Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının

6.4. Milli şüur və milli ideyanın formalaşmasında 
etnik dəyərlərin rolu
Dövləti və dövlətçilik ənənələri olan, ətrafında müxtəlif xalqları, etnik 
qrupları, dinləri və müxtəlif dini qurumları birləşdirən hər bir millətin 
milli 
ideologiyaya, milli məfkurəyə
böyük ehtiyacı vardır. 
Məsələnin mahiyyətini düzgün dərk etmək üçün 
ideya, ideologiya, 
milli şüur, milli ideya və milli ideologiya
 
anlayışlarının mahiyyətinə nəzər 
yetirmək məqsədəuyğundur. Qeyd olunan anlayışlar haqqında müxtəlif fikirlər, 
araşdırmalar mövcud olsa da, təhlillərin və ümumiləşdirmələrin nəticəsi kimi 
aşağıdakı mülahizələri təqdim etmək olar: 
İdeya
 
fəlsəfi ədəbiyyatda elmi idrak formalarından biri kimi təqdim olunur 
və məntiqi idrakın anlayış formasına yaxındır. İdeyanın anlayışdan fərqi ondadır 
ki, hər bir ideya anlayış olduğu halda, heç də hər bir anlayış ideya deyildir. Anlayış 
o halda ideya kimi qəbul edilir ki, özündə yeni bilikləri, fəaliyyət üçün stimul 
verən yeni fikirləri sintez etmiş olsun. Nəzəri biliyin məzmunu mahiyyəti əks 
etdirən ideyalarda ifadə olunduğundan, hər bir ideya məntiqi cəhətdən biliklərin 
sistemləşdirilməsi və nəzəriyyənin qurulması prosesini xarakterizə edir. İdeya 
nəzəriyyənin elementi, onun əsası, nəzəriyyə isə artıq inkişaf etmiş ideyadır. 

---

MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ
250
Həmçinin ideya nəzəriyyənin əsasını təşkil edən ən mühüm qanunauyğunluğu 
ifadə edir.
İdeo
logiya ictimai şüurun yüksək səviyy
əsi olub müəyyən sin
fin, millətin, 
partiyanın, siyasi cərəyanların, ictimai hərəkatların dünyaqörüşünü, idealını və 
hədəflərini əks etdirən siyasi, sosial, hüquqi, fəlsəfi, dini, etik, estetik ideya və 
baxışlar sistemidir.
Görkəmli alman sosioloqu O.Lemberqə görə, ideologiya insan cəmiyyətinin 
hərəkətəgətirilmə və idarəolunma sistemidir. Onun fikrincə, ideoloji sistemlər 
insan fəaliyyətini canlandırır və onu idarə edir. İnstinktlərin təsirindən azad olan 
müasir insan ideologiya sferasında istinad nöqtəsi axtarmağa məcburdur.
Milli şüur
hər şeydən öncə dil, mədəniyyət və qan-nəsil birliyi (etnos) 
ilə bağlıdır. Hər bir insan danışdığı dilin milli varlığıdır. Deməli, milli şüur 
formalaşdırılarkən dil amili birinci yerdə dayanır. Burada genetik amilin, yəni 
eyni qanı daşıyan nəsillərin etnos birliyinin-milliyyətin də xüsusi rolunu qeyd 
etmək lazımdır. Genetik amil (qan birliyi) milli özünüdərkin daxili posesidir. Bu 
proses insanda şüuraltının (təhtəlşüurun) oyanışına, onu öz etnikliyini tanımasına 
sövq edir. Milli şüurun formalaşmasında milli mentalitetin də rolu böyükdür.
XIX əsrin ortalarından başlayaraq çar Rusiyasının işğalı altında olan 
Şimali Azərbaycan ərazisindəki müxtəlif türk boyları ilk növbədə qan-nəsil 
(etnos), dil və mədəniyyət birliyindən çıxış edərək milli varlıqlarını ifadə etməyə 
çalışmışlar. O dövrün Azərbaycan ziyalıları tayfa və xanlıq şüurundan əl çəkərək 
çağdaş dövrün tələblərinə uğyun millət olmanın əhəmiyyətini anlamışlar. Artıq 
Bakıxanov, Axundzadə, Zərdabi kimi Azərbaycan mütəfəkkirləri hər hansı 
milli və dini məsələyə bir tayfa, yaxud bir bölgənin miqyasında deyil, Qafqaz-
Azərbaycan türklərinin səviyyəsində yanaşmışdırlar.
Milli ideologiya
anlayışının nisbətən dəqiq təhlilini vermək üçün isə 
daha bir mübahisəli məqama – milli ideya və milli ideologiyanın fərqinə 
aydınlıq gətirmək zərurəti yaranır. Məlum olduğu kimi, 
milli ideya və 
milli ideologiya
anlayışlarına müasir fəlsəfədə və politologiyada müxtəlif 
yanaşmalar mövcuddur. Belə ki, bəzi alimlər bu anlayışların tamamilə fərqli, 
digərləri isə eyni məzmun kəsb etdiyini bildirirlər. Birinci qrup yanaşmanın 
tərəfdarları milli ideya və milli ideologiyanı bir-birindən ayırmayaraq, bu 
anlayışları sadəcə sinonim kimi işlədirlər. Bəzi siyasi nəzəriyyələrdə milli 
ideya etnosun, xalqın, millətin tarixi təcrübə və digər xalqların təcrübəsinə 

---

251
ETNİK MÜXTƏLİFLİK VƏ MİLLİ İDEYA
əsaslanan indiki və gələcək məqsədlərini ifadə edir.
 
Lakin başqa bir tərifə 
görə, milli ideya bugünkü və gələcək mövcudluğu, inkişafı və tərəqqini 
ehtiva edən mövcudluq strategiyası olub, xalqı fərdi inanclardan, ayrı-ayrı