Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

§1. Təlim motivlori
Motivlor hor bir foaliyyot sahosindo özünəmoxsus xüsusiyyət-lərlə tozahiir edirlor. Bu cohoti nozoro alsaq, biz onlan foaliyyotin növlərinə görə: oyun, tolim, omok vo yaradıcılıq motivlori kimi xa-rakterizo edo bilorik.

Tolim motivlorini adoton idrak motivlori vo so­sial motivlor olmaq iizro iki böyük qrupa bölürlər. Əgər şagirdin fəallığı ayrı-ayrı fonlorin (Azorbaycan dili, riyaziyyat, ta-rix, kimya vo s.) todrisi prosesindo öyrənilən obyektləro yönolmiş-dirso, bu zaman idrak motivlərindon danışırlar. İdrak motivlərinin aşağıdakı növləri vardır:

1. 
   Geniş idrak motivlori (şagird biitiin fonlordə yeni faktlar, no­zori mosələlor, deduktiv noticələr vo s. ilə maraqlanır).
   
2. 
   Tədris-idrak motivlori (şagirddə bir vo ya bir песо fənno ma-raq omolo golir, o, miivafiq fonlori daha otraflı öyronməyə başla-yır).
   
3. 
   Özünütohsil motivlori (şagird maraqlandığı fənlor üzrə müs-təqil surotdo yeni biliklor oldo etməyə başlayır).
   

Əgər tolim prosesindo şagirdin fəallığı başqa adamlarla müna-sibət sahəsinə yönəlirsə, bu zaman sosial motivlor forqlondirilir. Onları da üç növə bölürlor:

1. Geniş sosial motivlor (şagird Votono. comiyyotə faydalı ol-

maq, öz şagird borcunu ycrino yctinnok üçün əla və yaxşı qiymot-
lorlo oxumağa soy göstərir).

2. Dar sosial motivlor - bunlara başqa sözlə, mövqe motivlori

deyirlər (şagird aüodə və moktəbdə yaxşı mövqe tutmaq üçün əla-çı olmağa çalışır).

3. Sosial eməkdaşlıq motiviərı (şagird özünün miiollimlər və sinif yoldaşları ilə münasibətlorini tohlil cdir, onlan daha da yaxşı-iaşdırmağa çalışır). ,

Bir sira hallarda şagirdlordə yaradıcıhq motivlori do özünü göstərir. Bu zaman tolim motivlorinin xarakteri tədricən dəyişir, onlarda ya^radıcılıq üçün səciyyəvi cohotlor osas yer tumağa başla-yır. Bundan başqa nozoro almaq lazimdir ki, istor idrak, istorso do sosial motivlor hom kollektivçilik, hom do dar fordiyyətçilik, hotta eqoist istiqamoto malik ola bilor. Bu о demokdir ki, şagirdin miioy­yon bir idrak motivino vo sosial motivo malik olmasi holo onun şoxsiyyətini xarakterizo etmok üçün kifayot deyildir, şəxsiyyətin istiqamotini tohlil etmok üçiin motivlorin keyfiyyətini aydınlaşdır-maq lazimdir.

Motivlorin keyfiyyotini psixoloji baximdan aydınlaşdırarkon onlan m ə z in u n v ə formasına (dinamikasına) goro xarakterizo edirlor.

Motivlorin məzmun baxımından xarakteristikasına aşağıdablar daxildir:

1. 
   Təlimin şagird iiciin şoxsi mona kosb etmosi.
   
2. 
   Motivin feaüığı - tolim şagird üçün şəxsi mona kosb ctdik-do, motiv foal xarakter daşıyır; о, soy ilo oxumağa başlayır. Əks halda motiv tolimin gedişino real tosir göstərmir.
   
3. 
   Motivlorin iimumi strukturunda motivin yeri: osas, apanci motiv özürıün istiqamətindən (kollcktivçi vo eqoist xarakter dasi-masından) asılı olaraq foaliyyot prosesindo miixtolif rol oynayir.
   
4. 
   Motivin müstəqil surotdo omolo golmosi vo tozahiir etmosi. Motivlorin formalaşması vo inkişafı proscsino motivasiya dcyilir. Ən ünıumi şəkildo burada iki cohoti forqlondirmok olar: a) bu və ya digor motiv şagirdin özünün foaliyyotindo, daxili proses kimi omolo golir, başqa sözlə, şagird, obrazlı şəkıldə desok, öz qolbinın hökmii ılə foaliyyoto başlayır; b) motiv yalnız yaşlıların kömoyı şo-raitində, xarici (zahiri) proses kimi omolo golir, başqa sözlə, şagird başqa adamlann - müollimlərin və valideynlərin təhriki ilə işo baş-layır. Bu iki cohətin fərqləndirilməsi psixoloji cohotdon xüsusilə zəmrıdir. Əgor yaşlıların nəzarəti olmadan miivafiq motiv aktual-la^mırsa, bu о demokdir ki, homin motiv şagird üçiin holo zahiri xa-
   

148 rakter daşıyır. Belo hallarda şagird özünün tolim foaliyyotino for­mal miinasibət göstərir.

5. 
   Motivlorin dorkoluntna soviyyosi. Motivlorin dork olunma-sınm özünoməxsus çotinlikleri vardir. Bu, hor şeydən ovvol, onda ifado olunur ki, moktob yaşı dövründo dork olunmayan tohriklor cox vaxt sosial cohotdon əhəmiyyətli olan motivlorin aydin dork olunmasına monfi tosir göstərir. Müəllim bu cohətə həmişə diqqot yetirməli, şagirdlərin osas, sosial cohotdon vacib motivlori dork et­mosi üçün şərait yaratmalıdır. Bir çox hallarda iso. şagirdlər özlə-rinin motivlorini pordoloyirlor, tolim işino laqeydliklorini gizlot-mok iiciin ciirbociir bohanolor uydururlar. Bir sira hallarda iso sa-doco olaraq bu, psixoloji müdafıə xarakteri daşıyır: şagird miixtolif bohanolor göstormoklə horokotlorino haqq qazandırır, öz sohvlori-ni şəraitlə əlaqələndirir (işıq sönməsəydi, tapşırıqlan edocəkdim. qonaq gəldi, yazı işini yaza bilmədim və s.) Müəllim şagirdin öz foaliyyot vo davranış motivlorini песо əsaslandırmasını, yoni öz hərokot vo əməllorinin səbəblərini rasional surotdo песо izah etməsini öyrənməli, onlan tohlil edib əməli nəticə-lor çıxanrıalıdır.
   
6. 
   Eyni bir motivin miixtolif foaliyyot tiplərinə, todris fənləri-пө və tədris tapşırıqlarına şamil edilmosi: bir halda şagird biitiin fənlərlə eyni dərəcədə maraqlanır, başqa bir halda iso bir vo ya iki fonlə xüsusi maraqlanır, digor fonlər ilo kifayot qədor maraqlan-mır.
   

Motivlor özlərinin formalarına görə də fərqlənirlər. Motivlorin dinamik xarakteristikası dedikdo bu cohoti nozoro ahrlar. Onlara aşağıdakılar daxildir:

1. 
   Motivlorin davanılılıgı. Motivlor davamh vo situativ ola bi­lor. Mosolon, moşhur bir aktyorla görüş zamanı şagirddə teatra ma-raq omolo golir, lakin bir, iki giindon sonra maraq sönmeyə başla-yır. Belo hallarda situativ motivlordon - miioyyon situasiyada omo­lo golon vo homin situasiyadan kənarda öz əhəmiyyətini itiron mo­tivlordon danışmaq olar. Davamh motivlor iso şagirdin hoyatinda xiisusi yer tutmağa başlayır. Əgər maraq davamh xarakter kosb illiiso, o, hotta əlverişli şərait olmadıqda belo, soylo oxuyur.
   
2. 
   Motivlorin emosional çalarları və ya modallığı. Motivlor həmişə müsbət vo mənfı xarakterii emosiyalarla müşahidə olunur.
   
3. 
   Motivlorin qüvvəsi vo ifadə xususiyyətləri: motivlor giic-lii olduqda şagird saatlarla işləməkdən doymur, ev tapşınqlarının
   

149 hamısını səylə yerinə yetirir. Motivlər zəif olduqda iso o, ev tapşı-rıqlarını «başdansovdu» icra edir. Valideynlorin sözləri ilo dcsok, «oturub işləmok» üçün «hövsələsi çatmır».

Motivlorin ifadə formaları onlann mozmunu ilo bilavasito bağ-lıdır. Miiasir psixologiyada oyun voomok foaliyyo­tinin motivlori do mozmun vo forma baxtmindan tohlil olunur.

§ 2. Motivlər və şüur
Şüuru çox vaxt intellektlə eyniləşdirirlər. Məşhur sovet psixo­loqu L.S.Vıqotski əsaslı surotdo sübut ctdi ki, şiiur afiektiv (hisslər) vo intellektual proseslərin vəhdətindən ibarotdir. О, bu cohoti ifa-də etmok üçün «әһ о m i у у о t» anlayışından istifado ctdi.

Hor bir cisim vo hadisənin öz ohomiyyoti vardir. Şcylərin oho­miyyoti ictimai-tarixi tocriibonin mohsuludur, onlar obyektiv xa­rakter daşıyır, muxtəlif anlayışlarda, ümumiləşmiş obrazlarda, sosi­al normalarda vo s. tosbit olunur. Şeylorin ohomiyyoti insanin ho­yat vo foaliyyotindo miixtolif yollarla, xususilo tolim prosesindo monimsonilir vo fordi şüurun malına (sərvətinə) çevrilir. L.S. Vi-qotskinin fikrinco, motivlərlə şüurun qarşılıqlı əlaqəsini izah ctmək üçün təkcə cisim vo hadisolorin əhəmiyyətinin aydınlaşdırılması kifayot deyildir. Bunun iiçiin: a) oks olunan cisim vo hadisolorin dork olunan obyektiv ohomiyyotini vo b) onlann subyektiv cohot-lorini, yoni subyekt iiciin ohomiyyotini tohlil etmok lazimdir. L. S. Vıqotskinin sözlori ilo desək, şeylorin subyektiv ohomiyyoti şüu-run «gizlədilmiş» planıdır.

Beloliklo do «ohəmiyyət» anlayışı psixologiyada iki (obyektiv vo subyektiv) monada işlənməyə başladı. Bunun evristik ohomiyyoti böyük idi. Şcylərin obyektiv vo subyektiv ohomiyyoti-nin fərqləndirilməsi şəxsiyyətin motivlorini psixoloji baximdan tohlil etmok imkani verirdi. Lakin bununla belo eyni bir tcrminin -ohomiyyot temiininin iki monada işlənilməsi, mahiyyot etibarilo ikiloşmosi bu zaman miioyyon çətinliklər yaradırdı. Məşhur sovet psixoloqu A. N. Lcontyev bu cohoti nozoro alaraq şeylərin subyekt iiciin ohomiyyotini yeni terminlo - şoxsi (şoxsiyyəto moxsus) mona termini ilo ifado etdi. Miiasir sovet psixologiyasinda «şüurun şahi-di» (L. S. Viqotski) kimi «şəxsi топа» (A. N. Leontyev) anlayışın-dan geniş istifado olunur.

Əgər hor hansi bir şeyin oldo edilmosi vo s. şəxsi топа kosb

150 cdirso, bu, psixoloji baximdan о demokdir ki, homin şey, iş şəxsiy-yot iiciin hoyati ohomiyyoto malikdir. onun on zoruri tolobatlanmn tomin edilmosi ilo bağlıdır.

A.N.Leontyevin fikrinco, şəxsi mona subyektin xalis hoyati münasibətlərini bilavasito oks etdirir vo özündo yaşadır.

Şəxsi mənanın əmələ gəlməsi ilo motivasiyanın yuxarıda qeyd etdiyimiz iki funksiyasına: təhrikctmə vo istiqamətlondirmə funksiyasına yeni bir funksiya - yalniz insana moxsus olan bir funksiya - monavermo, mənalandırma funksiyasi olavo olunur.

Cisim vo hadisolorin ohomiyyoti ilo onlann şəxsi mənası bir sira miihiim xüsusiyyətlərə görə bir-birindən forqlonirlor. Birinci-si, şəxsi mona noinki dork olunmuş formada, hom do çox vaxt dork cdilməmiş formada mövcud olur. İkincisi, şəxsi mənanın omolo gəlməsinə bilavasito nozarot etmok vo ancaq söz vasitosilo tosir göstərmək miimkiin deyildir (şəxsiyyəti öyrotmirlor, onu torbiyo edirlor). Üçüncüsü, şeylorin ohomiyyotindon forqli olaraq şoxsi mona öz-özünə, obyektiv surotdo mövcud deyildir. Onlar miioyyon bir foaliyyot daxilindo omolo golir vo öz-özlüyündə fəaliyyətdən, özlərinin hoyati kontekstindən konarda öyronilə bilməz. Şəxsi mo­na şeylərin ohomiyyotini obyektiv aləmin rcallığı ilo deyil, subyek­tin şoxsi həyatının reallığı, başqa sözlə, motivlori ilə əlaqələndirir, bununla da şüura ehtiraslılıq boxş edir. Şəxsi mona ilə şeylərin ob­yektiv surotdo qəbul cdilmiş ohomiyyoti arasındakı forqlorin psixo­loji mahiyyotini A.N.Leontyev Leybnitsin aşağıdakı sərrast aforiz-mi ilo belo izah edir: «...Əgor həndosə do əxlaq kimi bizim ehtiras-larımız və mənafeyimizo zidd gəlsəydi, biz ona qarşı çıxar, Evklid və Arximedin bütün sübutlannın əksinə olaraq onun qaydalarını pozardıq».

Bcləliklo, şeylərin ohomiyyoti fordi şüur sistemindo psixoloji-ləşir, yəni şəxsi mona kosb edir. Bu prosesdə motivasiyanın funksi­yasi obyektiv şəraitin subyekt üçün hoyati ohomiyyotini qiymətlən-dirməkdən, ona şəxsi топа vennəkdən ibarotdir. Şoxsi monanın formalaşması mürəkkəb və çoxcohətlidir, Bir sira hallarda şcylorin ohomiyyoti ilo onlann subyekt iiçün şəxsi mənası uyğun gəldiyi halda, çox vaxt onlar noinki uyğun gəlmir, hotta bir-birilə ziddiy-yət təşkil cdirlor. Şəxsi mona ohomiyyoti kosb edon motivlor foa­liyyot prosesindo dork olunduqca şüurlu moqsodo cevrilir vo foa­liyyotin obyektiv montiqino tabe olurlar.

Şəxsi mona insan tolobatlanmn xarakteri ilo bilavasito bağlıdır.

151

Lakin onun biitiin xiisusiyyotlorini tokco tolobatlarla izah etmok mümkün deyildir. İnsan şüurunun daxili strukturunda şeylərin oho­miyyoti vo monası arasındakı nisbət dəyişdikcə, yeni, daha yiiksok motivlor omolo golir. İnsanın öz tələbatlarına münasibəti dəyişilir. Onlann özlərinin mənalandırılması prosesi başlayır. Bu baximdan insanin ictimai miinasibotlor sistemindoki yen vo onun sosial möv-qeyi miioyyonedici ohomiyyoto malikdir. insanin sosial mövqeyi-nin dəyişilməsi ilo onun miinasibotlorinin xarakter vo foaliyyotinin mozmunu dəyişilir, bu iso öz növbəsində cisim vo hadisolorin onun üçiin şəxsi mənasının dəyişilməsi ilo noticolonir.

3. Emosiyalar vo hisslor
Ncco olur ki, bozon insan sevinir vo ya kodorlonir? No iiciin qozəblonirik, yaxud şadlanırıq? Pcşiman olmağımızın, təəssüıümü-zün sobəbi nədir? Görosən, heç ömründə sevimrıoyən vo ya kədər-lənməyən insan varmı? Bu suallar no ilo əlaqədardır? Emosiya nə-dir, hiss deyəndə nəyi başa düşürük? Axı, insan çox mürəkkəb ho­yat şəraitinə malikdir. О, ətraf aləmi və təbiəti, comiyyot üzvləri arasındakı qarşılıqlı miinasibotlori dork etməklə kifayətlənmir. Horn do foaliyyot prosesindo, iinsiyyot zamanı ayn-ayn şəxslorlə, kollcktivlo, eloco do xarici alom cisimlori ilo miioyyon miinasibot-do olur. Belo ki, onlardan bozilori onun xoşuna golir, digorlorino laqeyd olur, üçüncülərə pis münasibət bosləyir. Bunlar hamısı miixtolif hisslərdə öz oksini tapir. Mosolon, Vətəno, övlada, anaya mohobbot hissinin obyekti başqa olduğu kimi, mozmunu da başqa-dır. Hisslorin monboyi xarici obyektiv alom olsa da ancaq hor cur cisim vo ya hadiso insanda lazimi hiss doğurmur, hom do onlar ho-mişə eyni qüvvədə hiss yarada bilmirlor. Adam bir zaman ehtiras-la sevdiyi obyekto sonra ctinasiz olur, yaxud oksino, ona dorindon nifrot bosloyo bilir. Bununla yanaşı olaraq, eyni bir cisim, eyni bir hadiso miixtolif adamlarda, miixtolif hisslor do törədə bilor. Moso­lon, səhnə açılır, acgöz, pul horisi olan insanlann amansız roftann-dan hədsiz iztirab çokmiş Sara artıq ölüm yasdığına baş qoyub, işıq-lı dünyaya əlvida dcyir (C.Cabbarlının «Solğun çicəklərindon»). Saranın iztirablanna tamaşa edon adamlann hər birində başqa-baş-qa hisslor özünü göstərir; kimisi onun dərdinə ürəkdən yanır, göz yaşlarını saxlaya bilmir; başqaları yalnız dorindon kodorlonir;

152 üçüncülor sadəcə mütəəssir olur, ola bilsin ki, bozilori iso bunu sa-dəcə olaraq «artistin oyunu» kimi qobul edir, ona tamamilo biganə qalır.

Deməli, hisslor insanin münasibətləri ilə bağlıdır. Bu cəhəti nəzərə alsaq onlara aşağıdakı kimi tərif vero bilorik: hiss vo emosiya insanin dork etdiyi cisim vo hadisələro, başqa adamlara, homcinin özünün roftar vo davranışına, fikir vo arzusuna bəslədiyi miinasiboti ifado edon psixi prosesdir.

İnsan hisslori idrak obyektino boslonon subyektiv miinasibotin inikasıdır. Bununla da hisslor iki başlıca funksiyanı yerino yetirir. Birincisi, hisslor ətraf aləmdə baş vcron hadisolorin hansının insan hoyati iiçün faydah vo ya tohlukoli olmasi barodo xobor verir. Bu onun siqnal funksiyası adlanir.

İkincisi, hisslor insanin horokot vo foaliyyotinin motivi kimi çı-xış edorok onlan miioyyon istiqamətə yönəldə bilir. Bu cohot hisslorin tənzimetmə funksiyasi ilo bağlıdır. Mo­solon, muğamata dorin hovos, ondan zövq almaq insam sevimli müğəninin konsertino getmoyo vadar edo bilir. Yaxud muğamata olan dorin hovos votono mohobbot hissi ilo çıılğalaşaraq respubli-kamızın dilbər guşəsi olan Qarabağa bağlılığı daha da giiclondirir. Çünki Qarabağ yalmz professional musiqimizin deyil, hom do zon-gin muğam ifacılığınm besiyidir. Bu cohot onu xalqımızın övladla-n üçün daha oziz, daha dogma edir. Xalqin hor bir sonotsevor na-muslu övladı özünii Vətənimizin muğam Vətəni Şuşasız, ümumən Qarabağsız təsəvvür cdə bilmir. Bu, çox qüvvətli, dərin, müqəddəs hissdir. Bu məsolənin yalnız bir tərofıdir. Bəs, Qarabağdan didər-gin düşən, öz evini, eşiyini, əzizlərini belo qoyub gələn, on ildən artıq bir dövrdə yalnız iimid və hosrətlo yaşayan insanlar üçün ho­min diyar hansi mona kosb cdir? Onlann dorin kədərini təsəlli ilə ovundunnaq olarmı? Burada artıq yurd həsrəti onun itirilməsinə bais olanlara qəzəb və nifrotlə çulğaşır, daha qüvvətli olıır.

Hissin obyckti otrafdakı cisim vo hadisolor, başqa adamlar, onun subyekti isə şəxsiyyotin özüdür. Çünki hor bir şəxs ətrafdakı cisimlərə, adamlara başqa-başqa münasibət bəsləyir. İrəlido qeyd ctdik ki, Votono mohobbot, öz xalqını sevmok insanin müqəddəs lussidir. blomin hiss, lazım gəldikdə, onu öz həyatını belə, Vətən yolunda qurban venrıəyə tohrik edir. Lakin bu hiss adamlann hamı-

153






sında eyni səviyyədə təzahür etmir. Bu, insanin dünyagöriişündən, əqidəsindon, sərvət meylindən, hoyat idealından asıiıdır. Yalnız özünü düşünən eqoist insanların Vətonə, millətə münasibətini dahi sonotkarımız M. Ə. Sabir vaxtilə çox dəqiq ifadə etmişdir:
Millot песо tarac olur olsun, no işim var?! Düşmonləro möhtac olur olsun, no işim var?! Qoy mon tox olum, özgələr ilo nədir kanm, Dünyavü cahan ac olur olsun, nə işim var?!
Bu tipli eqoist insanlann psixologiyasi belədir:

Mon salim olum, cümlə cahan batsa da batsın... Ancaq mənim avazcyi-şənim ucalsın... milloto, xalqa,

Vətənin taleyinə belo biganəlik xiisusi sosial-psixoloji şoraitlə, insanin mənəviyyatı vo xarakteri ilə bağlıdır.

Deməli, hor kəsin emosiya və hissləri onun özünə, ətraf alomə boslədiyi vo məxsusi səciyyə daşıyan şəxsi münasibətdir. İnsanın emosiya vo hisslor aləmi çox rongarong vo mürəkkəbdir.

Təkamül prosesindo emosiyalar canlı varlığın, orqanizmin və-ziyyətini vo xarici təsirlorin bioloji ohomiyyotini müəyyənloşdir-mək toləbatı ilə bağlı olmuşdur. Bu nöqteyi-nəzərdon emosiyalar öz monşəyinə göro növün təcrübəsini oks etdirir: homin tocrübəyə istinad edorok hor bir ford zəruri hərokətlori yerinə yetirir (tohlü-kədən uzaqlaşır, nəslini davam etdirir). Həmin hərəkətlərin məq-sədəuyğunluğu fordin özü üçün gizlin qalır.

Emosiyalar fordi tocrübə üçün do çox böyük ohomiyyoto ma­likdir. İnsan emosiyaları ictimai-tarixi inkişafın mohsulu olub dav-ranışı daxilən tənzim edon proseslərə aiddir: onlar tolobatlann tə-zahürünün subyektiv fonnası kimi çıxış edir. Emosiyaların inkişafı-nın ali səviyyəsi insanin davamh hissloridir.

Başqa psixi hadisolor kimi hisslor do beynin mohsuludur. 'Hisslorin omolo gəlməsində qabıqaltı sahəlordo baş vcron sinir proscsləri çox miihiim rol oynayır (şəkil 25, 26). Homin saholor iiroyin, tonoffus vo hozm orqanlannin, daxili ifrazat vozilorinin fo-aliyyotini tonzim edir. Buna goro do miioyyon hissin baş vermosi homin iizvlorin foaliyyotindo hor hansi dəyişikliyin omolo golmo-sino sobob olur. Bunu hisslorin xarici ifadosi aydin surotdo göstə-rir. Miioyyon hissi halətdən asılı olaraq insanda ürək döyünməsi ar-

154

IB bilir, üzün rəngi qızarır, sarahr, tonoffiis dəyişir vo s. Hotta baş-beyin qabığı çıxanlmış hcyvanlarda da cmosiyalann xarici toza-hürlərinə rast golinir. An­caq emosiya vo hissin mii­oyyon xarici təzahürü holo onun həqiqətən baş vcrdi-\mi sübut ctmir. Çünki hisslorin omolo golmosi iiciin sinir proseslorinin yalniz miihiti sinir siste­mindo, eloco do qabıqaltı .ıholərdə oyanma omolo

mərkəzlərlə yanaşı, beyin qabığma da çatmalı və orada müvafıq sa-həni tutmalıdır.

Oyanma isə qabıqaltı mərkəzdən beyin qabığına ve ya da əksi-nə, keçə bilər. Əlbəttə, emosıyalarla olaqodar olan bədən reaksiya-larının mərkozlori qabıqaltı sahədə yerləşmişdir. Lakin baş beyin qabığı qabıqaltı mərkəzlərə ləngedici təsir edir. Onları nozarot al­tinda saxlayır. Bunun nəticosində insan reaksiyalan nizama salınır, tənzim edilir. Ancaq baş-beyin qabığında əmələ gələn sinir proses­lorinin (oyanma vo ləngimənin) bir-birini asanlıqla əvəz edib-et-məməsi do miioyyon hisslorin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Bəzən miioyyon xoşagəlməz hissin əməlo gəlməsi qıcıqlayıcınm dəyiş-məsi ilo olaqodar olur. Yoni miioyyon qıcıqlandırıcının yaratdığı oyanma sahosi ləngiyir, başqa prosesə keçid iso çətinləşir. demoli, yeni şəraitin tosiri ilo beyindo miivafiq optimal oyanma sahosi omolo golo bilmir. Buna goro do bizim holo hazırlaşmadığımız, gözləmədiyimiz yeni şəraitə keçid bəzən mənfı hisslor doğurur. Böyük yarımkiirəlorin ləngimo vəziyyətinə keçməsi qorxaqlıq, çə-kinmək vo s. kimi hisslorin, donubqalma, tutulma halətlərinin omı lə gəlməsinin əsasını toşkil edir

Hisslorin əməlo gəlməsində dinamik stereotipin yaranması v ya pozulması halı miihiim rol oynayır. Həyat tərzindən asılı olamq əgər qıcıqlayıcılar müəyyən ardicıllıqla, sistemlo tosir edorsə, bey-nimizdə həmin ardıcıllıq və ya sistemə uyğun gəlon miivəqqoti ra-bitələr əmələ gəlib möhkomlənir. Belə möhkomlənmiş müvəqq ti rabitələr insamn cisim və hadisolərə bəslədiyi davamh müna bətin, yanaşma tərzinin əsasını toşkil edir. Əgər homin sistem hər hansı doyişiklik baş verirsə, bizdə hisslor: sevinc. kədər, iimi sizlik, şənlik vo s. omolo gotirir. Demoli, miioyyon dinamik ster otipin əmələ gəlməsi və ya pozulması ilo olaqodar olan sinir p^-sesləri hisslorin fızioloji əsasını təşkil edir. İ. P. Pavlov göstərir ki, hoyat tərzinin doyişməsi, adət etdiyimiz məşğələlərin dayandırıl-ması, yaxın adamlann itirilməsi zamanı özünü göstoron ağır toəs-süratın fızioloji əsasını keçmiş dinamik stereotipin pozulması və yeninin isə çətinliklə əmələ gəlməsi təşkil edir.

Retikıılyar formasiyanm (törəməli şaxənin) tədqiqindən aydın olur ki, qabıqaltı sahələr insanin emosiyalarına ciddi təsir göstərir. Molumdur ki, reseptorlarda əmələ gələn oyanmalar analizatorun miivafiq sahosinə moxsusi yolla gedir. Elekırofızioloji todqiqatlar göstərir ki, homin oyanmalar başqa yolla da, yəni törəməli şaxo \ a-

156 sitəsilə do miivafiq sahəyo çata bilir: miixtolif hiss üzvlərindən tö-rəməli şaxəyo sinir impulsları golir. Homin impulslar təhlil edildik-dən sonra baş-beyin yarımkürələrinə ötürülür. Törəməlı şaxə ener-ji mənbəyi kimi çıxış cdərok beynin fəallığını hom artira, hom də azalda bilir, yoni beynin xaricdən gələn qıcıqlayıcıya cavabını ya gücləndirə, ya da zəiflədə bilir. Demoli. insanin emosional tonusu xeyli dorocədo törəmoli şaxənin vəziyyotindon asılı ola bilər.

İnsan hisslorinin yaranmasında və tənzim edilməsində ikinci siqnal sistemi xiisusi rol oynayır. Bu iso insan hisslorinin qabıqaltı mərkəzlərdon çox, beyin qabığının foaliyyoti ilo olaqodar olduğu-nu siibut edir. Beyin qabığı iso bədəndo baş veron biitiin proseslori öz nəzarəti altmda saxlayır. Odur ki, söz qıcıqlandırıcıları, yoni sözləri hansi monada vo hansı ahonglo işlotmək vasitosilo başqa şəxslərin daxili aləminə tosir etmok, onlarda miixtolif emosional voziyyot, hisslor yaratmaq miimkiin olur. Bununla da hisslor hey-vanlardaki bioloji proses soviyyosindo qalmir, ictimai xarakter kosb edir, insan şüuru ilo olaqolonir. Yoni insanda daha ali oxlaqi, zehni, estetik hisslorin omolo gəlməsi üçün zomin yaranir.

Miixtolif hisslorin baş vermosi ilo olaqodar olaraq bodondo miioyyon üzvi doyişikliklər omolo golir. Belo dəyişikliklər hisslorin xarici ifadosi adlanir. Homin xarici ifa-doyo goro insanda bu vo ya digor hissin baş verdiyini toyin etmok mümkündiir. Miioyyon hisslorin omolo golmosi ilo olaqodar olaraq insanin tənoffüs süroti doyişir^Qan damarları ya genişlənir (iiz qi-zanr), ya da büziilür (rəngi aganr), qan təzyiqi artib-azala bilir. Nobzin vurmasi artir, mosolon, qorxu zamani nobz 60 - 70 dofodon 80 - 90-a qalxir. Hotta imtahanlarin yaxınlaşdığım xatırlamaqla to-löbonin qan tozyiqi nonnadan 15 - 30 mm qodor artiq ola bilir;

Hisslor daha çox ifadoli hərəkətl.ərdə toza­hiir edir. Insamn mımikasına (iiziin ifadoli horokotlorino), pantomi-mikasina (bodon iizvlorinin ifadoli horokotino), sosin intonasiya vo tembrino osason onun no kimi hisslor kcçirdiyini toyin etmok mümkündür.

Təsadüfı deyildir ki, böyiik sonotkarlar surotin daxili alomi ilo onun mimikası arasındakı miinasıbətə ciddi diqqot yetirir, bunu in­sanin daxili aləmini, hisslərini nümayiş etdiron miihiim vasito sa-yirlar. Mosolon, L. N. Tolstoy hissi vəziyyotdən asılı olaraq gözlə-rin ifadosinin 85, gülüşün iso 97 çalarının tosvirini vermişdir. Lco-

157 nardo da Vinçi göstərirdi ki, ağlamağın səbəbindən asılı olaraq in­sanin qaşlarının vo dodaqlannm ifadosi başqa euro doyişilir.

Qaşların, gözlərin vo dodaqlann miixtolif vəziyyətə düşməsi-nə osason insanin no kimi hisslor kecirdiyini daha asanliqla miioy­yon etmok olar (şəkil 27).

Qorxu, ağrı vo s. ilo olaqodar olan ifadoli horokotlor anadan-gəlmə olduğu halda, ali hisslorlo olaqodar olan ifadoli horokotlor tarixi inkişaf nəticəsində meydana çıxmışdır.

Hisslor insanin nitqindo do ifado olunur. Doğrudur, bəzən de-yirlor ki, mon öz hisslorimi ifado etmok üçün miivafiq söz tapa bil-mirom. Ancaq bu, insanin hoyat təcrübəsindən, başqa adamlann daxili alomini bilmosindon, dil zonginliyino malik olmasından çox asılıdır. Hissi nitqdo ifado etmoyi bacarmaq lazimdir. Hotta on do­rin hisslor belo miivafiq torzdo ifado edilməsə, heç kəsə çatmaz. Odur ki, nitqin ifadoliliyino fikir verilmolidir. Bunun üçün ifadolo-rin düzgün seçilməsi, hissləri doğuran şəraitin obrazlı tosviri, sözlərin xususi şəkildə tələffüzü, mimikanın, pantomimikanın nit­qin məzmununa, ahənginə uyğun gəlmosi do vacibdir. Buraya into-nasiya, danışıq sürəti, vurğunun yerində işlədilməsi, sözlər ara-sındakı fasilonin artıq-əskikliyi vo s. daxildir. Hisslorin nitqdo ifadosi üçün danışığın ifadoli hə-rəkətlərlə müşayiət edilmosi zə-ruridir. Çünki bəzon elo hisslor olur ki, onları, песо deyərlər, yal-nız çılpaq sözlorin kömoyilə ifa­do etmok çətin olur. Bu zaman insanin üzünün, gözünün ifadosi onun imdadına çatır. Yaxşı de-yiblor ki, hor şeyi sözlə ifado et­mok mümkün olsaydı, onda tos­viri incosonoto, musiqiyo ehtiyac qalmazdi.

İnsan hisslori tolobatla şortlənir, lakin bu, bozon bilava­sito olmur, aydin surotdo nozoro çarpmır. Mosolon, insan gözəl bir