Dərslik Azərbaycan Dillər Universiteti Elmi Şurasının

10.2.Qərb ölkələrində etnik–mədəni müxtəlifliyə 
immiqrasiya prosesinin təsiri
 
 
Qida axtarmaq, münbit ərazilər zəbt etmək, təbii fəlakətlərin yaratdığı 
çətinliklərdən yaxa qurtarmaq, müharibələr və s. kimi səbəblərdən baş verən 
miqrasiya axınları tarixin bütün dövrlərində müşahidə olunur. Təbii ki, insanlar 
getdiyi məmləkətlərdə siyasi və iqtisadi proseslərə, mədəni mühitə təsir göstərir, 
etnik-mədəni müxtəlifliyin formalaşmasında mühüm rol oynayırlar. 
Bu gün miqrasiya proseslərini sürətləndirən əsas səbəblər müharibə və 
münaqişələr, siyasi rejimlər, mövcud sosial-iqtisadi vəziyyət, təbii fəlakətlərdir. 
XIX əsrin ən böyük miqrasiya axınları Qərbin hegemon və imperialist 
dövlətlərinin müstəmləkəçilik siyasəti nəticəsində baş vermişdir. Bu gün 
Qərbdə yayılan antimiqrant əhval-ruhiyyəsi göstərir ki, xüsusilə II Dünya 
müharibəsindən sonrakı dövrdə Qərbə axın edən miqrantların özləri ilə birlikdə 
gətirdikləri ideologiya, etnik-mədəni dəyərlər, ümumiyyətlə mədəniyyət pənah 
gətirdikləri ölkələrdə əsasən qəbul edilmir. Buna görə də bir sıra Qərb dövlətləri 
assimilyasiya siyasətini yürüdür. 
2017-ci ilin statistikasına görə, Avropa İttifaqına (Aİ) üzv dövlətlərdə 
ümumilikdə 22 milyon qeyri-üzv dövlətlərin vətəndaşları məskunlaşıb. Ən çox 
immiqrant qəbul edən ölkələr Almaniya (9,2 mln), Böyük Britaniya (6,1 mln), 

---

MÜASİR DÖVRDƏ QƏRB ÖLKƏLƏRİNDƏ 
ETNİK-MƏDƏNİ MÜXTƏLİFLİK VƏ ONUN TƏNZİMLƏNMƏSİ
345
İtaliya (5 mln), Fransa (4,6 mln) və İspaniyadır (4,4 mln). İmmiqrantlar daha çox 
Hindistan, Pakistan, Türkiyə, Mərakeş, Əlcəzair, Tunis, Çin və s. ölkələrdəndir. 
“Avrobarometr” adlı təşkilatın apardığı rəy sorğusuna əsasən, Avropada 
ən çox mənsubu olan din 72 faizlə Xristianlıqdır. Onlardan 45 faizi katolik, 11 
faizi protestant, 10 faizi pravoslav və 6 faizi digər dinlərdir. Avropada yaşayan 
24 faiz əhali isə heç bir dinə sitayiş etmir. 
Üzv ölkələrin dilləri ilə yanaşı, Avropada yaşayan bəzi avtoxton olan 
milli azlıqların (basqlar, katalonlar və b.) dilləri rəsmi status daşıyır. Əlbəttə 
Aİ-nin milli azlıqların hüquqlarının qorunması ilə bağlı müvafiq hüquqi bazaları 
mövcuddur. İmmiqrantların dilləri də avroməkanın dil zənginliyinə öz töhfəsini 
verir. Onlar arasında ən çox danışılan dillər rus, türk, ərəb, kürd, hind/urdu, Çin 
dilidir. 
Müasir dövrdə Avropada etnik-mədəni müxtəlifliyin idarə edilməsi
-
ni şərtləndirən əsas amil immiqrantlardır. Belə ki, bir sıra Avropa ölkələri 
immiqrantlarla bağlı sərt assimilyasiya siyasəti həyata keçirir. Buna ən bariz 
nümunə kimi, Fransanı göstərə bilərik. 2019-cu ilin statistikasına görə, Qər
-
bi Avropada daha çox immiqrant qəbul edən bu ölkənin əhalisi 65 milyondan 
çoxdur. Qeyd olunmalıdır ki, Fransa Konstitusiyası etnik mənsubiyyətlə bağlı 
sorğu və statistikanın aparılmasını qadağan edir. Buna səbəb sözügedən ölkədə 
sərt assimilyasiya siyasətinin aparılmasıdır. Aparılan hesablamalara əsasən, bu 
ölkəyə immiqrantların böyük əksəriyyətini keçmişdə Fransanın müstəmləkəsi 
olan ölkələrdən gələnlər təşkil edir. 2012-ci ilin statistikasına görə, bu ölkədə 
yaşayan immiqrantların faiz nisbəti ilə bölgüsü belə idi: avropalı immiqrant
-
lar (əsasən, İspaniya, Portuqaliya, İtaliya) 46 faiz; Şimali Afrikadan (əsasən, 
Əlcəzair, Mərakeş və Tunis) gələn immiqrantlar təxminən 30 faiz; Asiya 
ölkələrindən (əsasən, Çin və Türkiyə) 14 faiz; Amerika və Braziliyadan gəlmələr 
isə 10 faiz. Mənzərəyə baxdıqda məlum olur ki, Fransa dil, din, irq, adət-ənənə 
və etnik-mədəni müxtəliflik baxımından zəngin ölkədir. Aparılan assimilyasi
-
ya siyasəti nəticəsində bu müxtəliflik tədricən əriməyə başlayıb. İmmiqrantlara 
qarşı münasibətdə Fransa siyasəti özünü iki istiqamətdə göstərdi. Fransız hö
-
kumətinin sərt miqrasiya siyasətindən (assimilyasiya) biri də ondan ibarət idi 
ki, ölkəyə gələn bütün miqrantlar Fransa vətəndaşlığını qəbul etməlidir. Yəni, 
ikili vətəndaşlığa icazə verilmir. Bundan əlavə, işlə təmin olunmaq, sosial xid
-
mətlərdən istifadə etmək, bir sözlə, onlara yaxşı şəraitin qurulması üçün digər 

---

MULTİKULTURALİZMƏ GİRİŞ
346
məhdudiyyət isə fransız dili tələbinin qoyulması idi. Adətən belə hesab olunur 
ki, liberal dövlətlərdə, xüsusilə Fransa nümunəsində etiqad azadlığı dil seçimi 
azadlığı kimi sərt reaksiya ilə qarşılanmır. 
Bir çox immiqrant qəbul edən liberal ölkələr dini müxtəlifliklə bağlı 
məsələdə orta mövqe tutmağa üstünlük verir. Bunun iki səbəbi var: birincisi, 
dünyəvi dövlət nöqteyi-nəzərindən yanaşdıqda dövlət dinin işinə qarışmır və 
bu məsələdə neytral mövqe tutur; ikinci səbəb isə ondan ibarətdir ki, kiməsə 
dil ilə bağlı tələb qoymaq mümkündür. Yəni insan bir neçə dildə danışa bilər. 
Ancaq dini baxımdan bu mümkün deyil. Bir sözlə, immiqrant qəbul edən Qərb 
dövlətləri dini plüralizmlə bağlı daha yumşaq siyasət aparmağa üstünlük verir. 
Qərbi Avropada etnik-mədəni müxtəlifliyin tənzimlənməsi sahəsində nü
-
munəvi siyasət yürüdən ölkələrə misal kimi isə İsveç və Hollandiyanı göstərmək 
olar. Məsələn, İsveç 1975-ci ildə multikulturalizm siyasətinin rəsmi olaraq dövlət 
siyasəti elan etdi. İsveç multikulturalizminin üç sütun təməli var: “Bərabərlik”, 
“Seçim azadlığı” və “Əməkdaşlıq”. Bu siyasətin ana özəyi olan “Seçim aza
-
dlığı” sözügedən ölkə tərəfindən aparılan “İmmiqrant və Azlıq Siyasəti” ilə bağlı 
qəbul etdiyi qərarlar nəticəsində İsveç Konstitusiyasında öz əksini tapıb. İsveç 
Konstitusiyasına görə, dövlət etnik, dil və dini azlıqların hüququnu qoruyur və 
onların mədəni kimliyinin güclənməsi üçün inteqrasiyanı dəstəkləyir. Sayı 1000 
nəfərdən çox olan miqrant qruplar “etnik azlıq” statusuna malikdir. Onlar üçün 
doğma dillərində təhsil almaq, TV və radio stansiyaları təsis etmək üçün hər 
cür şərait yaradılır, öz dillərində müxtəlif qəzet və jurnalların nəşrinə dövlət 
tərəfindən dəstək göstərilir. 
Etnik-mədəni müxtəlifliyin tənzimlənməsində aparılan uğurlu siyasət 
nümunələrindən bir də Hollandiyadır. İsveçdən təxminən 10 il sonra Hollandi
-
ya etnik və mədəni müxtəlifliyin idarə olunması ilə bağlı dövlət siyasətini elan 
etdi. Multikulturalizm siyasəti çərçivəsində aparılan etnik azlıqlarla bağlı siyasət 
ölkədə yaşayan immiqrant azlıqların hüquqlarının tam təmin olunması, onların 
cəmiyyətə inteqrasiyası və s. kimi sahələri əhatə edir. Bu siyasətə görə ölkədə 
rəsmi şəkildə 8 müxtəlif etnik qrup müəyyən olunub. Onlar əsasən Türkiyə, 
Mərakeş, Tunis, Surinamdan gələn miqrantlar, qaçqınlar və qaraçılardır. Qrupa 
Çin və Pakistanın adı salınmayıb. Hollandiya hökuməti qrupda təmsil olunan 
etnik azlıqlarla bağlı qeyd edir ki, holland cəmiyyətində qeyri-bərabər sosial işti
-
rakçılığı olanlar bu qrupda yer alıb. Etnik azlıq kimi təsnifləndirilən immiqrant
-

---

MÜASİR DÖVRDƏ QƏRB ÖLKƏLƏRİNDƏ 
ETNİK-MƏDƏNİ MÜXTƏLİFLİK VƏ ONUN TƏNZİMLƏNMƏSİ
347
ların dini təhsil müəssisələri və onların mətbu orqanları dövlət tərəfindən maa
-
liyyələşdirilir. Əlbəttə, etnik azlıqlarla bağlı qrupun müəyyənləşdirilməsi siyasi 
sığınacaq axtaran insanlar üçün yuxarıda qeyd olunan imtiyazlardan yararlan
-
mağı məhdudlaşdırır. Holland multikulturalizminin İsveçdə aparılan multikul
-
turalizm siyasətindən fərqi ondan ibarətdir ki, Hollandiya məcburi inteqrasiya 
siyasəti həyata keçirir. Belə olan halda multikulturalizm siyasət kimi yox, sosial 
fakt kimi görünməyə başlayır. Yəni, multikulturalizm milli kimlik seçimi olur. 
Holland hökumətinin 1998-ci ildə qəbul etdiyi “Gəlmələrin Mədəni İnteqrasiyası 
haqqında” Qanun təkcə immiqrantların deyil, eyni zamanda əlverişsiz vəziyyətdə 
olan insanların da cəmiyyətin sosial-iqtisadi fəaliyyətində iştirakını təmin edir. 
Həmçinin həmin qanun qeyri-üzv ölkələrdən gələn miqrantlar üçün 600 saatlıq 
dil tədrisi siniflərinin təşkil olunmasının təmin edilməsini tənzimləyir. 
Etnik-mədəni müxtəlifliyin idarəedilməsində fərqli siyasətin aparılması 
nəticəsində gəlmələrin həmin ölkələrə münasibəti də eyni deyil. Fransada 
aparılan sərt assimilyasiya siyasəti immiqrantları özlərini yadelli kimi hiss et
-
məyə, onlarda yerli mədəniyyətə qarşı immunitetini gücləndirməyə, eyni za
-
manda ksenofobiya, islamofobiya, irqi və dini ayrı-seçkilik meyillərinin güclən
-
məsinə rəvac verir. Lakin İsveç və Hollandiyada immiqrantların hüquqlarının 
tam təmin edilməsi və cəmiyyətə inteqrasiya olunmaları nəticəsində onların 
ümumi sosial, iqtisadi və siyasi inkişafa öz töhfələrinin verilməsi üçün əlverişli 
şərait yaradır.