Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının

sadukkeylər
və 
yesseylər
adlı daha iki dini cərəyan təşəkkül tapmışdır. Sadukkeylər cərəyanı 
əsasən ruhanilərdən və varlı tacirlərdən ibarət olmuşdur. Fariseylərdən fərqli 
olaraq, sadukkeylər mühafizəkarlıqları ilə seçilir və dini hökmlərə hərfən 
riayət etməyə səy göstərirdilər. Zərdüştilikdən təsirlənən yesseylər cərəyanının 
mənsubları isə qapalı icma halında yaşayır, tərki-dünya həyat tərzi sürür, 
ruhaniləri riyakər sayır, qiyamətə hazırlaşaraq Xilaskarın (Məsihin) gəlişini 
gözləyirdilər.
Ravvin ənənəsi
Yəhudi dövlətinin varlığına son qoyan romalılar yəhudiləri doğma 
torpaqlarından sürgün etdilər. Nəticədə yəhudilər dünyanın müxtəlif yerlərinə 
səpələndilər. Bu isə öz növbəsində yəhudilikdə 
ravvin 
(ibranicə “dahi”, “ustad”, 
“mənim müəllimim” deməkdir. -Red.) ənənəsinin meydana gəlməsinə səbəb 
olmuşdur. 
İkinci Məbəd dövründən sonra ravvinlər yəhudi icmasının dini həyatında 
böyük rol oynamağa başladılar. Onlar dini hökmlərin verilməsində və 
yəhudilikdə dini ayinlərin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynamışlar. Əslində 
ravvinlər farisey ənənəsinin varisləri sayılırdılar. Onlar da fariseylər kimi 
“Tora”nı dərindən öyrənir, müqəddəs kitabın şərhi ilə məşğul olaraq dini təlimi 
və hökmləri günün tələblərinə uyğunlaşdırmağa çalışırdılar. 
İudaizmdə ravvinlərin “Tora”nı öyrənmə və təfsir etmə prosesi 
“midraş” (ibranicə “öyrənmə”, “şərh etmə” deməkdir. –Red.) adlanır. Bu 
“midraş” prosesi nəticəsində müxtəlif ravvin məktəbləri yaranmış, çoxsaylı 
təfsir ədəbiyyatı meydana gəlmişdir. Yəhudi dini ənənəsinə görə, “midraş” 
bitməmiş proses sayılır, çünki “Tora”nın hər dövrə uyğun özünəməxsus şərhi 
tələb olunur.
4.1.2.2. Dini təlimin əsasları
İudaizm - monoteist dindir. Bu dinin mənsubları tək, vahid, əbədi, əzəli, 
qüdrətli, hakimi-mütləq, hər şeyi bilən və idarə edən Tanrının varlığına inanırlar. 
“Tövrat”a görə, tək Tanrının adı “Yahve” və ya “Yahova”dır. Əhdi-Ətiqdə bu 
ada 7 mindən yuxarı yerdə rast gəlinir. Müqəddəs Kitabda Tanrını təsvir və 

---

157
MİLLİ DİNLƏR 
vəsf edən başqa ad və epitetlərdən (məs.: “Adonay” (“Bizim Rəbb”), “Elohim” 
(“Tanrı”) və s.) də istifadə olunur.
Yəhudiliyə görə, kainatın yaradıcısı və idarəçisi olan Tanrı insanı öz 
surətində yaratmışdır. O, salehləri mükafatlandırır, günahkarları isə cəzalandırır. 
Burada onu vurğulamaq lazımdır ki, yəhudilikdə tanrı anlayışı vaxtilə milli 
səciyyə daşımışdır. Yəni keçmişdə tanrı Yahova sırf yəhudilərə məxsus sayılırdı. 
Lakin dini inancın çoxəsrli təkamülü nəticəsində yəhudiliyin tanrısı Yahova 
kainatın yaradıcısına və ümumbəşəri tanrıya çevrilmişdir. 
Yəhudi dininə görə, Tanrı öz istək və buyruqlarını insanlara çatdırmaq, 
onları gələcək barədə xəbərdar etmək məqsədilə xüsusi seçilmiş insanları, yəni 
peyğəmbərləri göndərmişdir. İudaizmdə bu çoxsaylı ilahi elçilər arasında Musa, 
Davud və Süleymana daha böyük ehtiram göstərilir.
İudaizmin ardıcılları inanırlar ki, Tanrı qiyamət günü ölüləri dirildəcək 
və axirətdə insanlar haqq-hesaba çəkiləcəklər. Tövratda axirəti təsvir etmək 
üçün “ölülər diyarı” mənasına gələn “Şeol” sözü, cəhənnəm anlamında isə “Ge 
Hinnom” (Hinnom vadisi) ifadəsi işlədilir. 
Yəhudilikdə xilaskar inancı da mövcuddur. Yəhudilər bu xilaskarı 
“Məsih” adlandırırlar. Məsih barədə inanc İkinci Məbəd dövründə meydana 
gəlmişdir. Xüsusən yəhudilər qədim Roma imperiyasının zülmü altında yaşayan 
vaxtı Məsih inancı yəhudi cəmiyyətində geniş yayılmışdır. Belə ki, bizim eranın 
I əsrində yəhudilər tezliklə xilaskarın gələcəyini gözləyirdilər. Onlar inanırdılar 
ki, axır zamanda yer üzünə gələcək və Davudun peyğəmbərin soyundan olacaq 
Məsih Tanrının seçilmiş xalqını, yəni İsrail övladlarını zülmdən xilas edəcək, 
vəd edilən Kənan torpaqlarında yəhudi xalqının siyasi müstəqilliyini bərpa 
edəcəkdir. Nəticədə bütün xalqlar İsrailin tanrısını bütün kainatın tanrısı kimi 
qəbul edəcəklər. xilaskar tərəfindən əsirlikdən qurtarılaraq Fələstin torpaqlarında 
dini və siyasi azadlıq qazanması nəticəsində əvvəlki ehtişam və qüdrətlərinə 
qovuşmalarına dair inanc və doktrinanı ifadə edir.