Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

§ 1. Diı/t/.itin novlori
Qeyri-ixtiyari diqqot hcyvanlarda da vardir. Çünki о cisim vo hadisolorin bilavasito tosiri noticosindo omolo golir. Hit halda qiciqlayicimn xassolorindon asih olaraq diqqot miioyyon obycktləro yönələ bilir. Demoli qabaqcadan qarşıya qoyulmui moqsodlo, heç bir xiisusi niyyotlo bagh olmayan vo iradi cohd tolob ctmoyon diqqoto qcyri-ixiyari diqqot deyilir.

Şagird maraqh hekayo dinlədiyi, kinoya baxdığı zaman onda diqqotin homin obyekto yönolməsi, mərkozloşməsi baş verir. Lakin bu zaman xiisusi iradi soy tolob olunmur. Bu qeyri-ixtiyari diqqotdir. Yoni qeyri-ixtiyari diqqot insanin qarşısındakı moqsodlo bilavasito bağlı olmur. Mosolon, dors zamani sinfın qapisj açılarkon şagirdlor dərhal dönüb baxırlar; bu zaman içəri giron adam onlann diqqotini özüno colb cdir.

Qeyri-ixtiyari diqqot zamani insanin psixi foaliyyoti otraf cisim vo hadisolordon asih olaraq onlara yönolir. Buna göro, qeyri-ixtiyari diqqot adamin hazırlığı olmadan, qiciqlandincimn bila­vasito tosirilo omolo golir, yalniz qıcıqlandıncı tosir etdiyi müddotdo mövcud olur. Onun gorginliyi qiciqlandincimn qiivvo-sindən asılıdır.

Qeyri-ixtiyari diqqot cisim vo hadisolorin bilavasito tosirindon asih olsa da, onu hec do ətrafda baş veron hor bir hadiso, hor bir qıcıqlandırıcı omolo gotirmir. Qeyri-ixtiyari diqqotin omolo golmosi iiciin tosir edon qıcıqlandırıcılar bir sira xususiyyotloro malik olmalıdır.

1. Qıcıqlayıcının qüvvəsi vo gözlə-j nilmodon tosiri. Qiivvotli sos, giiclii işıq, koskin iy diqqoti colb edir. Onlann tosiri bilavasito qiciqlayicimn miitloq

292 ■vvosindon deyil, nisbi qüvvəsindən asılıdır. İki qıcıqlayıcıdan bnsi daha qiivvotlidirso, diqqoti do mohz о colb cdocokdir. Ogor ■ciqlayicilann qüwosi bəraborloşirso, onda diqqot gah bu, gah da İRşqa qıcıqlayıcıya yönəlir. Yoni diqqot iki cyniqiivvoli, lyniohəmiyyotli qıcıqlayıcı arasinda toroddüd etmoyo başlayır. Bnlardan gah biri, gah da digori iistiin olur vo diqqoti öziinə colb r.lir

2. 
   Qiciqlayicimn ycniliyi, qeyri a d i -■ y i , kontrastlığı. Yeni oyani vosait, yeni maşın mo-■cli, sinifdo yeni şagirdin olmasi vo s. qeyri-ixtiyari surotdo diqqoti Molh edir. Molumdur ki, otraf aloındo baş veron yeniliklor dorhal Ibolodləşmə reflcksi omolo gotirir. Adam homin yeni hadisonin bdon ibarot olduğunu bilmoyo can atir.
   
3. 
   Obyektin horokotdo olmasi. Molumdur |u, horokotsiz cisimlor, adoton, diqqoti ya colb etmir, ya da ancaq Xiisusi moqsod olduqda diqqoti homin obyektin iizorino yönoldirik. 1 ok in hərəkətin başlanması vo ya kosilmosi do diqqoti colb edir. Müəllim şagirdlərin diqqotini noinki sosini qaldinnaqla, hom do Izahatini dayandirmaqla da colb edo bilor. Bozon sinif otağında Uzun miiddot horokotsiz dayan-mis oyani vosait götürüldiikdən lonra onun yeri diqqoti colb cdir. «Burada no var idi?»
   

Qeyri-ixtiyari diqqot hom do insanin cmosional voziyyotindon asih olaraq omolo golir. Buraya insanin sağlamlıq dorocosi, ohvali-ruhiyyosi, tolobati, maraqlan vo s. aiddir. Mosolon, bir cismo maraq davamh diqqot yaradir, onu uzun miiddot miişahidə etmoyo, öyrənməyə yönəldir. Bundan olavo, tosir edon qiciqlayicimn insanin tolobatlanna, daxili voziyyətino uyğun golmosi do vacibdir. Ac adami xörəyin iyi tez colb cdir.

Dcyilonlordon aydin olur ki, qeyri-ixtiyari diqqot: 1) bizo tosir edon qıcıqlayıcıların xiisusiyyotlorindon, yoni xarici soboblordon; 2) insanin daxili cmosional voziyyotindon, şəxsiyyətin

İstiqamətindon asılıdır.

ixtiyari diqqotin yaranmasi insanin xiisusi niyyoti Vo moqsodilo bağlıdır. O, daha çox foaliyyot prosesindo omolo golir vo foaliyyotin tonzim edilmosinə yönolmiş olur. K. Marksin •özlorini xatırlayaq. О göstərirdi ki, omok fiziki qüvvolərin gorginliyi ilo yanaşı diqqoti mərkozloşdinnoyi do tolob edir.

Qarşıya qoyulmuş şüurlu moqsodlo baglı olaraq omolo golon və müəyyən iradi səy tələb cdən diqqətə ixtiyari d i q q • dcyilir.

Bu halda bcyində ikinci siqnalların - söz siqnallannın tosiriil optimal oyanma sahosi omolo golir. Konardan göstoriş, özün təlimatlandırma (daxili nitq vasitosilo), xiisusi niyyot ixt diqqot üçün əlvcrişli zomin yaradir. Mosolon, şagird foaliyyotini öz moqsodino miivafiq olaraq cv tapşırıqlarını у yctirməyo yönoldir vo homin iş üzərində cəmləşdirirso, bu ixti diqqotdir.

- ixtiyari diqqot, şiiurlu surotdo icra olunan foaliyy moqsodi ilo olaqodar olub, obyekti miioyyon sistem iizro, hom otrafli öyrənməyə imkan verir. ixtiyari diqqotdo cisim vo hadiso insan iizorindo deyil, oksino, insan onlann iizorindo hakim o' Mosolon, dozgah arxasında işləyən şagird öz diqqotini, qarşı" moqsəddon asılı olaraq, cmal olunan materiala, dəzgaha, otra olan əlavə alətləro, ölçü cihazlarına yönoldir; onun qarşıs dəzgahı sazlamaq moqsodi qoyulduqda dəzgaha, onun hissələ" matcrialı emal ctmok moqsodi qoyulduqda materiala, о böyükliiyüno, forma vo hamarhğına, işin keyfiyyətini yoxla moqsodi osas olduqda iso ölçü-nozarot cihazlarma diqqot edi. Şagirdlərin yazı işlorini yoxlayarkən müəllim qarşıdakı mod səddən asih olaraq, öz diqqotini gah yazının mozmununa, gah ayri ayn sözlərin, horf vo roqomlorin no dorocodo diizgiin yazılmasına yönəldir.

ixtiyari diqqot prosesindo biz hec do tosir edon biitiin qıcıqlandırıcıları deyil, yalniz moqsodimizo miivafiq olan qıcıqlan-dincilan seçirik. Bu iso homin obyektloro diqqot etmoyo qabaq-cadan hazırlaşmağı tolob cdir. Mosolon, şagird miiollimin fizikadan nümayiş etdirdiyi tocriiboloro diqqot yetirmok iiciin qabaqcadan öz qavrayışını bir növ planlaşdırır; hansi torofdon, osason noloro baxacağını, nolər eşidə və göro biləcəyini qabaqcadan toxminon müoyyənloşdirir.

Hor hansı işlə məşğul olduqda bir sira başqa amillor tosir göstərib, diqqotin yayınmasına sobob olur. insamn bu mancolori aradan qaldinnaq vo ya onlann təsirini zoiflətmək üçün iradi soy göstonrıəsi lazim golir.

Foaliyyotin biitiin növlərində, xüsusən do şagirdlərin tolim prosesindo, davamh ixtiyari diqqotin omolo golmosi bir sira şərtlordən asılıdır:

1. Homin foaliyyoti yiiksok səviyyədə yerino yetirmok üçün
с vo məsuliyyəti aydin dork etmok. Xiisuson do foaliyyotin

imai monasim, faydasını aydin dork edondo diqqotin davamlılığı IT.

2. 
   İcra edilon işin vo ya foaliyyotin konkret moqsodini aydin rk ctmok. Bozon şagird vo ya tələbə hor hansi tolim teriahnin no üçün öyrənildiyini aydin dork etmir. «Оугәптәк tirinə оугәптәк» vo ya imtahan, yaxud sorğu zamani miiollimo vab vermok namino oxumaq hec bir şcy vennir.
   
3. 
   Adəti iş şəraitinin olmasi. Buraya iş rejimi, iş yerinin lazimi liqodo olmasi vo iş alətlorinin yararlılığı vo s. daxildir. Konar cıqlayıcıların aradan qaldınlması da işin müvəffoqiyyəti, qqətin morkəzləşmosi üçiin vacibdir. Əlbəttə, zəif qıcıqlayıcı-rın tosiri insanin diqqotini hcç do həmişə yayındınnır, əksinə, "zən diqqotin gərginliyino miisbot tosir edo bilir. «ölüm sükutu» ~km sürən iş yerində diqqotin mərkəzləşməsi heç də həmişə
   

onilən soviyyədo olmur. Hələ vaxtıilə İ. M. Seçcnov belə fcnaotə golmişdi ki, «miitloq» səssizlik zehni foaliyyotin somə-losini artırmır, oksino, azalda bilir. О belo bir fakt gotirir. Böyük kitabxanaların birindo elmi işçilər üçün xiisusi otaq ayrılmışdı: İDraya kənardan heç bir sos daxil ola bilmirdi. Otağın özündə olan fcoslər də yayıla bilmir, udulurdu. Noticodo miitloq sakitlik lyaranırdı. Bclo bir otaqda heç kəs məhsuldar işləyə bilmirdi, lodricən adamlarda yuxulu vəziyyət yaranırdı.

Dərsliklərdə gotirilən bu misal onu göstərir ki, iş iiçün əlvcrişli forait dedikdo adoti iş şoraiti nozordo tutulur. Bu da hor bir adamin 6z foaliyyotini somoroli surotdo təşkil etmok üçün hansi şəraitə alışmasından da çox asılıdır. Napaleonun generallanndan birinin ■top gurultulan, monni partlayışlan olan vaxt daha yaxşı düşüniirəm», - demosi do təsadüfi deyildir.

4. Əlavə maraqların yaranmasi. Bozon foaliyyotin özü vo ya gedişi şagirdi bilavasito maraqlandınnır, noticoyo olan maraq vo ya o/ünütəsdiq hovosinin yaranmasi olavo maraq kimi diqqoti işin lışino soforbor etmoyo köməklik gostorir. Maraq hom ixtiyari, hom do qeyri-ixtiyari diqqoti colb edon on qiivvotli amillordon olub, obyekti otrafli qavramağa vo yadda saxlamağa, dorindon öyronməyə, işi sona çatdınnaqda qarşıya çıxan çətinlikləri aradan qaldırmağa adami tohrik edir. Maraq davamh, geniş və təsirli olduqda, diqqətə miisbot tosir göstərir.

Görülən işə və dərk olunan obyektə münasibotə osason marağın ıkf növü vasitositosiz vo vasitoli maraq ayird olunur. Vasitəsiz marapl obyektin özü doğurur, vasitoli maraq iso həmişə notico ilo olaqo

Diqqotin hor iki növü bir-birindən keyfiyyotco forqli olsa (It, bir-biri ilo six əlaqədardır. Şagird diqqotini mosolo hollin# yönoltmok üçün ovvolco xiisusi soy göstərmoli olur. Olbotto, oJ belo gorgin soylo uzun miiddot işləyə bilmozdi. Lakin mosoloninj holli şagirdi çox maraqlandırdıqda, о, bu işdən miioyyon zövq aldıqda, onun diqqoti mosolo holli iizorino sanki öz-ö/üno yönolir. Psixologiyada bclo diqqot «ixtiyari diqqotdon sonraki diqqot* adlandinhr.

ixtiyari diqqotdon sonraki diqqoti bir proses kimi nozordon kcçirsok, onu iki mərhələyə ayira bilorik. Birinci morholodo şagird öz moqsodino miivafiq olaraq iradi soy gostorir vo dorslikdoki mətni öyronməyo özünü mocbur edir. İkinci morholodo о, mətnlə maraqlanmağa başlayır, onu «birnəfəsə» öyronir». Bu zaman iradi soy vasitəsiz maraqla ovoz olunur. İkinci morholo öziinün bu xüsusiyyətinə görə zahirən qeyri-ixtiyari diqqətə oxşayır. Lakin belə fikirloşmək diizgiin olmazdi. Çünki ikinci morholodo şagirdın motni oxumaq üçün iradi səy göstərməsi onun diqqoti qarşısına qoyduğu şüurlu moqsodlo miioyyon olunur.

Dərsdə şagirdlordə ixtiyari diqqotdon sonraki diqqotin yaradılması onlan yeni lapşırıqların icrasına asanliqla colb etmok imkam verir. Bunun üçun müəllim şagirdlərdo tolim maraqlarının inkişafı vo torbiyosi məsələlərinə xiisusi diqqot yetinnolidir.

Diqətin nəyə yönəlməsindon asih olaraq onun iki növü: xarici vo daxili diqqot ayird edilir. Bu iki növiin forqlon-dirilmosi diqqotin foaliyyotini tonzim etmok iiciin do vacibdir. Xarici obycktlərə yönəlmiş diqqot insanin foaliyyotino qoşularaq onun oşya foaliyyotinin tənzimində iştirak cdir. Xarici diqqotsiz insanin otraf alomin cisim vo hadisolərino bolədləşməsi miimkiin deyildir.

Daxili diqqot iso şəxsiyyətin öz daxili alomini, foaliyyotini, iimumon öziinü, öz xiisusiyyotlorini dork etmosi ilo olaqodardir! Bu nöqtcyi-nozərdən daxili diqqot yalniz insanlara moxsusdur, ■yvanlar öz monovi alomini diqqot obyektino çevirə, onu dork fctmok iizorindo «baş sındıra» bilmirlor.

Xarici vo daxili diqqot bir-birini longidir. Yoni insanin eyni nmanda hom xarici cisimloro, hom do öz daxili alomino diqqot ketirməsi çox cotindir. Bozon hotta insan fikirləşərkən gözlərini yumur, sanki xarici alomdon tocrid olmağa çalışır. Diqqot daxili blemo yönoldikdə otraf alomin cisim vo hadisolori sanki dumanhq sindo olur, onlan aydin surotdo oks ctdirmok miimkiin olmur. Biitiin giin orzindo baş vermis hadisolori xatirlamaq, onu ölçüb-bıcmok, davranışa tonqidi yanaşmaq daxili diqqotsiz miimkiin [deyildir. Bu, bir torofdon, daxili diqqotin insan: hafizosi ilo iizvii olaqodo olduğunu, digor torofdon, insanin bir şəxsiyyət kimi fonnalaşmasında miihiim rol oynadığmı aydin surotdo siibut edir.

§ 2. Diqqotin xiisusiyyotlori

insanin diqqotini yaxşı vo ya pis xarakterizo ctmok oslindo bı/o heç bir şey vcrmir. Çünki diqqotin miixtolif xiisusiyyotlori, kcyfıyyətləri, özünəməxsus tozahiirlori vardir. Hor bir xüsusiyyət ayn-ayn şoxslərdə özünəməxsus şəkildə tozahiir cdir. Onlara muxtolif amillor tosir gostorir. Odur ki, diqqotin hor bir xüsusiyyətini aynhqda izah ctmok lazim golir. Hor şeydən ovvol, diqqot onunla xarakterizo olunur ki, о no dorocodo bu vo ya digor obyekt iizorindo mərkəzləşo bilir. Bundan olavo, insanin öz diqqotini uzun miiddot bu vo ya digor obyekt iizorindo saxlamasi da vacibdir. Bos, diqqot no qodor obyekti ohato edo bilor, bir obyektdon digorino no dorocodo asanliqla vo ya çotinliklo keco bilor? Biitiin bu cohotlor diqqotin xüsusiyyotlərindo özünü aydin

surotdo gostorir.

Beloliklo, diqqotin beş osas xiisusiyyoti ayird edilir. Buraya diqqotin mərkəzləşməsi, davamlılığı, həcmi, paylanması və

keçirilmosi daxildir.

Diqqotin mərkezləşməsi zamani şüurumuz bir obyekt vo ya bir foaliyyoto yönəlir, başqalanndan uzaqlaşır. Başqa sözlo, yalniz bir obyektə yönəlmiş diqqot mərkəzləşmiş diqqot hesab olunur. Maraqh bir kitab oxuduqda, riyazi mosolo holl etdikdo diqqotimiz miivafiq iş üzərinə cəmləşmiş olur. Bu zaman ətrafımızda baş veron hadisolori, tosir göstorən konar qıcıqlayı-

297

cıları sezmirik. Diqqətin mərkəzləşməsi her hansi bir foaliyyo işə, obycktə dorin, fəal maraqla bağlıdır.

Biz müəyyən bir obyekt, bir foaliyyət iizorindo diqqətimizi qodor qiivvotli mərkozləşdirsok, onu daha aydın qavraya və cdərik, foaliyyoti miivoffoqiyyətlə icra edərik.

Diqqotin həcmi eyni vaxtda əhatə olunan, ay dork olunan obycktlorin miqdan ilo miioyyon edilir. Mosolon, ə eyni vaxt icorisindo tosir edon 10 obyektdon 5-i aydin qavranil demoli, diqqotin hocmi 5 obyekto borabordir. Homin cisimlo eyni anda oks etdirilməsi çox vacibdir, çünki adoton b' diqqətimiz çox siirotlo bir obyektdon başqasına kcçir, bu da Hi qotin hocmi barodo sohv tosovviir yaradir.

Diqqotin böyük həcmə malik olmasi bir sira foali saholorindo çox ohomiyyotlidir. Mosolon, kəşfiyyaıçı eyni zam icorisindo no qodor çox obyekti ohato etso, yoni onun diqqotini hocmi no qodor böyük olsa, kəşfıyyat işi bir о qodor somoroli olar Müəllim eyni vaxtda no qodor çox şagirdə nozor yctiro bilso, sin bir о qodor yaxşı təşkil cdor. Diqqotin hocmi sabit deyil, miixtoli şortlordən asih olaraq, artib vo ya azala bilor.

Diqqotin hocmi, hor şcydən ovvol, qavramlan cisim v hadisolorin bir-biri ilo no dorocodo six əlaqədo olmasinda obyektlorin sado vo mürokkobliyindon asılıdır. Bir-biri ilo J olaqodo olan 8-9 horfi eyni zamanda qavramaq miimkiin olmadi halda, söz omolo gotiron 10-15 horfi bir vaxtda qavram mümkündür. Mosolon «kltreeik» horflorini bir dofədo qavrayi yadda saxlamaq miimkiin olmur, homin horflor miivafiq torz" birləşdirilib «с 1 e к t r i к » sözü yazıldıqda iso qavrama tamamil asanlaşır.

Diqqotin hocmi obyektlorin düzülüşündon, formasından böyük-kiçikliyindən, rongindon vo s. asılıdır. Obyektlor miioyy qayda ilo düzüldükdo diqqotin hocmi çoxalır, qarışıq şokil olduqda azahr. Mosolon, yazida horflor bir sirada olsa, oha olunan horflorin miqdan çox olur; biri sotirdon yuxan, digori aşağ biri duz,o biri oyri vəziyyətdə düzülmüş olsa, diqqotin hoc azalir.

Diqqotin hocmi qarşıda qoyulan moqsoddon, in foaliyyotinin xiisusiyyotindon do asılıdır. Mosolon, sabit miqdar obyektlori qavrayarkon qarşıdakı moqsod doyişdikdo, diqqot' hocmi do doyişecokdir. Bir halda obyektlori iimumiyyot

298

■avramaq, digor halda buraxilan sohvlori tapmaq, üçüncü halda iso ker bir obyektin no böyüklükdo, no fonnada, no rongdə olmasını ppmaq moqsodi qoyula bilor. Hor üç halda tosir edon obyektlorin pııqdarca eyni olmasina baxmayaraq diqqotin hocmi muxtolif ©lacaqdir. Qarşıdakı moqsod mürəkkəbləşdikco diqqotin hocmi [izalacaqdir. Çünki bu zaman diqqot hor bir ayn obyekt iizorindo daha cox mərkəzloşəcəkdir.

Diqqotin hocmi, çox vacib olan iki doroconi - diqqotin JBiorkozləşmo vo gorginlik dorocosini xarakterizo etmoyo imkan vcrir. Diqqotin mərkəzloşmə dorocosi hor biri tam aydınlıqla oks olunan obycktlorin mohdud miqdarda seçilməsində ifado olunur. Diqqotin gorginliyi iso yiiksok dorocodo morkəzləşmo ilo narakterizo olunur. Çox gorgin diqqot zamani obyekt hoddindon •rtıq aydinhqla dork olunduğu halda, otraf cisim vo hadisolor, demok olar ki, sezilmir. Bunu qaranlıq gecədo cib fənərinin saldığı İsığa bonzotmok olar. Bu zaman fənərin işığının fokusunda olan usimlor lap aydin, otrafda olanlar bir qodor aydin, xcyli konarda olanlar iso tutqun görünür vo ya heç göriinmür. Əlbottə, aydin riinon cisimlori diqqotin morkozloşdiyi obycktloro, lap aydin ■prunenlori iso gorgin diqqot obycktino zahiron bonzotmok olar. Cisimlori qruplaşdırmaqla diqqotin hocmini artirmaq olar. Horfiori yeni öyrənon uşaq iiçün hor bir horf aynca bir obyektdir, amma oxu Vordisi qazanmış uşaq üçün hor söz bir obyekt hesab olunur.

Diqqotin paylanmasi eyni vaxtda iki muxtolif vo daha artıq işi yerino yetirmok bacarığı ilo xarakterizo olunur. Əgər adam eyni vaxtda 2 vo ya 3 işlo məşğul olarsa (mosolon, miiollim sunfdo yeni materiah hom izah edir, hom şagirdlorin intizamma, тщ do öz izahatının aydin olub-olmadığına nozarot edirso), demoli, onun diqqoti eyni zamanda 2 vo ya 3 iş iizorindo paylamr. Əlbottə, bu zaman icra olunan işlorin hamisi eyni dorocodo aydin dork edilmir. Diqqotin paylanmasi bir sira sonot saholorindo (avtomobil, toyyaro sürüciisünün, dirijorun fəaliyyətində) çox vacibdir. Bu sahodo lazımi vərdiş qazanmış adamlarda diqqotin paylanmasi müvoffəqiyyətlə baş vcrir. Lakin diqqot həmişo muxtolif işlər arasinda paylana bilmoz. Diqqotin paylanmasimn osas şərti icra olunan işlərdon hec olmasa birinin icrasının yaxşı mənimsənilməsi, vərdiş halına keçməsidir. Əgər icra olunan işlərin hamıcı ycnidirsə, hcç biri yaxşı monimsonilməyibsə, diqqoti paylamaq miimkiin olmur.

299

Məsələn, eyni zamanda əzbər şer deməklə yanaşı katyt

iizərində mürəkkəb riyazi mosolo holl etmok çətindir. Bu halda Ыг foaliyyot növü digorini longidir.

Diqqotin paylanmasi icra olunan işlərin homcins vo y% muxtolif olmasindan, habelo homin işlərin monimsonilm# dorocosindon vo insanin yaşından asılıdır. Eyni zamanda ını olunan işlərdə bizo tosir cdən qıcıqlandırıcılar homcins olarsi, diqqotin paylanmasi asanlaşar, muxtolif cinsli olarsa çətinloşof. Mosolon, şəklə baxıb şəkil çəkmək yaddaşa görə şokil çokməkdoi asandır. Birinci halda diqqot daha asanliqla paylamr, ikinci halda iso bu nisboton çətin olur.

Diqqotin paylanmasi icra olunan işlorin bir-biri ilo no dorocod* six əlaqədə olmasindan da asılıdır. Əgər görülən işlor eyni bit foaliyyotin torkibino daxil olub bir sistem omolo gotirirso. diqqotin paylanmasi asanlaşır, oks halda iso çətinləşir.

Diqqotin paylanmasi yaşdan da asılıdır. Uşaqlar yaşlılara nisboton diqqoti paylamaqda daha çox çətinlik çəkirlər. BUB uşaqların mənimsodiklori işlərin azlığından, həcminin bir-biri ilo holo sistem omolo gotiro bilməməsindən iroli golir. Çünki icra olunan işlərdən biri yaxşı monimsənildikdo, yoni о sahodo miioyyon vərdişlər olduqda, diqqoti digor iş üzərino yönəltmok, onu iki iş arasinda paylamaq asan olur. Mosolon, I sinifdo oxu vərdişləri holo yaxşı yaranmadığı ilk dövrlordə şagirdlər mətni oxuyarkən monanı nozordon qaçırırlar. Lakin todriclə oxu vərdişi yarandıqdan sonra onlar mənanı dork edo bilir, yoni diqqotini iki is arasinda paylamağı da bacanrlar. Bozi tolobolorin miihazirolori dinloyib qeyd etmoyi bacarmamalan diqqoti paylaya bilmomolori ilo olaqodardir. Gctdikco bu sahodo vordiş yarandıqdan sonra mühazirəni yazmaq asanlaşır, çünki diqqoti paylamaq asan olur.

Diqqotin paylanmasi şagirdlər, müəllimlor, toyyarəçilər, idmançılar və başqaları üçiin vacibdir, bu, gone ınüəllim üçüfl xüsusilə ohomiyyotlidir. Əgor gone müəllim dcyəcəyi dərsin mozmununu yaxşı mənimsəməmişsə, sinfı idaro edə bilmə-yəcəkdir.

Diqqotin davamlılığı onun iimumi bir məqsədo tabe olan obycktlər iizorindo uzun miiddot vo fasilosiz olaraq saxlanılmasında ifado olunur. Burada diqqot bir obyektdon başqasına keçirsə do onlar iimumi moqsodo tabe olan foaliyyot obyektlori kimi qalır. Şagird misal holl edorkon, onun diqqoti

■rslıyə, oradakı misallara, roqəmləro, işarələrə, keçmiş təcrübəyə fcnolso də, ogər misal həlli davaın edərsə, deməli, diqqət ■vaınlıdır. Çünki burada bütün bu obyektlər ümumi meqsədə -hıalı holl etmək moqsədinə tabcdir. Buna görə do diqqətin vamlılığı foaliyyotin iimumi istiqamətinin dəyişməsi ilə müoy-n edilir. Əgər о miioyyon foaliyyotin iimumi istiqamotindən bnara çıxmırsa, davamh diqqot sayılır.

Diqqotin davamlılığı, hor şeydən ovvol, tosir edon obyektlorin n icra olunan işlorin rongarongliyindon, yeniliyindon, pnginliyindon, bir sözlə, dinamikliyindon asılıdır. Yeknosor ob-■ektlor longimo omolo gotirdiyindon diqqotin davamlılığını Baldir, onun tez yayinmasma sobob olur. Diqqotin davamhlığı kaliyyot prosesindo adamin foallığından asılıdır. Bununla borabor, ■qqotin davamlılığına onun marağı, yorğunluq dorocosi vo s. tosir (dir.

Diqqotin toroddiidii onun dinamik xiisusiyyotlorindon biri olub fctsan şüurunun osas obyektdon konar obyektə kcçmosi vo yeno do Bias obyektə qayıtmasında ifado olunur. Aydındır ki. bu zaman Mas obyektə yönolən diqqot gah zoifloyocok, gah da gorgin-pşocəkdir.

Diqqotin toroddiidii, adoton, hor 2-3 saniyodon bir baş verir. Buna goro do o, yalniz çox sürətli hərokətlərin fcrasına bu vo ya başqa dorocodo mane ola bilor. Lakin adam diqqotin nozoro çarpan toroddiidii olmadan 20-25 doqiqo, bozon daha artiq miiddotdo gorgin diqqotlo eyni bir iş iizorindo çalışa bilor.

Diqqotin kccirilmosi onun şüurlu surotdo bir obyektdon başqa obyekto vo ya bir fəaliyyətdən başqa foaliyyoto yonoldilmosidir. Bu, foaliyyotin iimumi istiqamətinin dəyişməsi ilo olaqodardir. Miiasir dövrdə miirokkob maşınların idaro olunmasi iiciin diqqotin keçirilməsi böyük ohomiyyot kosb cdir.

Diqqotin kecirilmosi onun yayınmasına çox oxşayır, lakin bunlar arasinda kcyfiyyotco forq vardir.

Diqqotin yayinmasi onun hazırda qarşıda duran moqsodlo olaqodar olmayan cisim vo hadiso üzərinə yönəlməsində (ado olunur. Mosolon, miiollim dorsi izah edorkon şagirdin küçəyə baxması, dorsliyini vərəqləməsi, yoldaşı ilə söhbot etmosi vo i. a. onun diqqotinin yayinmasim gostorir. Diqqotin yayinmasim

301

şərtləndirən amillər çoxdur. Buraya kənar qıcıqlayıcıların qüvvetl oxşarlığı və s. daxildir.

Bəzən diqqəti yayındıran bclə kənar qıcıqlandırıcılarH fəaliyyətə mənfı tosirini aradan qaldırmaq çotin olur. Bu da bir sıfl

səbəblərdən asılıdır. Mosolon, şəhərdə küço ilo sel kimi .mi» gedən maşınlann səsinin təsirini hcçə endirmok miimkiin olnmr, Bu halda diqqətin yayınmasının qarşısını almaq üçün qıcıqlaıt* dırıcıya «sakit münasibət» boslomok lazimdir. «Bu, maneoııın yayındıncı təsiriilo yeganə mübarizo vasitəsidir» (B. M. TeplovM

Diqqətin xüsusiyyotlorinin qısa xaraktcristikasından aydın ol ki, diqqotin səmərəli fəaliyyəti müxtəlif amillərdən asılıd Bııraya xarici qıcıqlann müxtolif xarakteri ilə yanaşı insanın dax vəziyyəti də ciddi tosir gostorir.

Bu iki amilin tosiri ilə insanda diqqotlilik vo ya diqqətsı/lık hallan, hotta diqqotin pozulmasi belo baş vero bilor. Diqqotlilik vo ya diqqotsizlik hallan bozon müvoqqoti, ayn-ayn hallarda isi nisboton davamh sociyyə daşıyır. Yoni bu cohotlor şoxsiyyotın davamh xüsusiyyotinə çevrilə bilor. Bunu aydin tosovviir etmok üçün dalğınlığın psixoloji mahiyyotino nozor salmaq kifayotdir. '

Molumdur ki, dalğınlıq halmda insan bu vo ya digor obyekt iizorindo cəmləşə bilmir. Gorgin iş giinundon sonra yoigunluq, dorin kodor vo ya qayğı ilo olaqodar insamn öz daxili alomina çəkilməsi, maraqsız, yeknəsəq işi yerino yetirmosi vo s. dalğınlıq vəziyyəti törədə bilor. Dalğınlığın səbəbləri çox olduğu kimi onun tozahiir xiisusiyyotlori do muxtolifdir. Dalğınlığın adoton iki formasi qeyd edilir.

Bir halda dalğınhq ixtiyari diqqotin zoifliyinin tozahiirii olur. Yoni adam öz diqqotini lazimi obyekt iizorindo morkəzləşdiro bilmir, özündən asih olmadan bir obyektdon digorino yönolir. Bu ixtiyari diqqotin zoifliyindon iroli golon dalğınlıqdır. Belo dalğınlıq foaliyyot üçün xüsusilə zərorlidir. Şagirdlordo dalğınlığın bu formasi müşahidə edildikdo onlar no dors zamani, no do ev⁴! tapşırıqlarını yerino yetirorkon diqqotlorini lazimi obyektlor iizorindo comləşdirə bilmirlor ki, bu da onlann tolim foaliyyotino monfi tosir gostorir.

Dalğınlığın ikinci formasi ixtiyari diqqotin hor hansi obvekt iizorindo cox giiclii, gorgin vo davamh surotdo morkozloşməsi sayosindo baş vcrir. Bu halda konar qiciqlayicilar diqqoti osas obyektdon yayındıra bilmir, oksino, diqqotin gorginliyini daha da

Liinr. Belo dalğınlıq hah ciddi elmi problemin holli iizorindo Bşünən alimlərdə, yaradıcılıq axtanşlan ilo məşğul olan Kotkarlarda tez-tez özünü bünızo verir. M. Şoloxovun, Səməd Surgunun başqa sənətkarlann hoyatinda belo dalğınlıq halı az bmamışdır. Bu ilham voziyyotilə bağlı yaradıcılığın qüvvəsini və prginliyini ifado cdir.

Dalğınlıqla yanaşı diqqətdə başqa pozğunluq hallan da kşahido olunur. Bunlardan birincisi xəstolik noticosindo şüurun fcralması, onun təsir dairosinin məhdudlaşdırılmasıdır. Diqqotin fcf paylanmasını çox vaxt bununla əlaqolondirirlər. Belo patoloji bdiso beyindo baş veron iizvi xostoliklor zamani müşahidə olunur. iu zaman xosto yalniz ona çox tanış olan toəssüratlar dairəsində brokət edo bilir, yoni diqqotin dinamikası vo sahəsi yalnız ■byektiv ohomiyyoto malik olan obyektlərlo mohdudlaşır. Bozi Lstoliklər zamani iso diqqotin süstlüyü, zoif mütəhərrikliyi ■üşahidə olunur.

Diqqotlilik vo ya diqqotsizlik şoxsiyyotin xarakter olamotino Lvrilo bilir, insana miinasibotdo do tozahiir cdir. Əlbəttə, bu cohot ■■ha çox şəxsiyyətin aldığı tolim-tərbiyədən, öz iizorindo işləmək, fcnütəkmilləşdirmək cohdindən, onun sərvot meylindən, dün-bagörüşü və oqidosindən, foaliyyotin xarakterindən və s. asılıdır. bncaq unutmaq olmaz ki, insana diqqətli olmaq şoxsiyyətin ■onovi alomini xarakterizo etmok üçün on vacib göstəricidir.