Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

§1. Ünsiyyət qarşılıqlı təsir kimi

Fəaliyyətin psixoloji xarakteristikalarını xatırlayın: insanlaj foaliyyot prosesindo işin moqsədini bir-birino izah edir, ayrı-a) 11 əmoliyyatlarla bir-birini tanış edir, nöqsanları müəyyən cdir, onkın aradan qaldınnaq üçün məslohətləşirlər. Bu prosesdo ünsiyyel ancaq və ancaq insanların birgə fəaliyyətinin toşkilinə xidmət edü Psixologiyada ünsiyyəti qarşdıqlı tosir kimi aydınlaşdırarkon moh/ bu cohəti, yəni onun insanların birgə fəaliyyətinin təşkili lie bilavasitə bağlı olan torkib hissələrinin təhlil edilməsini nəzorde tuturlar.

^JJnsiyyətin insanların qarşılıqlı təsirilə əlaqəsi şəksizdir. Bunu intuitiv şəkildə təsəvvür etmok do asandır. Lakin onların qarşılıqlı əlaqosinin psixoloji baxımdan öyrənilməsi müxtolif çətinliklorlo bağlıdır. Psixoloqların bir qismi ünsiyyətlə qarşılıqlı təsiri sadəco olaraq eyniloşdirir, onları dar monada (yoni informasiya mübadilosı kimi) şərh edirlər, bir çox müəlliflor isə ünsiyyətin stmkturutul.ı qarşdıqlı təsirin rolunu noinki ətraflı aydınlaşdıra bilmir, hətta co\ vaxt onlan bir-birindon təcrid edir, ayrılıqda nozərdən kcçirir. Bunların hor ikisi səhvdir.

Qarşılıqlı tosirin növləri müxtolifdir. İstər nəzəri, istərsə do praktik məqsədlər üçün onların əsas tiplorinin müəyyən cdilmosı xüsusi əhəmiyyot kəsb edir. Bu sahədə müxtəlif təsnifatlai məlumdur. Onlann böyük əksəriyyoti dixotomik xaraktcr daşıyır: insanların qarşılıqlı tosiri bir-birinə oks olan tiplərə bölünür. Qəro psixologiyasında müxtəlif müəlliflər qarşılıqlı tosirin bu iki tipini «koopcrasiya - roqabot», «razılaşma - münaqişə», «uyğunlaşma müxalifət», «assosiasiya - dissosiasiya» kimi tcrminlərlə ifado edirlər.

Birinci halda qarşılıqlı tosirin «pozitiv» növləri təhlil olıınııı onlar bu baxımdan birgo foaliyyotin təşkilinə kömək göstərirlor. Qarşılıqlı təsirin «ncqativ» növlorini iso ikinci tipo daxil edirləi onlar birgə foaliyyəti bu və ya digər dərəcədə «zoiflodiı». «pozur», homin foaliyyot üçün müoyyən çətinliklər yaradır.

Yəni qarşılıqlı tosirin hor hansı bir tipi və ya forması foaliyyotin məzmunu ilə şortlənir. Kooperasiya və ya rəqabe qarşılıqlı tosirin ancaq fonnasıdır, onların məzmunu iso һог ıkı

508 halda daha geniş sistemlə - koopcrasiya və ya rəqabətin daxil olduğu foaliyyotin məzmunu ilə müəyyən olunur. Müollimlorin, alimlərin, idmançıların, zabitlərin və b. bir-birilə qarşılıqlı təsirinin formalarını, hətta cyni əlamətlor əsasında bu baxımdan müqayisə etsək, onlarda özünəməxsus cəhətlərin olduğunu görərik. Bundan başqa, kooperativ qarşılıqlı təsir formaları nəinki ictimai-faydalı, horn do asosial, hüquqa zidd foaliyyot sahəlorində (məsələn, birgə soyğunçuluq, oğurluq vo s.) də özünü göstərir. Buna göro də cəm-iyyətə zidd foaliyyot sahələrində kooperasiya ncqativ məna kosb cdir. Halbuki asosial foaliyyot şəraitində konflikti pozitiv hadisə kimi qiymətləndirmək olar. Deməli, foaliyyotin məzmununu, sosial kontekstini nəzərə almadan qarşılıqlı təsirin formalarını təhlil etmək olmaz.

Bəs, Qərb psixologiyasında bu mühüm metodoloji mosələ песо həll olunur? Amerikan psixoloqları bclə hesab edirlər ki, «һөг hansı iki adam arasındakı münasibətlər guya qrupun digər üzvləri arasındakı münasibətlərin funksiyasıdm>. Buna müvafıq olaraq, onlar insanlar arasmdakı qarşılıqlı təsirin xüsusiyyətlərini adətən diffuz qruplar - sosial-psixoloji eksperiment keçinnək məqsədilə qısa müddət üçün yaradılmış təsadüfi adamlardan ibarət qruplar əsasında öyrənirlər.

Gəlin, diffuz qrupun əlamətlərinə diqqət edək: belə qruplara daxil olan adamlar adoton bir-birlərini tanımırlar, kifayət qədər birgə ünsiyyət təcrübəsinə malik olmurlar, onların bir-birilə qarşılıqlı təsiri vasitəsiz xarakter daşıyır, əsasən «xoşum gəlir -xoşum gəlmir» dixotomiyası ilə xarakterizə olunur. Başqa sözlə, diffuz qrupda qarşılıqlı tosir foaliyyotin məzmunu ilə müəyyən olunmur. Təsadüfı dcyildir ki, amerikan psixoloqlarının diffuz qruplarda mücənəd sxcmlər əsasında apardıqları eksperimentlər insanlar arasındakı qarşdıqh təsirin əsl mahiyyətini açmır.

İkincisi və başlıcası iso ondan ibarotdir ki, Qərb psixoloqlan (C. Mid və b.) cəmiyyətin inkişafını vo ictimai münasibətləri psixolojiləşdirirlər. Onlar, adətən, ictimai münasibət tcrminindən deyil, sosial qarşılıqlı təsir terminindən istifado edirlor. Bos, sosial qarşılıqh təsir nədir? C. Midin fıkrincə, sosial qarşılıqlı tosir ancaq vasitəsiz kommunikasiyadan (simvollar mübadiləsindən) ibarotdir. Onun nəzəriyyəsinin əsasını aşağıdakı iki müddəa təşkil edir: 1. İnsan orqanizminin bioloji zəifliyi onları məcbur edir ki, yaşamaq üçün qrup kontekstindo bir-birləri ilə əməkdaşlıq etsinlor. 2. İnsan orqanizmləri daxilində və arasında baş verən, onların əmokdaş-

509 lığını asanlaşdıran, demoli, yaşamasına kömok edən işlet möhkəmlənir. Bu zaman adam başqa adamlann vo qrupun onu necə qavradığını müəyyon edir (C.Midin sözlori ilə desək, «başqasının rolunu qəbul edin>), buna müvafıq olaraq situasiyanı qiymətləndirir və özü üçün düzgün hərəkət xətti seçir. Beləliklv). Qorb psixoloqları insanlann qarşılıqlı təsirini ictimaı münasibətlərdən ayınr, bununla da onların mahiyyətini təhrif edirlor.

Yəni orada daha çox sosial qarşılıqlı təsirdən bəhs edilir. Halbuki insanlann qarşılıqlı təsiri ictimai münasibətləri əks etdirir.

Qarşıya sual çıxır: real qarşılıqlı tosir situasiyası песө yaranır? Insanlar bu zaman bir-birlərini necə başa düşürlər? Sosial nəzarotin hansı formalanndan istifado edirlər?

Həmin suallara cavab vermək üçün qarşılıqlı təsirin strategiyası və taktikası anlayışları ilə tanış olmalıyıq. Qarşılıqlı təsirin strategiyası cəmiyyətdə bərqərar olmuş ictimai münasibətlərin xarakteri ilə müəyyən olunur. Onlar isə özlərinin konkret ifadosini sosial normalarda tapırlar. Sosial normalar insanlann qarşılıqlı təsirinin qaydalarını miioyyon edir, onlan nizama salır. insanlar sosial normalar əsasında bir-birinin davranış və rəftarına nəzarət edirlər: onu bəyənir və ya boyənmir, alqışlayır və ya mühakimə edir, roğbətləndirir vo ya cəzalandırırlar. Qarşılıqlı təsirin taktikası isə adamın öz iş vo ya yol yoldaşı haqqındakı təsovvürləri ilo miioyyon olunur. Bu zaman onun şəxsi keyfıyyətləri ilo yanaşı niyyəti, motivləri və s.-nin aydınlaş-dınlması çox vacibdir.

Başqa mühüm cəhot isə i$ yoldaşlanmızın rolu ilə - onun müəllim və ya tələbə, ana və ya nənə, qadın və ya kişi, ev sahibi və ya qonaq, həkim və ya xəstə, şofer və ya sərnişin olması ile əlaqədardır. Bu zaman biz həmin adamlarla məhz müəllim, tələbo, nənə, şofer və s. kimi qarşılıqlı tosirə girir, eyni zamanda onlardan da öz rollarına müvafıq olan davranış tərzi gözləyirik. Adamlanıı hərəkətləri, əməlləri, davranış tərzi sosial normalara və rol gözləmələrinə uyğun gəlmədikdə, şoxsiyyətlərarası konflikt üçün psixoloji cəhotdən şərait yaranır.

Bu iki moment (ictimai münasibətlərin xarakteri vo iş yolda>ı haqqinda təsəvvürlər) birlikdo real ünsiyyət situasiyasını miioyyon edir. Ünsiyyət situasiyasının həmsöhbətlərin hor ikisi torofindon eyni şəkildə başa düşülməsi onun səmərəli olmasının mühüm

510 şortidir. Belo olduqda, adamlar birgo qorar qəbul edir və onu həyata keçirmək üçün foaliyyotə başlayırlar.
§ 2. Insanlann qarşılıqh münasibətləri və ünsiyyət

İnsanların qarşılıqlı şəxsiyyətlorarası münasibətlori də öz reallığını ünsiyyət prosesindo tapir. Ünsiyyət situasiyasında iki (və ya üç) adamın iştirak etməsi faktının özü insanlar arasmda qarşılıqlı münasibətlorin olmasını nəzərdə tutur. Qarşılıqlı münasibətlər nəinki ünsiyyot prosesindo oks olunur, hom do məhz bu prosesdə formalaşır.

Ünsiyyətlə qarşılıqlı münasibətlər bir-birilə üzvi surətdə əlaqədar olsa da, onlan eyniləşdirmok olmaz. Ünsiyyət insanlann birgo həyat foaliyyoti ilə şərtlənir. Qarşılıqlı münasibətlərin tipi vo xarakteri ünsiyyətin məzmununa vo formasına mühüm tosir göstərir, lakin insanlann münasibətləri son dorəcə kəskin olduqda belo, ünsiyyət spesifik formalarda mövcud olur. Başqa sözlə, ünsiyyət adamlann bir-birinə münasibotinin müsbət və ya mənfı olmasından asılı olmayaraq bütün hallarda zəruri surətdə həyata keçirilir.

Qarşıhqh münasibətlər müxtəlifdir. Funksional baxımdan onlann aşağıdakı tipini fərqləndirirlər: a) formal (və ya rəsmi); b) qeyri-formal (vo ya qeyri-rəsmi) qarşılıqlı münasibətlər.

Formal qarşılıqlı münasibətlor hər bir fərdin müvafıq konkret qrupda onun rosmi statusu (mövqeyi) ilo şərtlənən münasibət-lorinin məcmusundan ibarotdir. Onlar foaliyyətin normativ cəhotlorini oks etdirir vo miioyyon qaydalarla tənzim edilən i ş g ü z a r münasibətlərdo ifado olunur. Rosmi münasibətlər soviyyəsində kollektiv üzvləri arasında fəaliyyətin məzmunu və təşkilat vasitələrinə uyğun olaraq struktur-funksional asılılıq, məsul asılılıq münasibətləri sistemi yaranır.

Moktəbdə «direktor-müəllim» və «müəllim-müəllim» tipli münasibətlər formal qarşılıqlı münasibətlərə misal ola bilər. Onlann qarşılıqlı münasibətləri rosmi xarakter daşıyır və müvafiq ınzibati-hüquqi qaydalarla tənzim olunur.

Lakin bununla belo, hor bir moktobdo, eloco do zavodda, fabrikdo, ailodo, elmi-todqiqat institutunda vo s.-do insanlar ara-sinda formal qarşılıqlı münasibətlərlo yanaşı qeyri-formal qarşılıqlı ııuinasibətlor do əmələ golir.

Mosələn, tutaq ki, hor hansı bir moktobdo 80 müəllim işləyir.

511

Görəsən, onlann qarşılıqlı münasibəti ancaq formal (rosmi) xarakter daşıyırmı? Əlbəttə, yox. Əgər homin moktobdo qarşılıqlı münasibətlər şəbəkəsini psixoloji cəhətdon öyronsək, aşağıdal faktları müəyyən cdə bilərik: müəllimlərin bəziləri 2, 3 vo | nəfərlik kiçik qruplar şoklində bir-birilo daha çox yaxınlıq edirloı Onlardan birinin ad günündə mütləq digor iki müəllim iştirak edii Dostlar asudə vaxtlannı nəinki birlikdo keçirir, hətta fürsol tapdıqda dərsə do birlikdə gcdib-gəlir, bir-birlərinin sevincino, dərd-sərinə şərik olurlar. Xostələnəndə bir-birinin başınm üstündən əskik olmur; onlardan biri xostənin uşaqlarına baxii ikincisi xörək bişirir, üçüncüsü onun üçün dərman alır və s. Bu zaman biz həmin üç müəllim arasında yaranmış münasibətlon qcyri-formal qarşılıqlı münasibətlor kimi xarakterizo edə bilərik.

Formal qarşılıqlı münasibətlərlə yanaşı sosial-psixolop xarakter daşıyan qeyri-formal qarşılıqlı münasibətlərin yarannıası ünsiyyətin qanunauyğun cəhotlərindən birini əks etdirir. Qe\n formal qarşılıqlı münasibətlər mahiyyət etibarilə ictima funksiyalarla müoyyən olunmur, şəxsi xarakter daşıyır.

Qeyri-formal qarşılıqlı münasibətlər heç kos tərəfindon miioyyon edilmir, psixoloji cəhotdon əlverişli şərait olduqda öz özünə təşəkkül edir. Onlar yarandıqdan sonra mühüm psixolop reallığa çevrilir: qeyri-formal qarşılıqlı münasibətlər simpatiya ve i antipatiyanın görünməz telləri ilo kollektivə nüfuz edərək istər hor bir işçinin, istərsə də bütövlükdə kollektivin fəaliyyətinə müəyyon təsir göstərir və müvafiq psixoloji iqlim yaradır. Onlann məzmunu kollcktivin inkişaf səviyyosindən bilavasitə asılıdır.

Formal və qeyri-formal münasibətlər adəton bir-birini üzvi şəkildə tamamlayır vo kollektivin çoxcəhətli həyatında ahəngıl.u surətdə uzlaşır. Bir sıra hallarda iso onlar sadəcə olaraq bir-birın.-uyğun gəlmir və kollcktivdə müxtolif konfliktlərin yaranmasmın mənbəyinə çevrilir.

Qarşılıqlı münasibətlərin tipi və ya səviyyəsi insanlar arasıml.ı ünsiyyətin xarakterinə mühüm təsir göstərir. Bundan asılı olarai) biz formal vo qeyri-formal ünsiyyətdən danışa bilorik. Onlann bir-birindən osas fərqi bundan ibarotdir kı qeyri-fonnal ünsiyyətə nozəron fonnal ünsiyyət miioyyon rosmi qaydalarla məhdudlaşdınlır. Bir misal göstərək: adam öz dostuıuı görən kimi ondan, məsələn, soruşa bilor: «gözlərin qızarıb deyoson, bu gecə yaxşı yatmamısan». Halbuki avtobusda bu vo ya digor sornişinə homin sualla miiraciot etmok, öz şəxsi hoyatı haqda

512 məlumat vermək (Bilirsən, başıma no gəlib?) və s. olmaz. Avtobusda, zəhmot olmasa, yol verin - buyurun, bağışlayın-buyurun, keçin tipli formal ünsiyyət tərzi daha çox məqbul sayılır.

Qeyri-formal ünsiyyot formal ünsiyyət kimi rosmi qaydalarla məhdudlaşdırılmır. Lakin burada da qarşılıqlı münasibətin (ər-ar-vad, iki dost, iki yoldaş və iki tanış arasındakı münasibətin) xarak-tcrindən asılı olaraq insanlar arasmda miioyyon psixoloji məsafə gözlənilir. Ər-arvadın qarşılıqlı münasibəti üçün məqbul hesab edilon rəftar tərzi, ünsiyyət ədası eyni qrupda təhsil alan oğlan və qızın qarşüıqlı münasibətlərində qəbul olunmur. Onların pozulması adətən əxlaqi mcyarlarla qiymotləndirilir. «Həyasız adam» etalonunun bir çaları məhz bundan ibarotdir.

Ünsiyyət mədəniyyətinin əhəmiyyətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Ünsiyyət mədəniyyəti insan münasibətlərinin daxili gözəlliyində öz ifadəsini tapır. Nəzakətlilik, təmkinlilik, mehri-banlıq, xeyirxahlıq, tərəf-müqabili dinləmək bacanğı və başa düşmok arzusu, onun zövqünə, fıkirlərinə, ovqatına hörmətlə yanaşmaq, sevinc vo kədorini anlamaq, dərdinə şərik olmaq -bunlar ünsiyyət mədəniyyotinin olifbasıdır. Hamı bu əlifbanı öyrənməli, mənimsəməlidir

§ 3. Ünsiyyət çətinlikləri və onlann aradan qaldınlması yollan

Ünsiyyot prosesindo müəyyən çətinliklər - kommunikativ mancələr müşahidə olunur. Onlar, adətən, sosial vo ya psixoloji xarakter daşıyırlar.

Müxtəlif sosial qruplara monsub olan adamlar arasinda sosial, siyasi, dini, peso forqlori vo s. kəskin şəkildə özünü göstordikdə, onlar situasiyanı eyni şəkildə başa düşmür, anlayışlan müxtəlif monalarda işlədir, hadisolərə müxtəlif baxımdan yanaşırlar vo s. Şübhəsiz ki, belə maneələr olduqda da kommunikasiya prosesi hoyata keçir. Hətta hərbi düşmənlər bclə danışıqlar apanrlar. Lakin bir cəhət aydındır: sosial xaraktcrli kommunikativ maneələr olduqda, ünsiyyət şəraiti xeyli mürokkəbləşir.

Ünsiyyət prosesinə psixoloji xarakterli kommunikativ maneələr do mühüm təsir göstərir: belə çətinliklər ya müsahiblərin miioyyon fordi psixoloji xüsusiyyətlərə malik olması (məsələn, onlardan birinin həddindən artıq utancaq, digərinin qapalı və ya «qaradinməz» olması, ya da onlann arasında xüsusi növlü psixoloji münasibətlərin - bir-birinə qarşı qərəz, odavət, düşmənçilik.

inamsızlıq və s.-nin əmələ gəlməsi nəticəsində meydana çıxır. Belo hallarda ünsiyyətin münasibətlə əlaqəsi aydın nozorə çarpır. Mosəlonin belə qoyuluşu nəinki clmi, hom də böyük praktik əhəmiyyəti olan nəticolər çıxarmaq imkanı verir.

Ünsiyyət proscsində komnııınikativ maneələri nccə aradan qaldınnaq olar? Bu mühüm məsoləni praktik cəhətdən hansı yollarla daha somoroli holi etmək mümkündür? Psixoloqlann fıkrincə, kommunikativ mancolori aradan qaldırmaq üçün adamlann unsiyyot mədəniyyətini artırmaq. onlara ünsıyyot vordişlori aşılamaq lazımdır.

Müasir dövrdə ünsiyyət vərdişləri aşılamağın tosirli vasitəsi kimi sosial-psixoloji trcninqdən (ingilisco trainin - ö'yronmək, hazırlamaq, moşq etmək dcməkdir) istifado olunur.

Sosial-psixoloji trcninq sosial-psixologiyanın tətbiqi bölmolorindon biridir. Özünüdorkctmə, ünsiyyot və qarşılıqlı tosir vərdişlorinin formalaşması sahəsindo qrup mctodlarının işlonil-məsi və tətbiqi onun osas vəzifosini təşkil edir. Sosial-psixoloji trcniııq prosesindo başlıca vasito kimi müxtolif modifıkasiyalarda tətbiq edilən qrup diskussiyasından və rollu oyunlardan istifadə olunur.

Sosial-psixoloji trcninqın köməyilə, bir tərəfdon, unsiyyot sahosində həyati çətinliklərlə rastlaşmış adamlarda kommunikativ vordişlər fonnalaşdırılır vo ya onlann ümumi kommunikativ hazırlığı tokmilloşdirilir; digor tərəfdən iso bilavasito adamlarla bağlı olan peşo sahiblorindo - rohbor işçilordo. pcdaqoqlarda, tıbb işçilərində, idman moşqçilorində və b. xüsusi kommunikativ

vordişlor yaradılır.

Sosial-psixoloji treninq idcyasını mahiyyol ctibarılo alman psıxoloqu Kurt Levin iroli sünnüşdür. Bu. Z. Freydin psixoanaliz, C. Morenonun sosiomcıriya no/.oriyyosindo vo s.-do də müəyyon dv>ı\)codə öz əksini tapmışdır. Lakin bununla belo, sosial-psixoloji trenınqi praktik surotdə ilk dəfo amcrikan psixoloqu vo psixiatrı K. Rocers 1947-ci ildə tətbiq ctmoyə başlamışdır.

K. Rocers fordin qavrayış alomino xüsusi əhəmıyyət vcrirdi. Onun fıkrincə. fərdin davranışı guya onun qavrayışı ilo müoyyən olunur, о, reallığı песо qavrayırsa, ona elo do rcaksiya göstorir. İnsanm otraf gcrçokliyi vo özünü qavraması salıəsində doyisiklik-lər baş veron kimi, onun davranısında da doyişiklik əmolo golir. * K.Rocers belo hcsab edirdi ki, qrupda şəxsiyyətlorarası

514 münasibətləri yaxşılaşdırmaq, adama özünün düzgün qiymət-ləndirildiyini hiss etmək imkanı vcron xüsusi iqlim yaratmaq yolu ilo şoxsiyyətin özünü təkmilləşdirməsini təmin etmək olar. O, bu sahədə sosial-psixoloji treninqə böyük əhomiyyət verirdi.

Sosial-psixoloji treninq məqsodilo xüsusi kiçik qruplar to^kıl olunur. 1949-cu ildə bu qruplara T-qrup adı verildi (T- «Treninq» sözünün ilk horfıdir - treninq qrup deməkdir).

T-qrup qısa müddət ərzindo (bir песо gündən bir neçə həftoyə qədər) foaliyyot göstərir. Qrup üzvləri arasmda, bir torəfdon, onlann həyatda giro bilmədikləri şəxsi münasibətlər yaradılır və bu zəmində zəruri ünsiyyət vərdişləri aşılanır, digər tərəfdən, öz münasibotlorini başa düşmələrinə diqqət yetirilir.

Rocers «Humanistik psixologiya» adlanan cərəyanın əsas nümayəndolərindən biridir. Qərb psixologiyasının bütün cərəyan-lan kimi humanistik psixologiyanı da tohlil edərkən onun sosial və psixoloji aspcktlorinə diqqət yetinnək lazımdır. Bu cərəyan daxi-lindo işlənilmiş mctodlar psixoloji nöqteyi-nəzərdən maraqlıdır.

Hal-hazırda sosial-psixoloji trcninq praktikası psixologiya clminin sürətlə inkişaf cdən totbiqi saholərindon birino çcvrilmişdir. Sosial-psixoloji trcninqdən müxtəlif profılli mütəxəs-sislor - rəhbor işçilor, müəllimlor, hokimlər, psixoloqlar, ticarət işçiləri və s. hazırlığında istifado olunur. Ər-arvad konfliktlərinin aradan qaldırılması, valideynlərlo uşaqlar arasında münasibətloriıı yaxşılaşdınlması, «çətin» yeniyetmolorin torbiyəsi və s. sahəlordə do sosial-psixoloji treninq gcniş tətbiq olunur.

XIX FƏSİL

ŞƏXSİYYƏT ƏMƏK VƏ TƏDRİS KOLLEKTİVLƏRİNDƏ

1. Qrup və kollektiv haqqında § 1. Qrup haqqında ıınlayış

Psixologiyada qrup dedikdə, tarixən müəyyon cəmiyyət çər-çivəsində yaranmış ümumi mənafc, sərvətlər və davranış nonna-inına malik olan adamlann nisbətən sabit məcmusu nəzordə tutulur. Нәг bir qrupda fərdlərin bir-biri ilə və bütövlükdə cəmiy-yətlə özünoməxsus qarşılıqlı rabitoləri təcəssüm edir.

Qrup anlayışını həm komiyyət, həm də kcyfıyyət baxınıından xarakterizo etmok olar. Məsələyə kəmiyyot nöqteyi-nəzorindün yanaşdıqda, hor şeydon əvvəl, qeyd ctmək lazımdır ki, qrup de-dikdə, miioyyon bir sosial şəraitdə bir nəforin deyil, mütloq bir neçə nəfərin iştirak etməsi nəzərdə tutulur. Qrup müəyyən adamlar çoxluğundan ibarotdir. Lakin eyni bir sosial şəraitdə iki vo ya üç adamın sadoco olaraq iştirak etmosi onlan sosial-psixoloji cohot-dən qrup kimi xarakterizo ctmok üçün holo kifayot deyildir.

Belo bir situasiya təsəvvür edok: A. adh bir nofor dayanacaqda trolleybus gözləyir. Ondan xeyli aralıda iso A.-nın tanımadığı başqa bir adam, mosolon N. dayanmışdır. Tosvir etdiyimiz şoraitdo A. vo N. bir-birino passiv miinasibot bosloyirlor, onlar bir-birino ancaq tamaşaçı kimi baxırlar. Şübhəsiz ki, dayanacaqda başqa bir adamin olmasi istor A., istorso do N. üçün miioyyon psixoloji ohomiyyoto malikdir. Tutaq ki, A. yorulmuşdur vo oturmaq istoyir, lakin N.-don utandığı üçün oturmur - tək olsaydi bolko do oturardi.

İki vo ya üç adam qrup halında birləşondə, onlann hor biri miivafiq birgo fəaliyyotin iştirakçısına çevrilir qrupun hoyatı ilo yaşamağa başlayır; hotta qrup iizvlorindon biri miioyyon sobob üzündən toklikdo fəaliyyət göstordikdə belo, qrupun digor iizvfl onun təxəyyülündə adoton iş yoldaşı kimi iştirak edir. Bcloliklo, artiq iki vo daha çox adam qrup halında birloşondo onlardan hor birinin fəallığında fordin psixologiyasi ilo izah cdilo bilmoyon yeni cəhətlər meydana çıxır.

К. Marks «Kapital» əsorində göstərir ki, bir siivari cskadronun hiicum qiivvosi vo ya piyada polkunun miiqavimot qüvvosi. aynca hor bir siivari vo piyada osgorin hiicum vo miiqavimot qüvvesi I mocmusundan xeyli forqli olduğu kimi, ayn-ayn fohlolorin sorf ctdiyi qüvvonin mcxaniki mocmusu da, eyni bir bölünmoz iş bir çox işlək ollər tərofındon birlikdo görüldüyü zaman, mosolon, agin bir şcyi qaldınnaq, dolamaçarxı horlomok, yol üstündoki bir mane-əni aradan qaldırmaq lazim goldikdo, sorf olunan ictimai qüvvədən forqlonir.

Bcloliklo, biitiin bu kimi hallarda kombinələşdirilmiş əməyin nəticosi ayrılıqda göstorilon fordi soylo ya heç əldə edilo bilmoz, ya da ancaq daha uzun miiddot orzindo vo ya ancaq ciizi miqyasda oldo cdilo bilor. Burada mosolo yalniz fordi mohsuldar qiivvoni koopcrasiya vasitosilo yüksəltmək iistiindo deyil, habelə öz

516 mahiyyətinə görə kütləvi qüvvə olan yeni mohsuldar qiivvo yaratmaq üstündədir. İkincisi, К. Marks miioyyon ctdiyi mühüm sosial-psixoloji qanunauyğunluğun mahiyyətini tohlil edərək yazir: «Lakin bir çox qiivvo birləşdikdə yeni bir qüvvə omolo golmosin-dən başqa, mohsuldar işlərin çoxunda ictimai təmasın özü yarışa vo ayn-ayrı şəxslərin fordi məhsuldarlığını yüksəldən həyat enerji-sinin (animal spirits) artmasina sobob olur, belo ki, 144 saatdan ibarot bir məcmu iş giinii orzindo 12 noforin istehsal ctdiyi mohsul horosi 12 saat işloyən 12 aynca fohlonin vo ya 12 giin dalbadal işləyon tok bir fohlonin istehsal ctdiyi mohsuldan xeyli çox olur. Buna sobob odur ki, insan öz təbiotinə görə, Aristotclin düşündüyü kimi siyasi hcyvan olmasa da hor halda ictimai hcyvandir».

Kollektivçilik effektlərinin nəşət ctdiyi bu iki monbo bir-birilo qarşılıqlı əlaqədə olsa da, hor halda öz mahiyyoti etibarilo miixto-lifdir: kiitlovi mohsuldar qiivvo birgo omoyin tcxnologiyasinin xiisusiyyotlori, ayn-ayn şəxslərin fordi məhsuldarlığını yiiksoldon həyat enerjisi iso ünsiyyot, qarşılıqlt «sirayət», toqlid faktı və s. ilo miioyyon olunur.

Bcloliklo, iki vo daha сох adam qrup halında birləşondo onlar­dan hor birinin fəallığında clo yeni cohotlor meydana çıxır ki, bun-Ian artiq fordin psixologiyasi ilo deyil, ancaq qrupun sosial-psixo­loji qanunauygunluqlan ilo izah ctmok mümkündür.

Qrup özünoməxsus sistemdir vo miioyyon struktura malikdir. Qrupa daxil olan hor bir adam onda miioyyon rol vo vozifo ifado edir. Hor bir qrup özünün məqsədlərinə, normalarına, sərvət meyl-lorino, sosial gözləmolorinə vo s. miivafiq olaraq miixtolif forma-larda öz üzvlərino nəzarət edir: onlan roğbotləndirir vo ya cozalandmr. Qrup üzvlori miivafiq nonnalan vo sorvot meyllorini monimsodikco, sosial-psixoloji cohotdon qrupun hoyatında köklü dəyişikliklər omolo golir: qrup iizvlorindo qrupa monsubluq hissi -«biz» hissi yaramr. Bunun psixoloji baximdan ilk olamoti ondan ibarotdir ki, qrupun hor bir iizvii qrupun nailiyyətlorini öz nailiyyətləri, müvoffəqiyyotsizliyini iso öz müvoffoqiyyətsizliyi hcsab edir, onları öz şəxsi nailiyyəti və ya məğlubiyyoti kimi yaşayır: birinci halda sevinir, ikinci halda kodorlonir və s., yəni qrup doğma qnıpa çevrilir. Qrup, mahiyyət etibarilo, bu andan əsl qrup kimi fəaliyyot göstərməyə başlayır.

Göründüyü kimi, adamların qeyri-mütəşəkkil yıgımından, təsadüfı birliyindon forqli olaraq, qrup üzvləri qrup üçün tipik olan foaliyyət növlorinə daxil olurlar (və ya qoşulurlar). Onlann bir-

517

birləri ilə münasibətləri qrup normalan və sərvotləri ilə tən/ım olunur. Qrupun normaları onun üzvləri üçün mcyara çevrilir.

Qrupun nozordən kcçirdiyimiz xüsusiyyətlərinin bir qismi onu struktur-formal (təşkilat) cəhətdən xarakterizə edir. Qrupun həcmı. tərkibi, kommunikasiya kanalları, rolların bölüşdürülməsi, tabelık sistemi vo s. buna misal ola bilər. Qrupda şəxsiyyətlərarası müna-sibotlər, liderlik (rohbərlik) üslubu, qrup sərvətləri və normalan, rəğbətləndirmə və cəzalandırma sistemi vo s. iso qrupun sosial-psixoloji həyatını mozmun cəhətdon xarakterizo etmok imkanı verir.

Hor bir adam, adətən müxtəlif qruplarm üzvü olur. Burada maraqlı cəhətlərdən biri ondan ibarotdir ki, hər hansı bir adam bütün qruplarda eyni statusa malik olmur vo buna müvafiq olaraq müxtəlif qruplarda miixtolif rollar ifado edir, mosolon, bir qrupda lider olan şəxs başqa qrupda icraçı ola bilər. Bundan başqa, hor bir adam qohumlan vo ya dostları vasitəsilə başqa qruplarla - qohum-lann vo ya dostlann daxil olduğu müəyyən qnıplarla bağlı olur. Bu halda ümumi xarakter daşıyan iki cəhətə diqqət yetirok. İnsan adoton belo hallarda öz qrupunu başqa qrupla müqayisə edir, onun miisbot vo ya monfi hesab etdiyi xüsusiyyətləri vasitəsilə öz qrupunun nonnalarını vo sorvotlorini qiymotlondirir. Bir sira hal­larda iso diinon qonaq goldiyi qrupun bu gün foal üzvünə, hotta bəzən liderinə çevrilir.

İnsanın daxil olduğu qruplarm miqdan toxminon insanlann hoyat fəaliyyətinin həcminə, tələbatlarının genişliyino vo müxtəlifliyinə, kommunikativ xiisusiyyotlorinin soviyyosino (mehriban vo ya qaraqabaq adamlann monsub olduqlan qruplanm müqayiso edin) müvafıq golir. Belo ki, bir qrupda insamn yalniz müəyyən tələbatları tomin olunur. Bir qrupun foaliyyoti çorçivəsində onun sosial foaliyyotinin ancaq müəyyən cəhətləri təzahür edir. Mohz buna göro do insanı sosial-psixoloji cəhotdən düzgün xarakterizo etmok üçün onun müxtəlif, hom do onun üçün əhəmiyyətli qruplarda iştirakı tarixini öyrənmək vo tohlil ctmok lazımdır.

Insanlann hoyatinda qrup mühüm rol oynayir. Lakin bu müddəanı düzgün başa düşmək üçün prinsipal əhomiyyoti olan iki cəhəti xüsusi qeyd etmək lazımdır: a) şəxsiyyət nəinki, kiçik qrupun, hom do cəmiyyətin üzvüdür. Cəmiyyət şəxsiyyətə təkce kiçik qrup vasitəsilə deyil, hom də başqa yollarla, kütləvi informasiya və tobliğat vasitəlorindən istifado edərək bilavasit

518 təsir göstərir. Dcmoli, kiçik sosial qrup şəxsiyyətin foiTnalaşması-nın vo sosial hərəkətlərinin yegano mənbəyi deyildir; b) şəxsiyyət aktivdir, о özünün mövqe və roluna göro sosial qrupun - kollcktivin hoyatinda da müoyyən rol oynayir, qrup daxilindo ictimai royin təşəkkülünə miixtolif fonnalarda tosir göstorir. Bu о dcmokdir ki, qrupun şəxsiyyətə tosirini mexaniki tosir kimi başa düşmək səhv olardı.

Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu qrupda fordin mövqeyinin öyrənilmosini təlob edir.