Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin

3.9. Şəxsiyyətin inkişafi və tərbiyəsində

“Qoşa amil” nəzəriyyəsi

Şəxsiyyətin inkişafında “Qoşa amil” nəzəriyyəsi də mövcud­dur. Bu nəzəriyyənin qabaqcıl nümayəndələrindən biri Stenli Holl olmuşdur. Bu amil özünü müxtəlif formalarda göstərir. Bu nəzəriy­yə­yə görə, uşağın taleyi bir tərəfdən özü ilə irsən gətirdiyi bioloji amil­lə, o biri tərəfdən isə onun yaşadığı ictimai mühitlə (ailə, mə­həl­­lə və s.) və ya tərbiyə ilə əlaqəlidir. Bir qrup alimlər (K.D.Uşin­ski, A.P.Medvedkov, V.A.Suxomlinski, B.T.Lixaçov) isbat etməyə çalışmışlar ki, şəxsiyyəti inkişaf etdirən həm mühit, həm də tərbi­yə­dir. Bu nəzəriyyənin nöqsanı yalnız irsiyyətin rolunu inkar et­mək­dən ibarət deyil, həm də odur ki, şəxsin fəallığı, onun mühitə olan təsiri unudulur. “Qoşa amil” nəzəriyyəsinin başqa formasında iddia edilir ki, şəxsiyyət həm irsiyyətin, həm də mühitin məhsludur.

Şəxsiyyətin formalaşmasında irsiyyət və mühitin və ya mühit və tərbiyənin, yaxud da irsiyyət və tərbiyənin rolunu qiymətləndirən pedaqoqlar, filosof və psixoloqlar olmuşlar ki onlar da “Qoşa amil” nəzəriyyəsinin tərəfdarları olmuşlar.

Mühit amilinə məhəl qoymayan, şəxsiyyətin formalaşmasını irsiyyət və tərbiyə amilləri ilə izah etməyə, meyil göstərənlər də ol­muşdur. Onların fikrincə, tərbiyə şəxsiyyətin təbii qüvvələri üzə­rin­də qurulmalıdır: təbii qüvvələr. Yəni irsi imkanlar nə qədər eti­bar­lı­dır­sa, şəxsin tərbiyəsi də bir o qədər müvəffəqiyyətli olur. İ.H.Pes­ta­lotsi bu nəzəriyyənin ən parlaq nümayəndəsidir.

Görkəmli pedaqoq A.S.Makarenko təcrübədə sübut etmişdir ki, uşaqlarda pozğun əxlaq nəinki pozğun mühitin, həm də özbaşına buraxılmış tərbiyənin nəticəsidir. Həmin uşaqlar düzgün tərbiyə işi ilə fəal şəkildə əhatə olunarsa və mühitin fəal amilinə çevrilərsə, qüsurlu mühitin və qüsurlu tərbiyənin məhsulu hesab edilən əxlaqi keyfiyyətləri aradan qaldırmaq və əvəzində cəmiyyət üçün faydalı keyfiyyətlər formalaşdırmaq olar.

“Qoşa amil” nəzəriyyəsinin ünsürlərinə böyük Azərbaycan şai­ri S.Ə.Şirvaninin yaradıcılığında da rast gəlmək olur. Şair şəx­siy­yətin formalaşmasında tərbiyəyə böyük qiymət verdiyi kimi, mühi­tin də böyük qüvvəyə ma­­lik olduğunu göstərir. O, şerlərinin birində mühitin rolunu belə ifa­də etmişdir: