Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19



Yüklə 4,26 Mb.
səhifə8/38
tarix02.12.2018
ölçüsü4,26 Mb.
#85281
növüDərs
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   38

о-

о.




QqqÇ


Şokil 22 a. Sosioqramlar (C.Morcnoya görə)

Jfc ~~


Şəkil 23-də təsvir olunmuş sosioqram 4 kon-sentrik dairodon ibarətdir. Onu oxla iki hissoyə bö-lürlər: sağda oğlanlan, sol-da isə qızları müvafıq su­rotdo к və H işarələri ilo göstərirlər. к və H-da şa-girdin cədvəldəki sıra №-si qeyd olunur. Mosolon sosioqramda A. Almaz 1, V. Lalo 2 vo yaxud Q. Mommod A kimi gostori-lir vo onlann kiminlo otur­maq istodiklori miixtolif xotlorlo qeyd edilir (birto-rəfli seçməmələri -> qarşı-lıqlı seçməni - vo s. kimi if ado etmok olar).

6 vo daha çox sos al-mış şagirdlər 1-ci dairədə, 3 — 5 sos alanlar 2-ci, 1 - 2 sos alanlar iso 3-cii dairo-də yerləşdirilir. Нес bir sos almayan şagirdlər iso 4-cii dairodo qeyd olunur.

Bu о demokdir ki, 1 -ci vo 2-ci dairəyə düşmüş şa-girdlər sinifdə əlverişli mövqe tuturlar. 3-cü, xüsu-silə 4-cü dairəyə daxil ol-muş şagirdlərin isə öz həmyaşıdlan icorisindo mövqeyi əlverişli deyildir. Onlann səbəblərini öyrən-mək vo torbiyo işində no­zoro almaq lazimdir.

Sosiometriya hansi formada totbiq edilirso



Şəkil 23. Sosioqram (Y.L. Kolominskiyə görə)

edilsin, onun nəticələrini müşahidə, eksperiment vo s. yolu ilo do-qiqləşdirmək zoruridir.

Ictimai rəyi, şəxsiyyotlorarası miinasibotlori vo s. öyrənmək iiçün totbiq edilon metodlardan biri do intervyüdür. İntervyü sorğu üsulları silsiləsinə daxil olub mənaca «qarşılaşma», «söhbət», «mü-sahibə» demokdir. О daha çox birtərəfli kommunikasiya prosesidir. Bu zaman hor hansi məsələ haqqinda miioyyon bir şəxsin miilahi-zəsi soruşulur.

Psixologiyada intervyii, adoton: a) todqiqatin başlanğıc morho-ləsindo işçi fərziyyəni müəyyənləşdirmək, b) problem barodo ilkin molumat toplamaq, v) başqa metodlar vasitosilo yığılmış material-lara olavo faktlar colb etmok üçün totbiq edilir. Anket sorğusu za-mani intervyiidon forqli olaraq suallara yazılı surotdo cavab verilir. Homin metoddan sosioloji todqiqatlarda daha geniş miqyasda isti­fado edilir.

Psixologiyada iso anket metodu diaqnostik moqsodlo istifado edilir. Mosolon, kollektivdə şəxsiyyətlərarası miinasibotlorin yax-şılaşdırılması, homin miinasibotlorin pozulması səbəblərini, qarşı-sını almaq yollanm, kollektiv iizvlorinin fikir vo mülahizəlorini öy-rənmək iiçün anketdon istifado etmok faydalıdır. Todqiqatin moq-


114

səd vo vəzifələrindən asılı olaraq foaliyyot proscslori vo mohsulla-rının tohlili priyomlarından, modcllosdirmo, bioqrafık metodlardan öziinəməxsus şəkildə istifado olunur.

Beləliklə, aydın olur ki, psixologiyanin todqiqat metodlari сох vo rongarongdir. Todqiqatin somoroli olmasi üçiin konkret proble­min elmi surotdo hollino imkan veron adckvat metodlar sccilmosi-no xiisusi diqqot yetirilmolidir.



5. Psixologiyada statistik (riyazi) metodlann totbiqi
Miixtolif metodlann köməyilə oldo edilmiş psixoloji faktlar tohlil olunmah, şərh edilməli vo ümumiloşdirilmolidir. Bu zaman todqiqatin noticosinin obyektiv olmasi üçün oldo edilmiş matcrial-ları komiyyət baxımından işləmək, miioyyon cdilmiş xassonin tipik olduğunu siibut etmok lazimdir. Psixologiyada homin moqsodlo statistik metodlardan istifado olunur.

Statistik metodlar dedikdo, totbiqi riyazi statistikanin psixolo­giyada osason cksperimcntlorin nəticəsini işlomək moqsodilo isti­fado olunan ayn-ayn metodlari nozordo tutulur.

Ehtimal montiqindon vo chtimal modcllorindon istifado etmok-lo psixoloji todqiqatin noticolorinin osaslı olmasını tomin etmok -statistik metodlann psixologiya sahosindo totbiq edilmosinin başlı-ca moqsodi bundan ibarotdir.

Psixologiyada statistik metodlann totbiqi tarixi osason XIX yiizilliyin 60-ci illorindən başlayır. Miiasir elm üçün bu sahodo ohomiyyotli olan reqressiya vo korrelyasiya analizi idcyası F. Hal-tonun (1822 -1911) difcrensial psixologiya sahosindo apardığı tod-qiqatlarla bağlıdır. intellektual qabiliyyotlori todqiq etmok iiciin faktor analizinin bozi variantlan işlənilmişdir. Psixoloji testlorin keyfiyyotini yoxlamaq vo onlan peso seçimindo totbiq etmok iiciin bir sira xiisusi statistik metodlar yaradılmışdır.

Hal-hazırda psixologiyada statistik metodlann totbiqi sahosin­do aşağıdakı istiqamotlori forqlondirmok olar:


  1. Təsviri statistika. Bu, özüno oldo edilmis matcrialin qruplaş-dırılmasını, qrafik oksini vo komiyyot tosvirini daxil edir.

  2. Statistik n.ıticə nəzəriyyəsi. Bundan psixoloji todqiqatlarda

116 scçilmiş cəhotlorin yoxlanması nəticəlorini müoyyonləşdirmək üçiin istifado edilir.

3) Eksperimenthrin planlaşdırılması nəzəriyyəsı. Bu dəyişən-1өг arasinda səbəb olaqolərini miiəyyənloşdinnoyə vo yoxlamağa xidmət edir.

Psixologiyada totbiq olunan riyazi metodlar çoxdur: Altcrnativ analiz metodu ilo miixtolif psixi xassolorin, olamot-lorin, keyfiyyotlorin olmasi vo ya olmamasi komiyyot baximmdan qiymətləndirilir. Əgor biz homin psixi xasso, olamot vo kcyfiyyot-lor arasmdakı asılılığı miioyyon etmok istəsok, başqa statistik me-toddan -korrelyasiya analizi metodundan istifado etmoliyik. Bundan başqa, hor hansi bir todqiqat zamam miioyyon bir xasso, olamot vo keyfiyyot miixtolif variantlarda tozahiir cdir. Qarşıya bu zaman miihiim sual çıxır: homin variantlardan hansi daha tipikdir? Variasiya analizi metodu tipik, xarakterik əlamotlori tosadüfi ola-motlordon forqlondirmok imkam verir. Alınan noticolərin mötəbor olub-olmaması iso xiisusi meyarlara, mosolon, Styudent omsalma Vo s. goro miioyyon olunur.

Psixologiyada riyazi metodlann miivoffoqiyyotlo totbiqi noin-ki adckvat metodlann işlonilmosindən. hom do nəzəriyyənin özü-niin inkişaf səviyyosindon asılıdır.

XX yiizilliyin 70-80-ci illorindo statistik metodlann psixologi­ya elminin bir çox saholorino niifuz etmosi bu baximdan hec do to-sadiifi deyildir. Hotta son zamanlar riyazi psixologiya siirotlo inki-şaf etmiş vo psixologiya elminin nisboton miistoqil bir sahosino çevrilmişdir. Onun osas vozifosi riyazi metodlann psixologiyada totbiqi yollanm öyrənmokdən ibarotdir.

Elmşünasların proqnozlarına göro XX osrin sonuna dogru vo XXI əsrdə psixologiya elminin biitiin saholori riyaziloşəcokdir, başqa sözlə, riyaziyyat, sözün əsil monasında, bütünliiklo vo tama­milo onun otino vo iliyinə hopacaqdır. Bu psixologiya elminin in-kişafında yeni keyfiyyot doyişiklikləri ilo olamətdar olacaqdır. El­min ənənovi «qeyri-riyazi» saholorino riyaziyyatın niifuz etmosi el­mi biliklorin inkişafır ın qanunauyğun hadisolərindon biridir.

K.Marksın göstordiyi kimi, elm ancaq riyaziyyatdan istifado et-moyə başladıqda elmə çcvrilir.

117 6. Psixologiya elminin əhəmiyyəti, vəzifəlori və praktika ilə əməkdaşlığının formaları

Psixoloji biliklor həmişə elmi dəyərlə yanaşı praktik əhəmiy-yotə malik olmuşdur. O, adətən insanların bir-birini tanımasına ко­ток etmişdir. İndinin özündə do psixologiya elo bu mənada başa düşülür: adamlar üçün psixoloq, birinci növbodo, insan sorrafı de­mokdir.

Та qodim zamanlardan insanları psixoloji cohotdon xarakterizə edondo, adətən onları bir-birindən fərqləndiron xüsusiyyətlərə da­ha çox diqqət yetirirdilər.

Holo Qədim Yunanıstanda Aristotelin sevimli şagirdi Tcofrast «Etik xarakterlor» adlı məşhur traktatında miixtolif insan tiplərini moharətlə təsvir ctmişdir. Təkcə onu qeyd etmok lazimdir ki, Te-ofrastin bu traktati bir çox osrlər boyu moşhur olmuşdur. XVI -XVIII əsrlərin görkəmli mütəfokkirləri Mcntcnin «Təcrübəlor» (1580), Labryuyerin «Teofrastın xaraktcrlori» (1688), Laroşfukun «Düşüncolər, yaxud əxlaqi kəlamlar və prinsiplər» (1665) və b. osorləri do psixoloji müşahidələrlo zəngindir. Lakin bununla belo, qeyd etmok lazimdir ki, istor qodim zamanlarda, istorso do orta osrlordo biz insan xarakterinin parlaq niimunolorino mohz bodii odobiyyatda tosadiif edirik.

XIX yiizillikdo psixologiyanin miistoqil bir clmə çevrilmosi ilo elmin özündo yeni şərait yaranmışdı. Fordi forqlor probleminin təkcə müşahidə yolu ilo öyrənilməsi artıq ictimai təcrüboni tomin etmirdi.

Bu miihiim problemi eksperimental vo riyazi mctodlarla oyron-mok lazim idi. Elmdo bu zorurotin dork edilmosi noticosindo todri-con yeni bilik sahosi - diferensial psixologiya formalaşmağa başla-mışdı.

Diferensial (latinca differentia - forq demokdir) psixologiya psixologiya elninin bir sahosi olub - insanlar eloco do insan qrup-ları arasındakı forqlori, onlann sobəblərini vo nəticəlorini öyrənir. О bilavasito ictimai praktikanin, xiisusilo pcdaqoji, tibbi vo miihon­dislik praktikasimn tosirilo omolo gəlmişdir. Diferensial psixologi­ya tennini ilk dofo alman psixoloqu V. Ştcrnin «Fordi forqlor psi-xologiyası» haqqındakı osorindo (1900) toklif olunsa da, onun osa-lan xcyli ovvol - XIX yiizilliyin 80-ci illorindo F. Halton torofin­don işlənilmişdir. V. Vundt iimumi psixologiyanin, F. Halton iso

118 diferensial psixologiyanin banisi hesab olunur. Bu yeni istiqamotin ilk görkəmli nümayəndələri icorisindo A.Bine, A. Lazurski, C. Kettel vo b. miihiim yer tuturlar.

Diferensial psixologiyanin osas metodu tcstlordon ibarot idi. Onlar ovvolco fordi, sonralar iso qrup tcstlori kimi totbiq olunur-du. Testlərdən fərdin əqli inkişaf soviyyosini vo s. miioyyon etmok iiciin istifado edilirdi.

Testlorin noticolori faktor tohlili yolu ilo miioyyon olunur. Xa­rici ölkolərdə psixologiya sahosindo C.Spirmenin iki amil nozoriy-yosi vo multifaktor nozoriyyosi daha geniş yayılmışdır.

İki amil nozoriyyosino goro foaliyyotin hor bir növü iki amillo - iimumi vo xiisusi faktorla şərtlənir. Ümumi amil foaliyyotin bii­tiin növlori, xiisusi faktor iso konkret (riyazi mosololorin holli, mu-siqi, rossamhq, bodii yaradıcılıq vo s.) foaliyyot sahosi iiciin sociy-yovidir.

Multifaktor (latinca multum - çox demokdir) nozoriyyosi iimu­mi amili inkar edir. Homin nəzoriyyəyə goro oqli qabiliyyotlor miixtolif amillorlə şortlənir.

Diferensial psixologiya uzun miiddot fordi forqlorin sobobi mosolosini elmi şəkildə holl edo bilməmişdir. Xarici ölkə psixolo­giyasinda bu sahədə mövcud olan nozoriyyolordo fordi-psixoloji xüsusiyyətlərin şəxsiyyətin hoyat torzindon, onun inkişafınm sosi-al-iqtisadi vo mədəni şərtlorindon asılı olmasi mahiyyot etibarilo inkar edilirdi.

Sovet psixologiyasinda insanlar arasinda fordi-psixoloji forqlo­rin öyrənilmosi zəminində xiisusi bir istiqamot - diferensial psixo-fızologiya formalaşmışdır.

Diferensial psixologiyanin oldo etdiyi faktlar vo onun noticolo­ri bir cox praktik mosololorin: işçi heyotinin seçilmosi vo öyrodil-mosi, adamlarda ayn-ayn xassolorin, meyllorin, qabiliyyotlorin di-aqnostikasi, psixiatrik vo psixoterapevtik tosirlor, peso yararlığının miioyyon edilmosi, pcşəseçmə vo peşəyönümü vo s.-nin holli iiciin böyük əhəmiyyotə malikdir.

Diferensnal psixologiya insanlara fordi yanaşmaq iiciin gcniş inıkanlar açırdı. Psixoloqlar bu mosololoro daha çox diqqot yetir-moyə başlamışdılar. Homin mosolo oslindo psixi sağlamlıq moso-lesi idi.

Psixologiya psixi sağlamlıq mosololərini tokco öz imkanlan daxilindo holl edo bilmozdi. O, bu sahədə, başqa elmlorin, birinci

119 növbodə, təbabotin, xüsusilə psixiatriyanın nailiyyətlorindən istifa-də etməli idi.

Psixologiya ilo tibb elminin qovşağında müstoqil elm sahosi -libbi psixologiya fonnalaşırdı. Onun yaranmasında psixiatriya da özünəməxsus rol oynamışdır. Lakin psixoloji elmlor sistemindo psixiatriyanın ohomiyyoti təkcə bununla mohdudlaşmır. Psixologi­ya vo psixiatriya bir-biri ilo qarşılıqlı olaqədə olan elm saholoridir. Psixologiya tarixinə nəzər yetirsok görərik ki, onun inkişafı psixi-atriyanın inkişafı ilo bilavasito bağlı olmuşdur.

XVIII yiizilliyin sonundan etibaron psixiatrik ideyalar psixolo-
giya sahosino daha geniş miqyasda niifuz etməyə başlamışdır. Al-
man iya, İngiltərə vo Amerikadan forqli olaraq bu sahodo on mii-
hiim nailiyyət Fransada (F. Mesmcr, İ. S. Şarko, Т. Ribo, Pyer Ja-
ne, A. Bine vo b.) vo Rusiyada (E. Krepclin, V. F. Qij, V. M. Bex-
terev, A. F. Lazurski vo b.) oldo edilmişdir. Sonralar freydizm, bi-
heviorizm, humanist psixologiya vo b. coroyanlar psixiatrik ideya-
lardan öz konscpsiyasına miivafiq olaraq istifado ctmişlər.

XIX - XX osrin bir cox məşhur psixoloqları öz tohsillərinə go-


ro psixiatr olmuşlar. Psixogigiyena, psixoprafilaktika, sosial-psixo-
loji treninq, autoken məşq, autostimulyasiya, frustrasiya, psixoloji
müdafıo və s. problemlərin psixoaloji istiqamətdo öyronilməsi
üçün psixiatriyanın ohomiyyoti az deyildir. Lakin bununla yanaşı
olaraq qcyd etmok lazimdir ki, Qorb psixologiyasinda, о cümlədon
ABŞ psixologiyasinda adamlann davranışını dəyişmok üçün miix-
tolif psixiatrik vasitəlordən, mosolon, psixotrop prcparatlardan vo
s.-don istifado edirlor.

Psixiatriyamn aktual elmi-praktik mosololorinin hollindo psi­xologiya elmi miihiim rol oynayır. Təsadüfı deyildir ki, miiasir psi­xiatrik klinikalarda psixoloji molumatlardan daha gcniş surotdo is­tifado olunmağa başlanılmışdır.

Psixiatrik praktikada uzun miiddot belo bir «опәпә» borqorar olmuşdu ki, lazim goldikdo, psixoloji məsəlolori psixiatrın özü holl edirdi, hotta belo bir yanlış təsəvvür yaranmışdı ki, psixoloqu psi­xiatr tamamilo ovoz edo bilor. Bir olmuş əhvalatı yada salmaq is­tordik: bir dəfo məşhur psixiatrlardan birinə öz klinikasına işləmok üçiin psixoloq götürmoyi toklif ctmişdilor. О, rişxondlə bclə cavab vcrmişdir: «Baromctr monim noyimə lazimdir. Mon sadoco olaraq pəncorədon baxmaqla da havanın песо olacağını miioyyon edo bi-lərəm». Bu kəlam iki cohotdon maraqlıdır: psixiatr, bir torofdon

120 psixoloqu barometrə oxşadır. Homin sözlərdo böyük həqıqət var­dir. Digor torofdon iso о, tosdiq cdir ki, psixoloji məsələlori psixi-atrın özü holl edo bilor. Halbuki bu hec do belo deyildir. Psixiatnn öz sözləri ilo desok, havam doqiq (elmi surotdo) miioyyon etmok iiçün mutloq barometr lazimdir.

Miiasir psixiatrik klinikaların, xəstəxanaların işindo do mohz peşəkar psixoloqun iştirakı zoruridir. Bu, birinci növbədo, onunla bağlıdır ki, şəxsiyyotin anomal inkişafı məsoləlorini psixiatriya vo psixologiya eyni üsullarla öyrənmir.

Psixiatnn osas üsulu klinik müşahidodir. О, xəstənin davranış və rəftarını bilavasito öyronir, müşahido etdiyi simptomlara osason diaqnoz qoyur. Yaxşı psixiatr həmişə obrazlı düşünür, xəstəliyi nə-ınki doqiq, hom do bodii cohotdon parlaq tosvir cdir.

Psixologiya iso psixi hadisoləri mahiyyotcə başqa yolla tohlil edir. Şəxsiyyətin anomaliyasını öyrənon psixoloq tolobat, motiv, foaliyyot, miinasibot, mona vo b. kateqoriyalarla düşiinür. Onun osas diaqnostika vasitosi (aloti) klinik müşahidə deyil, eksperi-mentdir, bu vo ya digor test sınağıdır. Başqa sözlo, psixoloq insan haqqinda yalmz onun davranışını, adətlərini vo qəribə cəhətlərini müşahidə ctmək, yaxud, onun söz-söhbətino bilavasito qulaq as-maq yolu ilo dcyil, daha çox dolayısı ilo - eksperiment, sorğu vo test molumatları vasitosilo mühakimə yürüdür. O, ancaq bu məlu-matlara əsasən xəstənin şəxsiyyəti haqqinda əsaslı nəticə çıxanr.

Təcrübodə az tosadüf olunmayan bir cohətə do diqqət yctirok: pasientin (xəstənin) təkcə zahiri görkomino, hotta bir jestinə göro onun ruhi vəziyyətini çox vaxt biitiin incoliyi ilo başa düşən psixi-atr-klinist oksər hallarda onlan nəzəri baximdan izah etmokdə çə-tinlik çəkir və əksinə, şəxsiyyət haqqinda nozori osorlorin miiəlli-fı olan alim-psixoloq müvafıq olamətləri incəliyi ilə görə bilmir.

Psixoloji hadisolorin özünoməxsus qanunauyğunluqları vardır. Xəstəliyin klinik olamotlərinə görə onlan bilavasito miioyyon et­mok mümkiin deyildir. Halbuki xostoliyin klinik əlamətlorini düz-gün başa düşmək üçün onları şərtlondirən psixoloji qanunaııyğun-luqları öyrənmok lazimdir. Psixiatriya üçün psixologiyanin, xüsusi-lo onun miihiim sahəlorindon biri olan tibbi psixologiyanin oho­miyyoti do, hər şcydən ovvol, bundan ibarotdir.

Psixologiya pedaqogika elmi ilo do bilavasito əlaqədardır. Uşaqlann təlim-tərbiyəsi həmişə psixologiya elminin totbiq sahosi olmuşdur. XIX osrin sonu - XX osrin ovvollorindo, yuxanda qeyd

121 edildiyi kimi, bu məsələlər о qədər aktuallıq kosb etmişdir ki, on­lann öyrənilməsi zominindo psixologiya elminin iki miixtolif saho­si yaş psixologiyasi vo pedaqoji psixologiya formalaşmışdır.

Gone noslin torbiyosinin elmi-praktik problcmlorinin oyronil-məsində yaş vo pedaqoji psixologiya elmlori miihiim rol oynamış-dır. Yaş psixologiyasi uşaqlann, yeniyetmələrin, gənclərin vo b. psixi inkişafının qanunauyğunluqlarını aydınlaşdırır. Bu məlumat-lann moktob təcrübəsi üçün böyük ohomiyyoti vardir. Homin fikri başa düşmək üçün təkcə bir cəhəti yada salmaq kifayotdir ki, uşaq və yeniyetmələrin psixi inkişafı tolim vo torbiyo prosesindo hoya­ta keçirilir. Bununla olaqodar olaraq yaş psixologiyasının məzmu-nu oslindo pedaqoji psixologiyanin məzmununa uyğun golir. Ho­min elm saholori -yaş vo pedaqoji psixologiya tarixən qarşılıqlı əlaqodə inkişaf etmişlər. Pedaqoji psixologiya tolim vo torbiyonin psixoloji problemlorini öyrənmiş, bir torofdon, pedaqoji elmlorin inkişafma, digor torofdon, praktik mosololorin hollindo miiollim vo torbiyəçiləro yaxından kömək göstərmişdir.

Miiasir dövrdə tohsilin sosial funksiyası... əhəmiyyətli dərəcə-do zənginləşir. Ali məktəbdə tohsili davam etdirmək üçün lazim olan yüksək bilik səviyyəsini təmin etməklə yanaşı moktob gonclori xalq təsərrüfatında ictimai-faydali omoyo istiqamotlondir-moli vo onlan buna hazırlamalıdır. Əmək tərbiyəsinə şoxsiyyəti formalaşdınnağın on miihiim amili kimi vo xalq təsərrüfatının omok ehtiyatlarına təlobatını ödomək vasitosi kimi baxılmalıdır. Tolim vo torbiyonin indiki təşkili, peso yönümü bu tolobloro holo uyğun deyildir. Moktobin, ailonin, istehsal kollektivlorinin, kiitlo-vi informasiya vasitolorinin, odobiyyat vo incosonotin, biitiin icti-maiyyotimizin olbir soylori ilo hor bir goncdo omoyo şüurlu tolo-bat torbiyo etmok birinci dorocoli iqtisadi, sosial vo monovi oho­miyyoti olan vəzifədir. Nəinki şagirdlərin, hom do tolobolorin omok tolimi vo torbiyosinin somoroli toşkili onlann psixoloji prob-lemlərinin öyronilməsini tolob edir.

Aydın mosolodir ki, psixologiyanin totbiqi mosololori tokco göstərdiyimiz saholorlə məhdudlaşmır vo mohdudlasa da bilmozdi.

XXI yiizillikdo ictimai praktikanin miixtolif saholorindo psı\i>-logiyamn ohomiyyoti daha da artir. Çox maraqlidir ki, ictimai prak­tikanin bu vo ya digor sahosindo psixoloji məsolələr artiq praktik işçilərin özlərinin diqqotini bilavasito colb edirdi. Buna aid çoxlu faktlar göstərmok olar. Mosolon, 1926-ci ildo C.Cabbarli Azorbay-

122


I in Dövlət Universitetində köniillü surotdo psixologiya miihaziro-lorində iştirak etmişdir. Yazıçı üçün psixologiyanin ohomiyyoti ay-dmdır. O, oslindo elo praktik psixoloqdur. C. Cabbarlının özü do bu piheti qeyd edirdi. О deyirdi: «mon istəyəndə tamaşaçını güldürür, ısioyəndə ağladıram».

Başqa bir misal. Təcrübəli hərbi sərkərdələrin müharibə döv-ründə müşahidə etdikləri bir fakt psixoloji baximdan çox maraqli­dir. Böyük Voton müharibəsinin ilk dövrlərində müdafıə mövqe-yində hor bir əsgor özü üçün xondək qazmalı, orada müdafıə möv-qeyi tutmalı olurdu, lakin fordi xəndəklər arasinda əlaqə olmurdu, başqa sözlo, xəndəkdəki ətrafdakı yoldaşlarını gönrıür, onlardan sanki tam təcrid olurdu. Bclə şəraitdə osgərlərdə asanlıqla «tənha-lıq hissi» yaranırdı. Bu psixoloji fakt ölkənin hərbi sərkərdələrinin diqqotini colb etdi. Onlar miivafiq sistemin dəyişilməsini - tranşey qazılmasını təklif etdilər. Təcrübə göstərdi ki, tranşeyin qazılması və orada müdafıə mövqeyinin tutulması hər bir əsgərin başqalan ilo əlaqə saxlamaq imkanını artırırdı. Bu isə ovvolki «tənhalıq his-sinin», qorxu və həyəcanın xeyli dərəcədo zəifləmosinə ciddi su­rotdo təsir göstərirdi.

Ölkənin məşhur konstruktorlan və mühəndisləri do psixoloji məsələlərə böyük ohomiyyot verirdilər. Miihondislik psixologiya­si elmi-texniki tərəqqi dövründə böyük praktik əhəmiyyətə malik olan elm sahosino çcvrilirdi.

Miiasir dövrdə iso psixologiya elminin statusu ictimai prakti­kanin hor sahosindo tosdiq olunur. Bu gün inkişaf ctmiş ölkəlordə praktik psixoloqlara nəinki məktəblərdə və səhiyyə ocaqlarında, fabriklərdə vo zavodlarda, hom do idman komandalarında, islah omək düşərgolərində, milis otaqlarında və s. geniş miqyasda rast gəlirik. Çernobıl Atom Hlektrik stansiyasında qəzanın nəticolərinin aradan qaldırılmasında psixoloqlann iştirak etmosi psixologiya el­mi iiçün əlamətdar hadisədir. Yaxşı olardı ki, psixologiya elmi bi­zim respublikada da bu səviyyədə inkişaf ctsin və mütoxəssis psi-xoloqun yardımından yerində və vaxtında düzgün istifado edilsin. Çox təəssüf ki, nə Qarabağ müharibəsi, no do 2000-ci ildə zəlzolə nəticəsində stressdən əzab çəkon minlərlə həmvətənimizə psixo­loji yardım lazımi səviyyədə təşkil edilo bilmədi. Burada mütəxəs-sislərlə yanaşı səhiyyə təşkilatları da ciddi məsuliyyot daşıyır.

İnsan başqa insanlar arasinda həmişə psixoloqdur. Bu kəlamda böyük hoqiqət vardir. Elmi-texniki təroqqi dövründə, insan amili-

123 nin rolunun artdığı bir şəraitdə psixologiya xususi ohomiyyot kosb edir. Harm torofindon qobul cdilmiş fıkrə goro, miiasir miitoxossi-sin psixoloji hazırlığının kifayot qodor olmamasi onun on zoif yeri-ni toşkil cdir. İnsan miinasibotlori XX yiizilliyin qlobal problemidir. Insamn keyfıyyəti öz-özlüyündə işçinin təkcə peso səriştəsi ilo deyil, hom do onun işo, özünə, yoldaşlarına münasibotləri sahosi ilo miioyyon olunur. Bu çox zərif, kövrək, dinamik, lakin miirak-kob sahodir. Onun rolunu obrazlı şokildə Arximed lingino bonzot-mok olar. Homin ling vasitosilo ictimai praktikanin hor bir sahosin­do insan psixologiyasi ilo bağlı olan miirokkob bir mexanizmi ho-rokoto gotinnok olar.

Bu faktlar psixologiya elmində çoxdan molumdur. Psixologi­yada onlan xüsusi terminlo - insan amili vo ya şəxsiyyət amili tcr-minlori ilo ifado edirlor. Psixologiya elminin hor bir sahosindo in­san amilinin əhəmiyyotini göstərən kiillii miqdarda faktlar miioy­yon edilmişdir. Belo bir cəhəto nozor salaq: istehsalatda yeni tex-nologiyamn totbiqindon 6 -7 faiz somoro alındığı halda, psixoloji amilin düzgün nozoro alınmasından oldo edilon somoro 12 faizo borabordir. Psixologiyanin ohomiyyotindən danışmaq oslindo in­san amilinin əhəmiyyətindən danışmaq demokdir. Lakin bununla yanaşı demok lazimdir ki, psixologiyada uzun müddət «insan ami-li» terminindon osason miihondislik psixologiyasinda istifado olun-muşdur. Miihondislik psixologiyasinda insan amili dedikdo insan-operatorun «insan-maşın» sisteminin somorəliliyinə təsir göstərən xassələrinin mocmusu başa düşülür. Hal-hazırda insan amili psixo­logiyada daha geniş mona kosb etmiş vo onun miihiim anlayışların-dan birinə çevrilmişdir.

Psixologiyada insan amili dedikdo insana xas olan sosial-psixo­loji, psixoloji vo psixofizioloji xassələrin gcniş dairosi nozordo tu­tulur. Homin xassolor insanlann konkret foaliyyotindo bu vo ya di­gor dorocodo tozahiir edorok onun somoro vo kcyfıyyətinə tosir göstərirlər. Burada söhbət insamn tolobatlan vo maraqlanndan, davranış motivlərindən, qabiliyyətləri vo yaradıcılıq imkanların-dan, omok qalibiyyotindon, intellckti vo emosiyalanndan, iradosi vo xarakterindən, şüııru vo mənlik şüurundan, sosial yönüm vo sor-vot mcyllərinin formalaşmasından vo s.-don gedir.

İnsan amilinin mahiyyotinin, comiyyotin inkişafında onun rolu­nun vo foaliyyot mexanizminin aydınlaşdırılması kompleks elmi problemdir. Burada osas moqsod - əmoyin kcyfıyyəti vo inohsul-

124 darlığını, intensiv inkişafını, istehsal kollektivinin vo onun hor bir ıı/vünün, hor bir işçinin sosial inkişafını tomin etmokdon ibarotdir. Insan amili probleminin bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan aspektlori ırisində psixoloji aspekt miihiim yer tutur. Insan amilinin giiclon-dırilməsinin yollan, vasitolori vo iisullarimn miioyyon edilmosi psixologiyanin biitiin sahəlorinin başlıca praktik vozifəsini toşkil cdir.

Insan amilinin giiclondirilmosi ilo olaqodar olaraq ictimai ho­yatin miixtolif saholorindo bir-birilə qarşılıqlı surotdo olaqodar olan aktual psixoloji istiqamotlor vo problemlor meydana çıxır. On­lardan aşağıdakıları qeyd etmok olar:

a) omoyin somoro vo keyfiyyotinin yiiksoldilmosi; b) omok məhsuldarlığını artırmağın chtiyat monbolorinin müəyyən edilmo­si; v) zəhmətkcşlərin (əməkçilərin) ictimai-siyasi fəallığının inki-şaf etdirilməsi; q) texnikanın layihələşdirilməsi, işlonilməsi və is-tismar olunmasi; ğ) E h T vo E h M totbiqi, istehsalatın avtomatlaş-dırılması və robotlaşdınlmasının psixoloji problcmləri; d) idaroet-monin psixoloji mosələləri, kadrların seçilməsi vo torbiyo olun­masi vo s. e) tolim vo torbiyo prosesinin somoro vo keyfiyyotinin artirilmasi, z) peso yönümiinün psixoloji mosololori, orta vo ali moktoblordo omok tolimi vo torbiyosi, adamlann psixi sağlamlığı-nın miihafizo olunmasi; i) xidmət sahosinin təşkili; 1) asudə vaxtin səmərəli təşkili vo s.

Psixologiya elminin ideoloji funksiyasi haqqinda da aynca da-nışmaq lazimdir. insan problemi hom do ideoloji mübarizə proble­midir. Bu problemin holli miioyyon ideoloji vo siyasi notico ilo bağlıdır.

«Psixoloqlar sülh uğrunda, nüvə müharibosi əleyhinə mübari-zodo», «Uşaqlann siilh nıhunda torbiyo olunması» və s. kimi bcy-nəlxalq elmi məclislərdə və təşkilatlarda həkimlərlə yanaşı psixo-loqlar da foal iştirak edirlor.

Beləliklə də aydın olur ki, xalq təsərriifatı, mədəniyyətin in-kişafı vo adamlann sağlamlığının mühafızəsi iiçün psixoloji bilik­lorin böyük ohomiyyoti vardir. Lakin aydın məsələdir ki, burada söhbət psixoloji biliyin tokco idrak ohomiyyotindon deyil, birinci növbodə, praktik ohomiyyotindon gedir. Psixoloji biliklor ancaq totbiq olunduqda sözün osl monasinda praktik ohomiyyot kosb edir.

Qarşıya sual çıxır: psixoloji biliklori песо totbiq etmok olar? Psixologiya elmi praktika ilo hansi fonnalarda əməkdaşlıq edir.?

125

Psixoloji ideyalar ictimai hoyatin ayn-ayn saholorino miixtolif yollarla niifuz cdir. XX yiizillikdo bu istiqamotdo osason aşağıdakı yollardan istifado olunmuşdur:



A) Elmi müəssisələr (elmi-todqiqat psixologiya institutlan,
universitet vo institutlann psixologiya kafedralan vo s.) apardiqlan
todqiqatlann noticolorini praktikaya totbiq etmişlor. Lakin psixolo-
ji biliklorin bu yolla totbiqi nisboton mohdud xarakter daşımış, da-
ha cox moktob tocrubosini, eloco do qismon tibbi vo hiiquq tocrii-
bəsini əhato etmişdir.

B) Ictimai institutlann vo müəssisələrin sifarişi ilo dövlət büd-


cosi vo ya təsərrüfat hesabı qaydasi ilo totbiqi todqiqatlar apanl-
mışdır. Ancaq bu yol da uzun miiddot mohdud xarakter daşımışdır,
ondan yalniz bozi nazirliklər epizodik şəkildə istifado etmişlor.

V) Nəzordon keçirdiyimiz yollann hor ikisi faydalıdır vo onla­nn ohomiyyoti günü-gündən artir. Lakin bu cohoti qeyd edorkon, bir torofdon, nozoro almaq lazimdir ki, psixoloqun işlədiyi tövsiy-ələri əksər hallarda onun özü deyil, praktik işçilər totbiq edirlor. Psixoloji totbiqi todqiqatin praktik somorosi onlann soyindon vo soriştəsindən bilavasito asılıdır. Digor torofdon, biitun ictimai insti-tut vo müəssisələrin «praktik sifarişlərini» yuxarıda göstərilon yol­larla eyni vaxtda hoyata keçirmək mümkün deyildir.

Belo bir şəraitdə osas çıxış yollanndan biri psixologiyanin na-iliyyotlorindon praktik işçilərin özlərinin faydalanması vo onlan bi­lavasito praktikaya totbiq ctmosindon ibarotdir. Qeyd etmok lazim­dir ki, psixoloji biliklor praktikaya uzun miiddot mohz bu yolla da­ha cox niifuz etmişdir. Ayn-ayn müəllimlər, həkimlər, təbliğatçı-lar, rəhbər işçilər, sərkərdələr vo sairo psixoloji todqiqatlann noti­colorini öz praktik foaliyyotindo nozoro almış, hotta bir sira hallar­da bu sahodo miihiim nailiyyotlor oldo etmişlər. Moşhur sovet pe-daqoqu V.A. Suxomlinskinin təcrübəsi buna misal ola bilor. Prak­tik işçilorin psixoloji biliklordon bəhrələnməsi, bu yolla öz işlərini daha da səmərələşdirmoləri çox yaxşı haldır. Lakin bir cohoti ho-mişə nozoro almaq lazimdir. Psixoloji biliklorin totbiqi biitiin hal­larda miiollimdon do, hokimdon do, mühəndisdən do zoruri surot­do yaradıcılıq tolob edir.

Məsolə bundadir ki, hotta eyni bir sahodo foaliyyot göstərən iki briqada, şagird kollektivi vo ya idman komandasi zahiron bir-bi-rinə oxşasa da, onlann psixoloji xarakteristikaları heç vaxt eyni ol-mur. Mohz buna goro do miioyyon bir briqada vo ya şagird kollek-

126 livində apanlmış psixoloji todqiqatin noticolorini eynilə о birisino •id etmok olmaz. Praktik işçilər psixologiyaya öz təşəbbüsləri ilo miiraciot edorkon mohz bu nöqtədə çox vaxt ciddi sohvloro yol ve-rirlor.

q) Elmi-texniki tərəqqi dövründo ictimai tocriibonin hor bir sa­hosindo geniş miqyasda praktik psixoloji problemlor meydana çı-lirdı. Bir cohot aydin idi: onlan əvvolki dövrlər üçün xarakterik olan yollarla holl etmok mümkün deyildi.

Bu zorurotin aydin surotdo dork edilmosi noticosindo bir sira ölkələrdə totbiqi todqiqatlar aparmaq üçün geniş imkan yaradan psixoloji xidmot sistemi təşokkül ctməyə başladı.

Psixoloji xidmot müəssisənin özündə, mosolon, zavodda, mok-tobdə s.-də təşkil olunur. Onun işçiləri praktik psixoloqlardan iba­rotdir. Fundamental todqiqatlann apanlmasi belo psixoloqun vozi-fosino daxil deyildir vo daxil ola da bilmoz. Psixoloji xidmotin osas vozifosi psixologiyanin nailiyyotlori soviyyosindo totbiqi problem-lori holl etmokdon ibarotdir. Ozünün bu xiisusiyyotino goro psixo­loji xidmot elmlo praktikamn mənafcyini özünəməxsus şəkildə uz-laşdırır. Psixoloji xidmotin üstünlüyü ondadır ki, о praktik problem-lori noinki elmi şəkildo, hom do qisa miiddotdo holl etmok imkam verir.

Toossiif ki, psixoloq kadrların lazımınca yetişdirilməsinə bax-mayaraq respublikamizda psixoloji xidmot sistemi holo do yaradil-mamışdır. Halbuki belo bir xidmot sahosi ohalinin psixoloji sağ-lamlığını təmin etmok üçün çox zəruridir.

127


Yüklə 4,26 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   38




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin