Dərslik Bakı 014 bbk 60. T 12

3. Əlamətlərin qarşılıqlı əlaqəsinin analizi

Şərti bölgü. İki əlamətin birgə “davranışı”. Qoşulma cədvəli. Qoşulma cədvəlinin göstəriciləri. Marqinal sıxlıqlar. Şərti bölgülərin strukturunun müqayisəsi. Qoşulma cədvəlinin vasitəsilə həll olunan məsələ tipləri. Tipoloji sindrom. Tipoloji qrup. Asılı və qeyri – asılı əlamətlər. İstiqamətlənmiş – istiqamətlənməmiş əlaqə. Statistik asılılıq – statistik müstəqillik. Güclü əlaqə – zəif əlaqə. Əlaqə ölçüləri. Funksional – korrelyasiyalı əlaqə. Xətti əlaqə - xətsiz əlaqə. Lokal – qlobal əlaqə ölçüləri. Vasitəsiz – vasitəli əlaqə. Əlaqə ölçüsünün həqiqi – saxta qiymətləri.

Seçilmiş analiz strategiyasından (yüksələn və ya enən) və ayrıca götürülmüş əlamətlərin şərti olaraq desək – “davranışından” asılı olmayaraq əlamətlər arasında olan qarşılıqlı əlaqəni, qarşılıqlı təsiri analiz etmək zərurəti meydana çıxır. Ancaq iki əlamət halını nəzərdən keçirəcəyik. İki əlamətin “davranışının” analizi – birgə və ya bir – birinə nisbətən – sosioloq üçün bu tipdə suallara cavab vermək üçün lazımdır: bu əlamətlər arasında əlaqə mövcuddurmu; bir əlamət digərinə təsir edirmi; onlardan birinin qiymətini bilməklə digərinin qiyməti haqqında nəticə çıxarmaq olarmı və s. Əgər qarşılıqlı əlaqə haqqında hipotezlər qabaqcadan formalaşdırılmışdırsa, onda söhbət bu hipotezlərin yoxlanması haqqında gedə bilər.

Aşkardır ki, belə suallara cavabların axtarışı şərti bölgülərin köməyi ilə həyata keçirilə bilər. Ən sadə halda əlamətlərdən birinin obyektlərin müxtəlif məcmuları – hansılarındakı əlamətlərdən ikincisi öz qiymətlərindən birini qəbul edir – üçün alınmış birölçülü bölgüləri müqayisə olunur. Bu iki əlamətin bir növ birgə “davranışını” da öyrənmək olar.

Analiz üçün çıxış əlamətləri olaraq “tələbənin gələcək peşəsi” və “təhsildən razı qalmaq dərəcəsi” əlamətlərini nəzərdən keçirək. Bu əlamətlərin birölçülü bölgüsü artıq bizə məlumdur. Əgər biz qoşulma cədvəli adlandırılan korrelyasiya cədvəlini əldə etsək, o zaman bu əlamətlərin birgə “davranışı” və ya bu əlamətlərin bir – birinə münasibətdə davranışı haqqında təsəvvürə malik ola bilərik. 3.3.1 cədvəli belə cədvəldir. Ondakı sətirlər sıra ilə nömrələnmiş (onlar 3.2.1 cədvəlindəki 1, 2, 3, 4, 7, 8-ci peşə qruplarına uyğun gəlirlər) altı gələcək peşəyə (politoloqlar, sosioloqlar, kulturoloqlar, filoloqlar, psixoloqlar və tarixçilər) uyğun gəlirlər, sütunlar isə təhsildən razı qalmağın beş dərəcəsinə uyğun gəlir. Sütunların və sətirlərin kəsişməsi cədvəlin xanalarını yaradır. Bizim halda belə xanaların sayı 6×5=30-a bərabərdir. Cədvəlin xanalarında müxtəlif göstəricilərin qiymətləri saxlanıla bilər. Bu xanaya aid edilmiş tələbə qrupunun xarakteristikalarıdır (yəni təhsildən müəyyən razılıq dərəcəsinə malik, müəyyən gələcək peşəsi olan tələbələrin). Sonuncu sətirdə tələbələrin təhsildən razı qalmaq dərəcələrinə (sıxlıqlar n_oj kimi göstərilmişdir) görə bölgüsü (birölçülü, sadə), sonuncu sütunda isə tələbələrin onların gələcək peşələrinə görə bölgüsü (n_jo) təqdim olunmuşdur. Bu sıxlıqlar üçün qoşulma cədvəlinin analizi kontekstində xüsusi bir ad mövcuddur. Bu sıxlıqlar marqinal sıxlıqlar adlandırılır və onların işarə edilməsi üçün gördüyümüz kimi ikiqat indeksdən istifadə olunur. Sonuncu sətirdə marqinal sıxlıqlar sütunlar üzrə, sonuncu sütunda isə marqinal sıxlıqlar sətirlər üzrədirlər. Təbiidir ki, onlar 3.2.1 və 3.2.2 cədvəllərinin məlumatları ilə üst – üstə düşürlər. Marqinal sıxlıqların cəmi (n_oo) ilə göstərilmişdir və 1000-ə, yəni humanitar – tələbələrin sayına bərabərdir. Cədvəlin istənilən xanası sətrin və sütunun şərtinə uyğun gələn obyektlər qrupuna uyğyn gəlirsə, bu qrupu xarakterizə edən dörd göstəricini özündə saxlaya bilər. Məsələn, (1,2) xanası təhsildən razı qalmağın ikinci dərəcəsində olan (razı qalmaqdan daha çox razı olmayan) 20 politoloqa uyğun gəlir. Daha dəqiq desək, hər iki suala cavab verənlər uyğun gəlir. Artıq bildiyimiz kimi, cavab verənlərin sayı sorğulananların sayı ilə uyğun gəlməyə də bilər. Qarışıqlıq olmasın deyə, hesab edəcəyik ki, qoşulma cədvəli müəyyən ideal seçmə üçün alınıb (bizim halda hər tələbə hər bir suala cavab vermişdir). Onun həcmini işarə etmək üçün obyektlərin ümumi sayı anlayışından istifadə edəcəyik.