Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının

 
Bu hadisəni yad etmək məqsədilə dindar 
yəhudilər evlərinin həyətində sadə çadır qururlar;
4. 
Pesax
. 
Yəhudilər Pasxa bayramında Misir köləliyindən azad 
olmalarını qeyd edirlər. Bayram yaz fəslində keçirilir; 
5. 
Şavuot. Bu bayram Sina dağında yəhudilərə “Tora”nın verilməsinə 
həsr olunub;
6. 
Hanuka
. 
Eramızdan əvvəl II əsrdə təyin olunan bu bayram Qüds 
Məbədinin paklanması, həmin ibadət yerinin qurbangahının təqdis edilməsi və 
Makkavey yəhudi sülaləsi tərəfindən sözügedən ibadətgahda qurban gətirmə 
mərasiminin bərpa olunması münasibətilə keçirilir.
7. 
Purim.
 
“Tövrat”dakı rəvayətə görə, Əhəməni hökmdarı I Artakserksin 
yüksək saray əyanı Aman yəhudi olan dalandar Mardoheyə qəzəbləndiyinə 
görə bütün yəhudiləri məhv etmək istəyir. O, bu niyyətini həyata keçirmək 
üçün müxtəlif hiylələrə əl atır və Əhəməni I Artakserksin razılığını alır. Lakin 
Əhəməni hökmdarının arvadı, yəhudi olan Ester (Yesfir) Amanın hiylələrini ifşa 
edərək öz xalqını qırğından qurtarır. Purim bayramı yəhudilərin bu qırğından 
xilas olmalarına həsr olunub.
4.1.2.5.Azərbaycanda Yəhudilik
Tarixən etnik-dini zənginliyi, tolerant və multikultural dəyərləri ilə seçilən 
Azərbaycanda mövcud olan ənənəvi dinlərdən biri yəhudilikdir. Yəhudilər 
ölkəmizdə üç subetnik qrupla (yaxud icma) təmsil olunmuşdur: 
dağ yəhudiləri, 
aşkenazilər (Avropa yəhudiləri) və gürcü yəhudiləri.
Dağ yəhudiləri Azərbaycanda ilk məskunlaşan yəhudi subetnik qrupudur. 
Eyni zamanda, onlar saylarına görə ölkəmizdə yaşayan digər yəhudi qrupları 
üstələyirlər. 
Dağ yəhudiləri özlərini 
“cuhur”
adlandırırlar. Geniş yayılmış fikrə görə, 
XIX əsrin birinci yarısında Qafqazı istila edən ruslar onları “dağ yəhudiləri” 
adlandırmışlar. Belə ki, rus qoşunlarının əsgərləri Qafqazın dağlıq ərazilərində 
at belində və yapıncı geyinmiş yəhudiləri görəndə böyük təəccüb keçirmiş və 
onlara “dağ yəhudiləri” adını vermişlər. 
Ehtimal olunur ki, dağ yəhudilərinin əcdadları V-VI əsrlərdə Sasanilər 
imperiyası dövründə İran və İkiçayarasından (Mesopotamiya) köçərək Şərqi 

---

MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ
162
Qafqazda, o cümlədən Şimali Azərbaycan torpaqlarında məskunlaşmışlar. 
Dağ yəhudiləri subetnik qrupun formalaşması bununla bitməmişdir. 
Tədqiqatçılara görə, bu tarixi proses XIII əsrin ortalarınadək davam etmişdir. 
Hətta Bizans imperiyasından gələn yəhudilər də dağ yəhudiləri icmasının 
formalaşmasında rol oynamışlar. 
Ölkəmizdəki dağ yəhudilərinin tarixindən danışarkən mütləq Quba 
rayonundakı 
Qırmızı Qəsəbəni
qeyd etmək lazımdır. Çünki bu qəsəbə 
postsovet məkanda dağ yəhudilərinin kompakt halda yaşadığı yer hesab olunur. 
Qudyalçayın sol sahilində yerləşən Qırmızı Qəsəbə XVIII əsrdə Quba xanlığı 
dövründə salınmışdır. Əvvəllər “Yəhudi Qəsəbəsi” adlanan sözügedən yaşayış 
məntəqəsi hətta bir vaxtlar “Qafqazın Yerusəlimi” kimi də məşhurlaşmışdı.
Dağ yəhudilərindən sonra Azərbaycan ərazisində məskunlaşan ən qədim 
yəhudi icması gürcü yəhudiləridir. Özlərini 
“ebraeli
” və ya 
“israeli”
adlandıran 
gürcü yəhudiləri qədim zamanlardan Gürcüstan ərazisində yerləşmiş, gürcü 
dilində danışan yəhudi subetnik qrupun nümayəndələridir. 
Gürcü yəhudiləri Azərbaycana ilk dəfə XVIII əsrdə gəlməyə başlamışlar. 
Sonrakı illərdə gürcü yəhudilərinin Azərbaycana axını intensivləşmiş və bu 
proses Birinci Dünya müharibəsinədək davam etmişdir. Hazırda ölkəmizdə 
gürcü yəhudiləri sayca ən kiçik yəhudi subetnik qrup sayılır. Onlar əsasən Bakı 
şəhərində yaşayırlar. 
Azərbaycanda yaşayan digər yəhudi icmasının nümayəndələri, yəni 
aşkenazilər barədə danışarkən, ilk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, bu subetnik 
qrup Erkən Orta əsrlərdə Mərkəzi Avropada formalaşmışdır. Orta əsr yəhudi 
ədəbiyyatında “aşkenazi” adı altında Reyn çayının sahilində, daha sonra isə 
alman torpaqlarında yaşayan yəhudilər nəzərdə tutulurdu. 
Bu termin orta əsrlərdə yəhudilərin Almaniyaya verdikləri addan 
törəmişdir. Yəhudi ənənəsinə görə, Yasəfin (Nuh peyğəmbərin oğlu) nəvəsi, 
əfsanəvi Aşkenazanın nəsli Almaniya torpaqlarında məskunlaşmışlar. Ona görə 
də yəhudilər həmin ölkəyə bu adı vermişlər. Zaman keçdikcə bu termin subetnik 
anlayış kimi təkcə Almaniyadakı yəhudilərə deyil, onların nəslindən olan və 
digər Avropa ölkələrinə köçən yəhudilərə də şamil edilmişdir.
Aşkenazilərin ana dili 
idişdir.
Bu dil X-XIV əsrlərdə Mərkəzi və Şərqi 
Avropada alman dilinin orta əsrlərdə yayılmış ləhcələri, eləcə də ibrani, arami, 
roman, slavyan dilləri əsasında yaranmışdır.

---

163
MİLLİ DİNLƏR 
Qeyd edək ki, aşkenazilərin Azərbaycanda məskunlaşması çar Rusiyası 
dövrünə təsadüf edir. Belə ki, ilk aşkenazilər 1832-ci ildə Bakıda məskunlaşmışlar. 
XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Bakıda yaşanan neft bumu səbəbilə 
şəhərdəki yəhudi əhalisinin, o cümlədən aşkenazilərin sayı sürətlə artmışdır. 
1897-ci ildə Bakıda iki mindən yuxarı yəhudi vardı ki, onların da əksər hissəsini 
aşkenazilər təşkil edirdi.
Bununla yanaşı, 1903-cü ildə Kişinyovda, 1905-ci ildə Odessada, 1906-cı 
ildə Belostokda, habelə Rusiya imperiyasının digər məntəqələrində baş vermiş 
yəhudi qırğınları nəticəsində bir çox aşkenazi Azərbaycana pənah gətirmiş, 
əsasən, Bakıda məskunlaşmışdır. Qırğınlardan xilas olmaq üçün ölkəmizə üz 
tutmuş aşkenazilər burada özlərinə ikinci vətən tapmışlar. 
Bakı şəhərində Dağ yəhudilərinin sinaqoqu.
Müasir Azərbaycandakı yəhudilərin vəziyyətinə gəlincə, qeyd etmək 
lazımdır ki, onlar, əsasən, Bakı, Gəncə, Sumqayıt şəhərlərində, həmçinin Quba və 
Oğuz rayonlarında yaşayırlar. Hazırda ölkəmizdə mövcud olan yəhudi icmaları 
Azərbaycan dövlətinin diqqət və qayğısı ilə əhatə olunmuşdur. Bunun bariz 
nümunəsi dövlət başçısı cənab İlham Əliyevin təşəbbüsü və dəstəyi sayəsində 

---

MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ
164
Bakı şəhəri Dağ Yəhudiləri dini icması üçün yeni sinaqoqun tikilməsidir. 2010-
cu ildə təməli qoyulan həmin sinaqoq 2011-ci ilin aprel ayında dindarların 
istifadəsinə verilmişdir. 
Eyni zamanda, hər il yəhudi xalqının yeni ili – 
“Roş ha-Şana”
bayramı 
münasibəti ilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti ölkəmizdəki yəhudi 
icmasına təbrik ünvanlayır.
Burada Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban 
Əliyevanın rəhbərlik etdiyi Heydər Əliyev Fondunun fəaliyyəti xüsusən 
qeyd edilməlidir. Belə ki, Bakıda yaşayan yəhudi uşaqlar üçün “Tolerantlığın 
ünvanı – Azərbaycan” layihəsi çərçivəsində Heydər Əliyev Fondu və “Or-
Avner” Beynəlxalq Fondu tərəfindən “Xabad-Or-Avner” Təhsil Mərkəzi inşa 
olunmuşdur. 2007-ci il mayın 31-də Heydər Əliyev Fondunun prezidenti 
Mehriban Əliyevanın iştirakı ilə həmin mərkəzin təməlqoyma mərasimi 
keçirilmişdir. Təhsil Mərkəzinin tikintisi 2010-cu ildə başa çatmışdır. 2010-cu il 
oktyabrın 4-də Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, xanımı Mehriban Əliyeva, 
eləcə də MDB Yəhudi İcmaları Federasiyasının və “Or-Avner” Beynəlxalq 
Fondunun prezidenti Lev Levayev Təhsil Mərkəzinin açılışında iştirak etmişlər. 
Bundan başqa, Bakı Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində, 
habelə Ağabəy Novruzbəyli adına 46 nömrəli tam orta məktəbdə rus bölməsinin 
nəzdində yəhudi mənşəli uşaqlardan ibarət olan siniflərdə ibri dili tədris olunur.
Onu da qeyd edək ki, bu gün Azərbaycanda yəhudi icmaları ictimai həyatda 
fəal iştirak edirlər. Respublikada Azərbaycan-İsrail Dostluğu Cəmiyyəti, “Soxnut” 
yəhudi agentliyi, “Coynt”, “Vaad-L-Xatzola” kimi iri yəhudi xeyriyyə təşkilatları, 
Azərbaycan Yəhudi Qadınlarının Humanitar Assosiasiyası, yəhudi dini məktəbləri 
(iyeşivalar), “Azərbaycan-İsrail” Mədəni Əlaqələr Cəmiyyəti, “Xava” adlı qadın 
cəmiyyəti və digər yəhudi qeyri-hökumət təşkilatları fəaliyyət göstərir.
Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin 
rəsmi saytında verilən məlumata əsasən, respublika ərazisində yeddi sinaqoq və 
səkkiz yəhudi dini icması fəaliyyət göstərir.
Beləliklə, müasir dövrdə Azərbaycanda yəhudilər antisemitizmdən uzaq, 
tolerant mühitdə yaşayırlar. Bu isə təsadüfi deyildir. Çünki bütün tarixi dövrlərdə 
yəhudilər ölkəmizdə özlərini böyük bir ailənin bərabərhüquqlu üzvü kimi hiss 
etmiş, dünyada antisemitizmin tüğyan etdiyi dövrlərdə belə Azərbaycan xalqı 
onlara yad münasibət göstərməmiş, əksinə, yəhudi mənşəli həmvətənlərimiz 
dostluq, həmrəylik, qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşamışlar. 

---

165
MİLLİ DİNLƏR