Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının

3.3.6. Azərbaycanda İslam 
Azərbaycanda islam dininin yayılmağa başlaması ərəb fəthləri ilə bağlıdır. 
Ərəb istilalarından öncə Cənubi Azərbaycan Sasanilər imperiyasının tərkibində 
olmuş, Şimali Azərbaycanda mövcud olan Qafqaz Albaniyası dövləti isə bu 
imperiyadan asılı vəziyyətə düşmüşdü. Həmçinin islamaqədərki dövrdə Cənubi 
Azərbaycanda atəşpərəstlik və zərdüştilik, Qafqaz Albaniyasında xristianlıq 
hakim mövqedə olmuşdur. Qafqaz Albaniyasında xristianlığın dövlət dini 
statusunda olmasına baxmayaraq, buranın əhalisinin əksər hissəsi xristianlıqdan 
qabaqkı qədim inanclara etiqad bəsləyirdi. Xüsusən orta və yoxsul təbəqə 
arasında müxtəlif bütpərəst etiqadlar və oda sitayiş geniş yayılmışdı. 
Gördüyümüz kimi, ərəb işğalları ərəfəsində Azərbaycanda dini mənzərə 
olduqca mürəkkəb idi. Ərəb istilaları isə bu mənzərəni köklü şəkildə dəyişərək 
azərbaycanlıları birləşdirəcək, onların milli şüurunun, mənəvi dəyərlərinin 
formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayacaq yeni dinin - islamın yayılmasına 
səbəb oldu. Bu tarixi prosesin başlanğıcına nəzər yetirək. 
632-ci ildə Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından sonra meydana gələn 
Ərəb xilafəti qısa müddətdə uğur qazanaraq o dövrün ən güclü dövlətləri olan 
Bizans və Sasanilər imperiyaları üzərində ard-arda böyük qələbələr qazandı. 
Bu qələbələrdən ruhlanan ərəb istilaçıları yürüşlərini davam etdirərək get-gedə 
daha böyük ərazilər fəth etdilər. Beləliklə, 639-cu ildə xilafət qoşunları sərkərdə 
Hüzeyfənin başçılığı ilə ilk dəfə Cənubi Azərbaycana daxil oldu və burada güclü 
müqavimətə rast gəldi. Həmin il mərzban (Sasanilər dövlətində sərhədyanı 
hərbi-inzibati dairələrin canişini. – Red
.
) Fərruxzadın oğlu İsfəndiyar ərəblərə 
məğlub olaraq əsir düşdü. Onun qardaşı Bəhram qoşun toplayaraq yenidən 
döyüşə başladı. Lakin ərəblər yenə də qələbə əldə etdilər. Bundan sonra mərzban 
İsfəndiyar 644-cü ildə əhali adından ərəblərlə müqavilə bağlamağa məcbur 
oldu. Müqaviləyə görə, azərbaycanlılar ərəblərə tabe olmalı, vergi verməli, 
ərəb əsgərlərini bir gecə-gündüz evlərində saxlamalı idilər. Bunun müqabilində 

---

123
DÜNYA DİNLƏRİ 
ərəblər yerli əhalinin dini inanclarına toxunmamağı, adət və məişətlərinə 
qarışmamağı öhdələrinə götürürdülər. Həmçinin ölkəni tərk etmək istəyənlərə 
özlərinə sığınacaq tapanadək aman verilirdi, yerli əhalidən ərəb ordusunda 
könüllü xidmətə daxil olanlardan həmin il vergi alınmırdı. 
Ərəblərin Şimali Azərbaycana hücumu isə 639-cu ilə təsadüf edir. 
Həmin il ərəb qoşunlarının başçısı Bukeyr ibn Abdullah Şimali Azərbaycana 
basqın edərək əhalinin güclü müqaviməti ilə üzləşdi. Döyüşlər bir neçə il 
çəkdi, nəticədə 642-ci ildə ərəblər çətinliklə Muğanı işğal edə bildilər. Buranın 
əhalisi ilə də ərəblər müqavilə bağladı. Bu sazişdə də mərzban İsfəndiyar 
ilə bağlanan müqavilənin şərtləri təkrar olunurdu, sadəcə alınan cizyənin
miqdarı fərqli idi. 
Bağlanan müqavilələrə rəğmən, ərəblər Azərbaycan əhalisini özlərinə 
asanlıqla tabe etdirə bilmədilər. Çünki ərəb qoşunları getdikdən sonra əhali üsyan 
qaldırıb ərəblərlə bağlanan müqavilənin şərtlərinə riayət etmək istəmirdi. Bu isə 
Ərəb xilafətini yenidən regiona qoşun göndərməyə vadar edirdi. Məsələn, 646-
cı ildə ərəb ordusu Valid ibn Ukbənin başçılığı ilə Cənubi Azərbaycana yenidən 
yürüş etdi və buradakı əhalinin müqavimətini qırdı. Ərəblər yerli əhali ilə təkrar 
müqavilə bağladılar.
Yenə həmin il ərəb qoşunu sərkərdə Salman ibn Rəbiənin başçılığı ilə 
Şimali Azərbaycana hücum çəkdi. Bu dəfə xilafət ordusu Naxçıvandan çıxaraq 
Şəki və Gorus istiqamətində hərəkət etdi, Beyləqanı, Bərdəni, Şəmkiri, Qəbələni, 
Şəkini, Şirvanı tutaraq əhalini vergi verməyə məcbur etdi. 
Ərəb qoşunlarının bu fasiləsiz basqınlarına baxmayaraq, yalnız 90 
illik kəskin mübarizədən sonra xilafət Azərbaycanın istilasını başa çatdıra 
bildi. Belə ki, ərəblərin aramsız hücumları səbəbilə 651-ci ildə Sasanilər 
imperiyası süquta uğradı, bunun nəticəsində Cənubi Azərbaycan xilafətin 
tərkibinə qatıldı. Şimali Azərbaycan torpaqlarını əhatə edən Qafqaz 
Albaniyası dövləti isə alban hökmdarı Cavanşirin müdrik siyasəti sayəsində 
nisbi müstəqilliyini qoruya bildi. Əvvəllər Sasanilər ordusunun tərkibində 
ərəblərə qarşı vuruşan Cavanşir döyüşlərdə özünü cəsur və istedadlı sərkərdə 
kimi göstərmişdi. Sasanilər imperiyası dağıldıqdan sonra bu görkəmli dövlət 
xadimi Qafqaz Albaniyasının əvvəlki qüdrətini bərpa etməyə çalışdı. Lakin 
onun hakimiyyət illəri olduqca mürəkkəb tarixi dövrə təsadüf etmişdi. 
Qafqaz Albaniyasına bir tərəfdən xilafət qoşunları, digər tərəfdən isə xəzərlər

---

MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ
124
hücum çəkirdi. Mövcud vəziyyəti nəzərə alan Cavanşır uzaqgörən siyasət 
yürüdərək Ərəb xilafətinin vassalığını qəbul etdi. Bununla da ölkəsinin daxili 
müstəqilliyini qorudu.
681-ci ildə (bəzi mənbələrdə 680-ci il göstərilir) sui-qəsd nəticəsində 
Cavanşir qətlə yetirildi. Onun ölümü Qafqaz Albaniyasının sonrakı taleyinə ağır 
təsir göstərdi. Bundan sonra Ərəb xilafəti bu qədim Azərbaycan dövlətinin daxili 
müstəqilliyini tədricən əlindən almağa başladı. Nəhayət 705-ci ildə Qafqaz 
Albaniyası tamamilə müstəqilliyini itirərək xilafətin tərkibinə qatıldı. 
Azərbaycan torpaqlarında Ərəb xilafətinin hökmranlığının bərqərar 
olması barədə bəhs etdikdən sonra ərəblərin özləri ilə gətirdikləri yeni dinin - 
islamın ölkəmizdə yayılma prosesi və səbəblərinə nəzər yetirmək lazımdır. 
İslamın Azərbaycanda yayılma xəritəsinə baxdıqda görürük ki, bu din 
atəşpərəstliyin və çoxtanrılı inancların hakim olduğu Cənubi Azərbaycanda, 
eləcə də Şimali Azərbaycanın düzənlik yerlərində sürətlə yayılırdı. Şimali 
Azərbaycanın dağlıq və dağətəyi bölgələrində, yəni xristianlığın yayıldığı 
regionlarda İslam dininin mövqeyi zəif idi. Bu onunla izah olunur ki, ərəblər 
işğal etdikləri ölkələrdə, o sıradan Azərbaycanda “kitab əhli”nə (“əhli-kitab”), 
yəni “Tövrat”, “Zəbur”, “İncil” kimi müqəddəs kitabları qəbul edən yəhudi və 
xristianların etiqadlarına hörmətlə yanaşırdılar. Odur ki, xristianlıq ölkəmizin 
dağlıq və dağətəyi hissələrində öz mövcudluğunu qoruya bildi. 
“Əhli-kitab”dan fərqli olaraq, digər etiqadların mənsubları, o cümlədən 
atəşpərəst və bütpərəstlər ərəblər tərəfindən təzyiq və təqiblərə məruz qalırdı. 
Bu səbəbdən Cənubi Azərbaycan, eləcə də Şimali Azərbaycanın düzənlik 
ərazilərində islam hakim dinə çevrildi. Lakin məşhur rus şərqşünası Vasili 
Bartoldun fikrincə, ərəblər atəşpərəstlərə belə toxunmamış və onlar arasında 
islamı sülh yolu ilə yaymışlar. 
İslamın yayılma səbəbini təkcə müsəlmanların başqa dinlərin mənsublarına 
göstərdikləri münasibət kontekstində izah etmək də doğru deyildir. İslamın 
regionda uğur qazanması müxtəlif səbəblərlə bağlıdır. Belə ki, ərəblərin 
hücumlarına qədər Azərbaycan əhalisi Sasani-Bizans müharibələrindən, 
xəzərlərin basqınlarından çox əziyyət çəkirdi. Habelə yerli əhali Sasanilər 
dövləti tərəfindən yığılan ağır vergilərdən təngə gəlmişdi. Ağır vergilər altında 
əzilən və aramsız müharibələrdən bezən əhali yeni din gətirərək asayiş və 
səadət vəd edən ərəblərə inam və ümid bəsləyirdi. Çünki ərəblər ilk vaxtlar fəth 

---

125
DÜNYA DİNLƏRİ 
olunmuş ərazilərdə vergi aldıqdan sonra əhalinin dini etiqadına, adət-ənənələrinə 
toxunmur və mümkün qədər insanların əmin-amanlığını qoruyurdular. Həmçinin 
ilk dörd xəlifə dövründə verginin miqdarı Sasanilərin aldıqları vergidən xeyli 
aşağı idi. Sasanilərdən fərqli olaraq, ərəblər vergini tək-tək şəxslərdən deyil, 
bütün ölkədən alırdılar. Qeyd olunanlar nəticədə yerli əhalidə islama rəğbət hissi 
oyadırdı.
Əhalinin müxtəlif təbəqələrinin yeni dinə münasibəti də fərqli idi. 
Məsələn, islamın mənəvi-əxlaqi, tərbiyəvi üstünlüklərini və gələcəyini düzgün 
başa düşən, eyni zamanda öz əmlakını və imtiyazını əlində saxlamağa çalışan 
hakim təbəqə bu dini tərəddüdsüz qəbul edirdi. Ərəb xilafətinin ticarətə və sənətə 
rəğbətini nəzərə alan tacirlər və sənətkarlar da yeni dinə ləngimədən keçirdilər. 
Şəhər yoxsulları, kəndilər və əhalinin kasıb təbəqəsinin nümayəndələri isə islamı 
qəbul etdikdə yardımlar alır və güzəştlər əldə edirdilər. Bu isə yeni dinin sadə 
camaat arasında yayılmasına gətirib çıxarırdı. 
Azərbaycanın görkəmli şərqşünas alimi Ziya Bünyadovun fikrincə, 
artıq VIII əsrin əvvəllərində islam ölkəmizdə hakim dinə çevrilmişdir. Bəzi 
tədqiqatçıların fikrincə isə, islamın ölkəmizdə yayılma prosesi X əsrin II 
yarısınadək davam etmişdir.