlarının əsasında onların digər cəhətlərdə də oxşar olmaları haqqında fikir söylənilir. Analogiyada aşağıdakı terminlərdən istifadə edilir: - analogiyanın nümunəsi – naməlum obyektə əlaməti köçürülən obyekt; - analogiyanın subyekti – müəyyən əlamətin köçürüldüyü obyekt; - analogiyanın terminləri - analogiyanın nümunəsi və subyekti; - köçürülən əlamət - analogiyanın nümunəsindən subyektinə keçirilən əlamət; - analogiyanın əsası - analogiyanın hər iki termininə xas olan və eyni zamanda müəyyən əlamətin köçürülməsi üçün əsas olan əlamət. Analogiyanın bir tədqiqat metodu kimi əhəmiyyətini həmçinin onun yuxarıdakı terminlərinin mahiyyətini anlamaq üçün bir misal gətirək. Fərz edək ki, biz müasir dövrdə Fransada islamofobiyanın yayılmasının səbəbləri haqqında məlumat əldə etmək istəyirik. Lakin qeyd olunan sahədə elmi araşdırma aparılmadığına görə bu haqda məlumat yoxdur. Niderland Krallığında isə islamofobiyanın yayılması ilə bağlı elmi araşdırma aparılmışdır. Buna görə də Niderland Krallığında sözügedən məsələ ilə bağlı müəyyən məlumat vardır. Analogiya metodu vasitəsilə Fransada islamofobiyanın yayılmasının səbəblərinə dair məlumat əldə etmək mümkündür. Bu iki ölkə arasında bir sıra mühüm ümumi oxşar cəhətlər vardır. Fransa və Niderland Krallığı Avropa İttifaqının əsas üzv 35 “MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ” FƏNNİNİN PREDMETİ VƏ ƏHƏMİYYƏTİ ölkələrindəndir. Bu ölkələrdə yüksək iqtisadi inkişafın müşahidə olunması, həmçinin hər iki ölkədə hökumət tərəfindən əsaslı şəkildə əhalinin sosial müdafiəsi proqramının tətbiq edilməsi onları miqrantlar üçün cəlbedici edir. İslamofobiyanın yayılması ilə bağlı Niderland Krallığında aparılmış elmi tədqiqatda müəyyən edilmişdir ki, burada sağçı radikal qrupların ölkədə gedən siyasi proseslərə fəal müdaxilə etmələri islamofobiyanın yayılmasında mühüm rol oynamışdır. Fransa və Niderland Krallığı arasında olan bu mühüm oxşarlıqlara əsaslanaraq belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, müasir dövrdə Fransada islamofobiyanın yayılması burada sağçı radikal qrupların fəallaşması ilə əlaqədardır. Bu misalda Niderland Krallığı termini- analogiyanın nümunəsi , Fransa - analogiyanın subyekti , Niderland Krallığı və Fransa - analogiyanın terminləri kimi çıxış edir. Köçürülən əlamət kimi Niderland Krallığında sağçı radikal qrupların ölkədə gedən siyasi proseslərə fəal müdaxilə etmələrini göstərmək olar. Fransa və Niderland Krallığının Avropa İttifaqının əsas üzv ölkələrindən olmaları, bu ölkələrin yüksək iqtisadi inkişaf səviyyəsi, hər iki ölkədə hökumət tərəfindən əsaslı şəkildə əhalinin sosial müdafiəsi proqramının tətbiq edilməsi analogiyanın əsası kimi özünü göstərir. Lakin analogiya vasitəsilə alınan nəticələrin həqiqiliyi ehtimal xarakteri daşıyır. Bu nəticələrin həqiqilik ehtimallığının artırılması yolları vardır. Onlar aşağıda verilmişdir: 1.Analogiyanın nümunəsi və subyekti üçün ümumi olan əlamətlərin sayı mümkün qədər çox olmalıdır; 2. Analogiyanın əsası kimi istifadə edilən əlamətlər müqayisə olunan obyektlər üçün əhəmiyyətli olmalıdır; 3. Ümumi əlamətlər müqayisə olunan obyektlərin müxtəlif tərəflərini əhatə etməlidir; 4. Köçürülən əlamət analogiyanın əsasını təşkil edən əlamətə aid olmaqla yanaşı onunla bağlı olmalıdır; 5.Obyektlər arasında olan oxşarlıqla yanaşı onlar arasında olan fərqi də nəzərə almaq lazımdır. |