Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

Pedaqoji proses tam və mürəkkəb sistemdir. O həm də çoxlu altsistemlərdən ibarətdir: təlim prosesi, təhsil-tərbiyə prosesi, for­ma­­laşma prosesi, inkişaf prosesi, müəllimlərlə şagirdlərin əmək­daş­lı­ğı prosesi, pedaqoji prosesin baş verdiyi şəraitlər sistemi, peda­qoji prosesin həyata keçirilməsinin forma və metodları sistemi və s. Bütövlükdə təhsil sistemi, o cümlədən, məktəb, sinif, tədris məş­ğə­lə­­ləri hər biri ayrı-ayrılıqda pedaqoji prosesin altsistemləri kimi çıxış edir. Bu altsistemlərdən hər biri müəyyən şəraitdə (təbii-coğ­rafi, icti­mai, istehsalat, mədəni) fəaliyyət göstərir. Hər bir sistemin həm də spe­si­fik şəraiti (məktəbin maddi-texniki bazası, sanitar-gi­gi­yenik vəziy­yəti, əxlaqi-psixoloji mühit, estetik tərtibatı və s.) vardır.

Pedaqoji prosesin tamlığı müxtəlif cəhətdən təmin olunur. Bi­rin­ci növbədə, şəxsiyyətin bütövlüyü ilə, təlimdə, tərbiyə və təhsildə məq­səd və məzmunun vəhdəti ilə, hərəkətverici qüvvələrə və qanu­na­uyğunluqlara malik olması ilə tamlıq həyata keçir. Real həyatda in­san şəxsiyyəti hissə-hissə formalaşmır, onun əqli keyfiy­yətləri əx­la­qi keyfiyyətlərindən ayrılıqda inkişaf etmir. Şəxsiyyəti səciy­yə­lən­di­rən mənəvi keyfiyyətlər qarşılıqlı surətdə bir-birinə təsir göstərir, bi­ri digərinin formalaşmasını şərtləndirir. Burada peda­qoji prosesin təşkilindən, onun necəliyindən, uşaq fəaliyyətinin müxtəlifliyi və ya yeknəsəqliyindən çox şey asılıdır. Uşaq eyni za­man­da zehni, fiziki əməyə, bədii yaradıcılığa, idman fəaliyyətinə cəlb edilməklə onun şəx­siyyətinin inkişafında ahəng­dar­lığı təmin et­mək imkanı yaranır. Gös­tərilən fəaliyyət növlərindən yalnız birinə uşaq aludə olduqda onun mənəvi inkişafı birtərəfli istiqamət alır.

Pedaqoji prosesdə ictimai faydalı fəaliyyətin müxtəlifliyi uşaq şəxsiyyətinin hərtərəfli inkişafı üçün başlıca şərtdir. Buna görə də fəaliyyət növləri pedaqoji prosesdə əlaqələndirilir. Pedaqoji prose­sin tamlığı nəinki ideya, əxlaq, estetik, əmək, fiziki, əqli tərbiyənin vəhdəti ilə, həm də bunların hər birinin daxili ahəng­dar­lığı ilə izah edilir. Məsələn, mənəvi inkişafın ahəngdarlığı bilik­lərin zən­gin­li­yi­nə, mənəvi kamillik həvəsinə, geniş insani ün­siy­­yətə əsaslanan zeh­ni inkişafı özündə birləşdirir; əxlaqi inkişaf cə­miy­yətdə bərqərar olan etika normalarına istinad edən dərin əxlaqi his­s­lərin və anlayış­ların formalaşmasını nəzərdə tutur və s.

Pedaqoji prosesin tamlığı müxtəlif cəhətdən təmin olunur: 1) təh­­­­­sil, təlim, tərbiyədə məqsəd və məzmunun eyni olması, hərə­kət­­ve­rici qüvvələrə və qanunauyğunluqlara malik olması ilə; 2) tə­lim, təh­sil, tərbiyənin prinsiplərində, metodlarında, təşkili forma­la­rın­da ümu­miliyin olması ilə. Bu ümumilik həmin proses­lərin məq­səd və məzmun cəhətdən qovuşmasına, pedaqoji prosesin tamlığına imkan verir.