Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

157-35

fəaliyyətinin təşkilini universal təlim və torbiyo üsuluna çevirmok olmaz. Müəllim onu frontal və fərdi işlə üzvi şokildo əlaqə-

ləndirməyi bacarmalıdır.

Nəhayət, bir mühüm məsəlo haqqinda. Biz yuxarıda uşaq kollektivində ünsiyyətin ancaq bir tərəfıni - şagirdlərin bir-birilo ünsiyyəti məsələsini nəzərdən keçirdik. Onun ikinci mühüm tərofini müəllimlərlə və tərbiyəçilərlə şagirdlərin ünsiyyəti təşkil edir.

Müəllimlərlə (tərbiyoçilorlə) şagirdlorin ünsiyyəti özüno-məxsus ünsiyyət sahəsidir. Ünsiyyotin bu növünə pedaqoji ü n s i у у ө t deyilir.

Şagirdin bir şəxsiyyət kimi inkişafında pedaqoji ünsiyyət böyük əhəmiyyotə malikdir. Görkəmli pedaqoqlar- Ü. Hacıbəyov, A. Makarcnko, H. Cavid, A. Şaiq, A. Makovelski, H. hüseynov, V. Suxomlinski, M. Arif, Y. Məmmodoliyev, A. Qarayev, Ə.Scyidov, Ə.Zəkizado, M.Mchdizado, A.Abbaszadə, F.İbrahimboyov, Ə. Sul-tanlı, Ə. Dəmirçizade, M. Məhərrəmov ve başqalannın öz şagird və tələbləri ilə münasibətləri əsl tərbiyəvi təsir vasitəsi olmuşdur. Öz mənalı həyatını gənc noslin tərbiyəsinə hosr etmiş bu elm fədailəri və əsl xalq müollimlərinin öz yetirmoləri ile söhbətləri mənalı həyat məktəbi idi. Onlar neçə-neço goncin həyat yolunun müoyyən edilmosindo, bir vətondaş. alim, şair, müollim, ən başlı-cası iso gözəl insan kimi formalaşmasında əvəzsiz rol oynamışlar.

Şagirdlərin şəxsiyyətinin inkişafını şertləndirən müxtəlif amillər içərisində onların müəllimlərlə münasibəti xüsusi yer tutur. Müəllimlə şagirdin bir-birilə qarşılıqlı təsiri şəxsiyyətin fonnalaş-masının mühüm bir mərhələsinə təsadüf cdir. Mahiyyət ctibarilə elə bir pedaqoji problem yoxdur ki, о, bu vo ya digor dorocodo müollimlo şagirdlərin qarsılıqlı münasibotləri ilo bağlı olmasın. Müollimin şagird şəxsiyyətinə diqqətlə yanaşması, tələbkarlığı hörmətlo əlaqələndirməsi, onun qüvvələrinə inanması - müəllimlo şagirdlərin qarşılıqlı münasibətlori üçün hollcdici olan bu cəhətlərdon hor birinin ohomiyyoti böyükdür.

Müollimlərlə şagirdlorin münasibətləri şəxsiyyotlorarası münasibotlərin özünəmoxsus sahəsini təşkil edir. Bu о demokdir ki, pedaqoji ünsiyyotdə onlann hor ikisi - müollim do, şagird do şəxsiyyot kimi iştirak edirlor, başqa sözlo, pedaqoji ünsiyyoti do «S-О» diisturu ilo deyil, «S-S» diisturu ilo xarakterizo etmok olar.

Müollim - şagird münasibətləri işküzar (rosmi) münasibət-lərdir. Axı, şagirdlor müəllimlərlə öz-özlüyündə deyil, həmişo

546 sosial qrupun - sinfın, miioyyon təşkilatin və s. üzvü kimi münasibotə girirlər. Müəllim iso pedaqoji kollektivi təmsil cdir. Onların qarşılıqlı münasibətlərinin xarakteri «Məktəb nizam-naməsi», «Şagirdlər üçün qaydalan> vo s. ilo miioyyon olunur. Özünün bu xüsusiyyətinə göro müəllimlərin şagirdlərə münasibəti bir çox cohətdən şagirdlərin bir-birilo münasibətlərinin xaraktcrini miioyyon edir. Müəllim - şagird münasibətləri əlverişli olduqda, şagirdlər arasında da münasibotlərin səmərəli inkişafı üçün şərait yaranır. Bu isə şagird kollektivinin formalaşmasının şərtlərindən biridir. Sinifdə kollektiv rabitəlorin inkişafı iso, öz növbəsində, müəllimlə şagirdlərin ünsiyyotini asanlaşdırır.

Müollim - şagird münasibətləri təlim prosesinin səmərəli olmasının mühüm şərtlərindən birini təşkil edir. Sinifdə mənəvi-psixoloji iqlim, birinci növbədə, məhz həmin münasibətlərlə miioyyon edilir. Bu cohoti nəzorə almadan şagirdlərin bilik, baca-rıq və vordişlərə yiyəlonməsi prosesini təhlil etmək səhv olardı. Təkcə bir cohoti qeyd edok: biz artiq bilirik ki, yaddasaxlama prosesi bir cox cohətdon şagirdin emosional vəziyyətindən asılıdır. Eyni sözləri digor psixi proseslor haqqinda da demok olar. Müollim-şagird münasibətlərinin psixoloji noticolori belodir.

Todris materialinm monimsonilmosi tokco onun mozmunu, tolim iisullan vo s. ilo deyil, hom do şagirdlərin müəllimo münasibəti ilo şərtlənir. Xüsusilə aşağı siniflərdə, habelə V-VI siniflərdo «yaxşı müəllim yaxşı fənn» demokdir. Şagirdlər adətən sevdikləri müəllimlərin dərsino xüsusi maraq göstərirlor.

Şagirdlər müəllimləri adəton bir-birilə müqayisə edir və onları qiymətlondirməyo başlayırlar. Bu zaman şagirdlər miixtolif meyarlardan istifado edirlor. Homin meyarlardan ikisi xüsusilə mühümdür: şagirdlər müəllimləri qiymətlondirərkən, bir torofdon, təlimin keyfiyyətino, digor torofdon, müəllimin şagirdlərə münasibətinə xüsusi diqqot yetirirlor.

Müəllimin yüksək erudisiyaya malik olması, əlavo biliklər verməsi, materialı maraqlı və anlışıqlı şərh etməsi, «uşaqların» müstəqil mühakimələrinə həssaslıqla yanaşması, pedaqoji məha-rəti şagirdlər üçün çox ohəmiyyətlidir. Onlar müəllimin xeyirxahhğını, səmimiliyini, ədalətli olmasını, tələbkarlığı hörmətlo əlaqələndirmosini yüksok qiymətləndirirlər. V-VI sinifdən başlayaraq ədalətli qiymət, obyektiv cəza və rəğbətlon-dirmə müəllim-şagird münasibotlərində mərkəzi momentə çevrilir. Bu mühüm problemlərin holli prosesindo müəllimin bir şexsiyyət kimi keyfıyyətləri üzə çıxır. Şagirdlər həmin keyfiy-yətləri görür vo qiymətləndirirlər.

Pedaqoji ünsiyyətin bir mühüm xüsusiyyətini do ayrıca qeyd etmək lazımdır: o, istər şagirdin müollimə, istərsə də müollimin şagirdə inam və ctibarına əsaslanır. Əgor müollimlo şagird arasında bele münasibət yaranırsa, müəllim onun tələblərini adekvat surotdə qavrayır və qəbul edir. Şagirdlər müəllimo inandıqda ona kömok üçün müraciot edir, onları narahat edon məsolələri onunla bölüşürlər. Bunun üçün müəllim öz şagirdlərinin problcmlərini düzgün başa düşməli, həmişə xeyirxah mövqc tutmalı, hotta sinifdo konfliktli şorait yarandıqda belə şagirdin şəxsiyyotinə hörmət etmolidir. Əməkdaşlıq pcdaqogikası «müəllim-şagird» miinasibotlərinin xaraktcrini köklü surətdo dəyişir.

Müəllimin votondaşlıq mövqeyi, sözü ilo işinin vohdət təşkil ctməsi, şagirdlərə təlqin etdiyi idcallara öz əməlləri ilə cavab verməsi, böyük təsir gücünə malik olan şoxsi nümunəsi və s.-nin do ohəmiyyətini xüsusi qcyd ctmək lazımdır.

5. İnsan və siyasət, yaxud siyasətə qoşulmanın başlıca motivləri
Keçmiş Sovctlər İttifaqının dağdması ilə sovct məkanında ucniş bir siyasiloşmo, kütlə arasında siyasi fəallıq artmağa başladı. Bunun da bir sıra sosial vo psixoloji səbəbləri vardır. Keçmiş sovetlor məkanında ümıımon comiyyət müəyyən siyasi ideoloji prinsiplər əsasında qurulmuşdu, zümrə vo təbəqələrin, ümumən kütlənin sosial siyasi fəallığı morkəzdə təşkil olunurdu və istıqamotlonirdi, «vahid məqsədə» xidmot edirdi. Bunun ücün comiyyət miqyasmda «vahid partiya» yaraddmışdı, hər şey yalnız onun göstərişi ilo ola bilərdi. Həmin dövrdə ауп-ауп adamlann siyasətə qoşulması yalnız homin partiyaya daxil olmaq, onun üzvü kimi məhz onun «rəhbor göstərişlərini» ycrinə yetirmok sahəsində o/ toallığını göstoro bilərdi. Yəni «vahid siyasi partiya», «vahid siyasi fəallıq istiqaməti» mümkün idi. Həmin istiqamətdən konara çıxmaq, başqa cür hərəkot etmok «partiya nizamnaməsini pozmaq» hesab edilirdi. Başqa sözlo siyəsətə bu yolla qoşulan şəxs yalnız «partiyanın iradosinin» ycrinə yetirilmosi üçün bir vasitə və ya «yuxarıdan golon göstorişlorin sözsüz icraçısı» olurdu. Çünki «уихапшп qərar və göstərişləri» aşağıdakdar tərofındən sözsüz

548 yerinə yetirilməli idi. Bclə bir sosial şəraitdə heç kəs «partiyanm iradəsi əleyhinə gcdo bilməzdi». Burada partiya xətti ilo totalitar bir rejimin mövcudluğu təmin olunurdu. Elo buna görə do «vahid partiyaya» qəbul xüsusi toləblər əsasında həyata keçirilirdi. Partiyaya qobul olunmaq yəni «siyasotə qoşulmaq istoyonlorin» osas iki motivi ön plana keçirdi: «тиоууәп vəzifo almaq» (çünki həmin partiyanın üzvü olmayan şoxslər песо dcyorlor «vacib vəzifolərə» təyin oluna bilməzdilor). Əslində bu, siyasətə qoşıılan şəxslərin mühüm motivlorindən biridir. Bu mənada bclə bir fikirlo razdaşmaq olar ki, «siyasətlə moşğul olan adamlarm hakimiyyət iddiasında olduqları hamıya məlumdur. Əgor kimsə bunu bilmirSə, o, уатһг» (Ə.K.).

Həmin mərhələdə siyasotə qoşulmağın, yəni partiyaya qobul olunmağın ikinci osas motivi heç olmazsa otrafdakılardan fərqlənmok, cvdə, ailədə «vacibliyini» (partiyaçı olmasını) nəzəro çatdırmaqla «psixoloji müdafio» vo ya «kompensator mcxanizmin» horəkətə gətirilməsi vasitosi kimi çıxış edirdi.

Qeyd edilən hor iki halda siyasotə qoşulmaq əsasən «şəxsi motivlərlə» şərtlənir. Lakin bir sıra hallarda ауп-ауп şəxslərin «partiyaya daxil olması», «siyasəto qoşulması» geniş ictimai motivlərlə də şərtlonə bilordi. «Ümumun xcyrino müəyyon sosial proscslərə təsir cdə bilmok imkanı oldə etmək» motivi də ayrı-ayrı şoxslərin «siyasi foaliyyotində» miihüm ycı tuturdu. Respublika-mızda bclə siyasi xadimlər az olmamışdır. Əlbəttə, zaman və şəraitlə bağlı onların rastlaşdıqlan maneə vo mohdudiyyotlor ııo/ordon qaçınla bilməz.

Sovetlər İttifaqının dağılması ilo insanlann siyasətə qoşulması motivləri vo imkanları tamamilə başqa olmuşdur. (Təsadüfı deyildir ki, məhz son dövrlərdə psixologiya dorsliklorino siyasi foaliyyotin psixologiyası problemləri daxil edilmişdir.)

Burada müstəqilliyo can atan geniş kütlənin «siyasiloşmesi» motivləri ilk növbədə vətənin, xalqın talcyilo bağlı problcmlorin ortalığa çıxması vo totalitar rcjimdən yaxa Cjartannaq imkanlannın yaranması ilə olaqədar olmuşdur. Bütün keçmiş sovet respublikala-nnın əksəriyyətində Sovctlər İttifaqının dağılması ilə əlaqədar olaraq baş vcrən proscslər, onlann osas istiqamotləri, kütlo içərisində siyasi fəallığın güclənmosi müəyyən ümumi cohətləro malik olmuşdur. Əksər rcspublikalarda xalq cobholorinin yaran-ması, siyasi hakimiyyəti olə almağa, totalitar rcjim toləblorindən

549 uzaqlaşmağa can atmalan oxşar cəhətlərə malik olmuşdur, lakin nəticələri isə bir-birindən ciddi surətdə fərqlənmişdir.

Əlbəttə məsələnin siyasi tərəfı hansı qüvvolərin həmin siyasi proseslərdən öz eqoist məqsədlərinə nail olmaq, öz rejimlərini ya-ratmaq üçün песо istifado etmələri siyasətşünaslığın problemləri-dir, ona görə də burada məsələnin psixoloji tərəfınə diqtot yctir-mək zərurəti ön plana keçir. Buna görə do burada ilk növbədə si­yasi fəaliyyətin psixologiyasının bəzi ümumi cəhotlorinə toxunula-caqdır.

Adotən qeyd edirlor ki, insan bioloji, fizioloji, sosial varliq olduğu kimi hom do siyasi varlıqdır. Çünki о, miioyyon siyasi münasibətlər sferasında olur. Hakimiyyotlo miioyyon miinasibotdo olarkən, yəni öz ictimai vəzifəsini yerino yetirorkon, öz vətən-daşlıq hüququnu və azadlığını, öz fəaliyyətilə bağlı aldığı maaşla, seçib-seçilmək hüququ və s. bağlı münasibətlərini tonzim etmək üçün siyasoto qoşulmuş olur. Başqa sözlə, hakimiyyoto tabe olur və ya ondan istifado edir. Bu mənada siyasi psixologiyada insanlar xüsusi münasibət sferasında, yoni «insan - siyasot -hakimiyyot» üçbucağı münasibətində nəzərdon keçirilir. Yoni insan hakimiyyot vo siyasot olmadan öz votəndaşlıq keyfıyyətlərini qoruyub saxlaya bilmoz. Siyasot hakimiyyotin məzmununu təşkil edir. Bu monada insan, istər-istəməz, siyasətdən vo hakimiyətdon asılı voziyyotdo olur, lakin homin miinasibot vo asılılıq ayn-ayn adamlarda miixtolif soviyyodo olur. Bununla olaqodar olaraq insanlar başqa-başqa psixoloji əlamətlər vo keyfiyyotlor kosb cdir.

Burada iki qobil insan psixologiyasi diqqoti colb cdir:

1. 
   «siyasoto qodor insan», bclolori hakimiyyoti tobii yaşayış şəraitinin tosiri kimi başa düşür və siyasətlə, onun foaliyyot göstər-mə qanunlan ilə maraqlanmır;
   
2. 
   «siyasi insan» isə öz mənafeyi naminə hakimiyyətin foaliy­yot göstərilmosinə müdaxilə edir, qarışır və siyasotlo hakimiyyətin toşkili və ya quruluş vahidi, yaxud vasitəsi kimi maraqlanır.
   

Əlbəttə, insanin siyasətdə iştirakı miixtolif səviyyələrdə ola bilor vo hor bir soviyyənin öz psixoloji xiisusiyyotlori var.

Siyasot adamının psixoloji-siyasi kcyfıyyotləri onun siyasi foallığında, siyasi davranışında, siyasi işindo vo siyasi foaliy-yətində tozahiir cdir.

Siyasi fəallıq siyasətin məqsodəuyğunluğunıın inikasıdır. Əgor siyasi rcaktivlik - oks miinasibot insanin siyasi hakimiyyotin

550 tosirino mocburi rcaksiyasıdırsa, amma siyasi fəallıq - vətəndaşın psixoloji-siyasi özünühorəkətidir.

Siyasi təbliğatın, seçki kampaniyalarının psixologiyasının baslıca qayəsi əhalinin siyasi fəallığını idarə etməyə yönəlmiş olur. Nəinki partiya təbliğatı işçilərinin (muzdlu, yaxud maaşla işləyən şəxslorin, strukturların, birliklorin) əsas işi qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaqdır. Bir sıra hallarda bu cəhət qeyri-etik yol və vasitələrdən, hətta zorakılıq fonnalarından istifado yolu ilə həyata kcçirilir. Bu cəhətdən dövlət orqanları, ordu vo s. də qarşıya qoyul-muş «partiya məqsədinə» (bəzən do ayrı-ayrı qrup və zümrəlorin mənafcyinə) nail olmağa yönəldilir.

Siyasi davranış siyasətin məqsədyönlülüyü ilo tonzim olunur, bunun üçiin sosial, iqtisadi və milli amillərdən istifado edilir.

Siyasi davranışın mohsulları, nəticələri siyasi sənədlər, aksiyalar, partiyanın, onun liderlərinin iqtisadi vo sosial hərəkətləri formasında miişahidə edilə, təsbit oluna, qiymətləndirilə bilər.

Siyasi foaliyyot şuru məqsədin tosirilə yaranır. Bu mənada siyasot do - professional əmək fəaliyyotidir, hotta clmi-praktik fəaliyyətdir. Yoni siyasot do xüsusi elm sahəsidir. Onun osas prcdmeti hakimiyyətdir, «hakimiyyətin psixoloji sahəsidir». Siyasot - ilk növbədə hakimiyyotin təşkilinin vo foaliyyot göstər-məsinin naməlumluğu ilo mübarizodir. Sonra iso hakimiyyotin qruplar, siniflor, şəxsiyyətlor arasında bölgüsünün həyata keçirilməsidir. Onu nozərdən qaçırmaq olmaz ki, hakimiyyotin amal və məqsədlərindon asılı olaraq onun həyata keçirdiyi siyasot miixtolif səciyyəli olmaqla borabor, çox tez bir müddotdo nüfiızunu itirə, «köhnələ» bilor. Bu monada siyasot hom də axtarışdır. Siyasətə qoşulan adam, xüsusən siyasi liderlər hakimiyyotin inkişaf dinamikasını, onun aqibətini qabaqcadan görməyi, onu proqnozlaşdırmağı bacarmalıdır. Belo bir fıkirlə razılaşmaq olar ki, siyasətçi proqnoz vcrmirsə, miioyyon hadisolərin inkişafına miinasibot bildirmirso siyasətlə məşğul olmamalıdır. Bu mənada professional siyasətçi xüsusi intcllektual qabiliyyətə, ilk növbədə analitik təfokkür qabiliyyətinə, fıkir çevikliyinə və təfəkkür müstəqilliyinə, dərin tənqidi ağıla malik olmalıdır. Tofəkkür steriotipi siyasətçi iiçün ciddi folakətdir. Düzgiin və çevik siyasot ilk növbədə tofokkür çevikliyi, hadisələrin səbəb vo nəticələrini, onu törədən prosesləri dərindon təhlil etmək, vaxtında vo düzgün nəticə çıxarmaqla yanaşı, onlann inkişaf meyllərini düzgün müəyyənləşdirməyə qabil olmaq demokdir.

551

Bu mənada siyasət dərin elmi təfəkkür, yüksək intellekt tələb cdir, о siyasi afyora və ya afcristlik deyil. Bununla əlaqadar olaraq Hersoq de Roqanın sözlərini xatırlamaq yerinə düşər: «siyasi idarəetmə məharətindən çətin heç bir şey yoxdur»: hətta bu sahədə ən təcrübəlilər do ölüm ayağında etiraf etmişlər ki, idarəetmə sə-nəti sahəsində yenə də özlərini naşı (noviçok) hesab etmişlər. Bunun səbəbi odur ki dövlətin idarə olunmasının bütün dövrlər üçün yarayan möhkəm və qəti qaydalannı tapmaq mümkün deyildir¹.

Bu mənada siyasi fəaliyyət həm sosial qiyməti, hom də ciddi nəticəsi olan foaliyyot növüdür və insandan gərgin fıziki və psixoloji cncrgiya tolob cdir. Bəzən bu və ya digər şəxslərdə siyasətə sərf olunan iş qüvvəsi mümkünlik həddini keçir və nəticədə siyasətçidə streslər, çaşqınlıq, deprcssiya vəziyyətlori yaranır, hotta onların tolof olmasına gotirib çıxarır. Belo siyasi foaliyyotin məhsulu və ya dəyəri, ya müəyyən siyasətçilərin məşhurlaşması, onlann geniş kütlələrin rəğbətini, məhobbotini, yaxud da qəzəb və nifrətini qazanmaq olur.

Deməli, siyasi omək məhsuldar foaliyyot kimi özünün moqsodinə malik olur, müəyyən oməliyyatlann köməyilə həyata keçirilir, xüsusi predmeti, vasitəsi və nəticolori olur.

Bu cəhətdən siyasi foaliyyot digər foaliyyot sahəlori kimi, xüsusi psixoloji struktur və tosir vasitələrinə malik olur. Burada intellektual ckspansiya, hüquqi tənzimctmə, iqtisadi məcburiyyət və fıziki tozyiq daha qabarıq surotdə nəzərə çarpır. Yəni kim hansı yola üstünlük verir məsələsi psixoloji cəhətdən xüsusi əhomiyyətə malikdir. Çünki seçilən təsir üsulu müxtəlif nəticələro gətirir.

Bununla bərabər, siyasoto qatılan şoxslərin siyasi tərbiyəsinin psixoloji cəhətləri do çox vacibdir. Burada siyasoto qatılan şəxslərdə özüno nəzarot, özünütonzim, özünüidarəetmə, özünü-tərbiyo gərək ön plana keçsin.

Bu cəhətlərlə yanaşı onlarda sərvət meyli və mənəvi keyfıyyətlərdə oxlaqi cəhətlorin üstünlüyü vacibdir. Bu mənada həqiqi siyasətçinin əməyinin prcdmcti xalqın psixoloji, iqtisadi, sosial, demoqrafık və s. voziyyotidir. Yoni əhalinin psixoloji-siyasi voziyyəti siyasətə qoşulan şoxslərin vo ya professional siyasətçi-lərin daima diqqət morkəzindo olmalıdır. Əgər siyasətcinin öz

1 Bax: Psixologiya. A.A.Krılovun rcdaktəsi altında. M. 1998, səh. 530.

552 şəxsi mənafcyi onun siyasi fəaliyyətində dominantlıq kəsb edərsə, belo şəxsləri siyasətçi deyil, siyasi fınldaqçı adlandırmaq psixoloji cəhətdən daha adekvat olur, çünki belələri siyasi foaliyyoti əslində təhrif cdir, ondan öz eqoist moqsodlori naminə istifado etmək üçün bir vasito kimi bəhrələnirlər.

Bu monada bclə bir fıkirlə razüaşmaq olar ki, şər insanın içində doğulur, onun sənətindən, о cümlədən siyasətlo moşğul olma-sından yox. Məkrli təbiətə malik olan siyasətə qoşulmuş şəxslər, siyasətdə öz məkrli niyyətlərini həyata keçirmoyə can atırlar. Bu mənada məkrlo yoğrulmuş siyasət əsl siyasət hesab edilo bilməz, bu, siyasətdon çox müəyyən şəxslərin, qrupun, zümrənin mənafeyini qorumaq üçün zahirən siyasi don geydirilmiş, mahiy-yətcə isə ümumi xalqın monafeyinin əksinə yönəlmiş fırıldaqçı və cinayətkar fəaliyyotdir, burada siyasi məzmundan çox afyora ön plana kcçir. Məhz belələrinin «siyasi fəaliyyəti»ni psixoloji cəhətdon təhlil edərkən Hozrət Əlinin belo bir kəlamı yada düşür ki, «Allahdan qorxmasaydım, siyasətçi olardım». Əlbottə, məhz eqoist moqsədlərlo siyasət naminə siyasi afyora ilə məşğul olanlar «Allahdan qorxmadan» siyasət pərdəsi altında hər cür cinayətə ol atır, onun son noticələrini isə göz önünə gətirməyə qabil olmurlar. Əlbəttə, burada osas məsələ əyrini güzgüdə yox - yəni siyasətlə məşğul olmaqda deyil, siyasətdən песо istifado edənlərdə axtarmaq düzgün olardı. Halbuki siyasət noinki ümumon dövlətin, о cümlədən müəyyən insan toplumlannın, qruplann foaliyyotinin tənzimi üçün çox vacibdir, bəzən hətta haqlı olaraq qeyd edirlor ki, siyasət hava-su qodor vacibdir.

Siyasoti belo bir zərurətə çevirmək üçün siyasoto qoşulan insan və ya professional siyasətçi siyasotin psixoloji vasitəlorinə dərindən bələd olmalı və ondan vaxtında və yerindo düzgün istifado etməyi bacarmalıdır.

Dilimizdə işlədilən «siyasətdə naşılıq» anlayışı müəyyən monada siyasotin psixoloji vasitələrinə nabələdliyi bildirir. Homin nabolodlik sayosində siyasoto qoşulan şəxs vo ya şəxslər öz siyasi foaliyyoti prosesindo hansı vasitolorlə cəmiyyotə və dövlət hakimiyyətinə təsir etmək yollarını düzgün müəyyənləşdirə bilmirlor. Mosolon, müasir dövrdə bəzi siyasi partiyaların ol atdığı tosir vasitoləri (məsələn, küçə yürüşləri, piketlər, aclıq aksiyaları və s.) bir torəfdən kütlənin şuur səviyyəsi vo ona psixoloji hazırlıqla bağlıdırsa, digər tərəfdən hansı sistemə təsiri, yəni

553 hakimiyyətin və onu idarə edənlərin psixologiyasını nəzərə almaq əsasında qurulmalıdır.

Bu cəhətdən siyasətçi oməyinin əsas vasitələri ilk növbədə kütlonin şüuruna yol tapmaq (yəni ideologiyanın yayılması, fikir vo hissləri zobt ctmok moharəti), hüquqi tənzim - kütlənin ziyanına olan qanunların dəyişdirilməsinə vadar etmək, iqtisadi güzəştlorə nail olmaq (golir vo xorclorin reformasına nail olmaq), miiqavimot vo toziqo eyni yol la cavab vermoyə hazır olmaqdır. Siyasətçi konkret şəraitdə homin vasitolordon birini vo ya eyni zamanda bir neçosini seçə bilor. Əlbəttə, homin tosir vasitələri seçilərkən burada risk vo məsuliyyət çox böyük olur. Bunun üçün siyasətçi şəxsi inteqral keyfiyyətlərə do malik olmalıdır. Burada siyasətçinin inkişaf etmiş özüno nəzarət, özünü idarəetmə qabiliyyəti, özünütənzimi mühüm rol oynayır. Emosianallıq, çılğınlıq, düşünülməmiş qərar qəbulu işo çox böyük ziyan vura bilor.

Bu mənada mosuliyyotdən onu yalnız və yalnız müvəffəqiyyət və qələbə qazanmaq xilas edə bilər. Müvəffəqiyyətsizlik və məğlubiyyət halında ya onu siyasi fəaliyyoto son qoymaq (yəni siyasi ölüm), yaxud onu qınamaq, mühakimə etmok, siyasi fəaliy-yətinə qadağan qoyulması (professional ölüm), kütləvi informasiya vasitələrində, tarixi ədəbiyyatda biabır edilmək (mənəvi ölüm) gözləyir. Demoli, siyasətə qoşulan şəxslərin öz əmək vo ya foaliy­yot vasitələrini seçmələri ağır psixoloji yaşantılarla, tovqoladə dərəcədə çotin qorarlar qəbul ctməklo əlaqodardır. Çox toossüf ki, məsəlonin bu cəhətini bəziləri о qodor də aydm dərk ctmir. Bəzən do ətrafına öz yaxın adamlarını, qohum-qardaşım yığıb ycni partiya: «siyasi horokot» yaratmaqla məşğul olur. Burada osas qayə daha çox öz şəxsi ambisiyalarını həyata keçirmək cəhdlərində ifado olunur.

Bizim dövrümüzdə kiçik bir respublikada az qala yiizlərlə «partiya yaratmaq» cəhdi bos, no ilo izah cdilo bilor. Burada sosial sirayət mexanizmi, «qonşudan geridə qalmamaq» cəhdi ön plana keçir. Əslindo adlan ilə fərqlənən həmin partiyaların əksəriyyətini bir ümumi cəhət birləşdirir: özümüz üçün nə qopara bilərik?»

Burada iimumi amal, yüksək ideya, milli mənafe, ümumxalq mənafeyi агха plana keçir, «özüm üçün», «özümünkülər üçün» nə etmok olar ciddi-cəhdi ön plana keçir.

Əslində iso bu, ümumi amal uğrunda mübarizəni zəiflətmək üçün qüvvolərin parçalanmasına yönəldilmiş bir siyasətin məhsuludur. Belo bir qarmaqarışıqlıq şəraitində əhalini hədsiz

554 psixoloji gorginlikdə saxlamağa, məqsədəmüvafıq siyasi davranış nümayiş etdirməyo (yəni öz emosiyalarını, iradəsini, təfokkürünü hədsiz gərginliyə alışdırmağa), siyasi, iqqisadi, hüquqi və fıziki təzyiqlərə dözüm nümayiş etdirməyə alışdırmaq məqsədi güdülür. Yəni su bulanıq olduqca «balıq tutmaq» asanlaşır. Son dövrlərdə ayrı-ayrı siyasotçilərin dilindən eşidilən «xalqtmız çox səbrli, dözümlü xalqdır» kimi fikirlər əslində xalqı öz siyasi vo iqtisadi, mənəvi vəziyyətini düzgün dork edib qiymətləndirmək, adekvat nəticələr çıxarmaq fıkrindən uzaqlaşdırmağa, onu daha avam və müti şəkildə saxlamağa cohddən başqa bir şey deyildir.

Belələri bir cəhoti yaddan çıxarırlar ki, xalqın, ümumən əhalinin, bütün insanlann həm fıziki, hom psixi, hom də mənəvi sağlamlığı, dözümü miioyyon həddo qodor olur, yoni səbrin də, dözümün do həddi var, bundan о tərəfə hər şey birdən tükənə bilər, bu isə qəflətən, gözlənilməz sosial partlayışa gətirib çıxara bilər. Bu monada siyasətdə də əhalinin əsəb-psixi və fıziki energiyasının hüdudu nəzərə alınmalıdır.

Yalançı vodlərlə insanları nə qədər aldatmaq olar?!

Əlbəttə, burada xalqın etnik-psixoloji xüsusiyyətlərindən, yoni onun adət-ənənəsindən, milli xarakterindən, şuur səviyyəsindən, steriotip və yönümlərindən, əhalinin sosial tərkibindən, onun təhsil vo mədəni inkişaf səviyyəsindən çox şey asılıdır. Bu cəhətlor siyasi fəaliyyətdə dəqiq surətdo öyronilib nəzəro alınmalıdır. Həmin «nəzərəalma» iso iki istiqamətdə qurulur: birincisi, bundan öz mənafeyi naminə песо sui-istifadə ctmok olar, ikinci iso, həmin cəhətləri nəzərə almaqla siyasi foaliyyoti müsbət istiqamətə песо yönəltmək olar. İkinci halda sosial qrupların şüur soviyyəsinə təsir etmək, onları müsbət istiqamətində dəyişdinnək, iimumi amal istiqamətində yönəltmək do siyasi fəaliyyətdə, yəni siyasotçinin ideoloji fəaliyyətində mühüm yer tutur.

Bu monada siyasi foaliyyot çox mürəkkəb foaliyyot sahəsi olub yüksək professional hazırlıqla yanaşı dərin psixoloji sərişto tələb cdir. Burada psixoloji səriştosizlik cəmiyyətə daha baha başa gələ bilor. Odur ki, siyasi fəaliyyətlə məşğul olan şəxslor ilk növbədə insan psixologiyasına, xüsusən do sosial vo siyasi, eləco do ctnik psixologiya məsələlərinə dərindon bələd olmalıdırlar.

555
XX FƏSİL

ŞƏXSİYYƏT VƏ AİLƏ 1. Ailə: məhəbbət və şəxsiyyət

Bodii odəbiyyatın insan əzəməti və loyaqəti haqqında yaratdığı ən böyük psixoloji himn məhəbbət himnidir.

Məhobbət... Oğlan və qızlann bədbəxt və xoşbəxt mohəbbəti bütün dövrlərdə bodii ədobiyyatın on başlıca mövzusu olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, hər xalqın öz «Leyli və Моспип» dastanı vardır...

Bu munis hissin insan hoyatinda əhomiyyoti aydındır. Mohəbbot bünövroli ailələr həmişo xoşboxt olurlar. Məhəbbət do canlıdır, о da doğulur, ömrünün bahar və qış fosillərini yaşayır. Bəs, bizim müasirimizin ailə hoyatinda məhobbot hissi песо rol oynayir?

Məhəbbot qanunlan ilə yaşayan ailələr çoxdur. Ər və ya arvad bütün həyatı boyu nəinki ömür-gün yoldaşını sevir, hom do ona öz uşaqlarını, cv-eşiyini sevmoyi öyrədir, hətta özlorinin ixtiyar çağlannda bclə bir-birinin qolbini gonclik mohobbətinin рак nəfəsi və qeyri-adi hərarəti ilə isidirlər.

Xalqımızın dahi bostəkarı Üzeyir Hacıbəyovla bir yerdə işləmiş, onunla yoldaşlıq və dostluq ctmiş odəbiyyat vo incəsənət xadimləri yazırlar ki, o, məşqlərə tək golməzdi, hoyat yoldaşı Məleykə xanımı da özü ilə gotirərdi. Məleyko xanım onun bütün yaradıcılığını izləyir, ərinin sevinci ilə yaşayırdı.

İnsan mohəbbətinin bu böyük möcüzəsini nə ilə izah etmək

olar?

Ailonin inkişafının bütün morhololərində mohəbbət hissi onun psixoloji bünövrəsini, toməl daşını təşkil edirmi? Xoşbəxt olmaq üçün tokcə məhobbot hissi kifayətdirmi? Sosioloqlar və psixoloqlar bu mühüm suallan aydınlaşdırarkən maraqlı faktlar aşkara çıxarmışlar. Bəzilori ilo tanış olaq.

Ailə xoşbəxtliyinin sirlərini təkcə mohəbbətlo izah ctmok bu gün çox sadəlövh görünərdi. Adamların toxminon 30 faizi bir-birini sevmodən ailə qururlar. Buraya ilk növbodə qohum vo tanışlar, ana və bacılar vasitəsilə yaranan ailolər daxildir. Bir çox ailəlor isə tosadüfi tanışlıq osasında yaranır. Müoyyon mülahizə ilə bağlanan nikahlara da az təsadüf olunmur. Boşanmaya aid statistika göstərir

556 k,, bu aıləlonn Ыг <_г1д^өп vaxt keçdikden s Belo atlələro a z о in _aı, 1 о 1 о r deyiiir. 1978-cı ildo boşanma not.cosmdə d>| ^ *lol_{Ərdən 3>7 faizinin ömrü} , ^

faızinın omru ««ЈЛј tokc^ ömrü 3-4 il olmuşdur. Azömürİü

ailolonn ugursuz ta сип ^ _{( qanunIanna} и

dorocodo ^d0^^u;_ilaı_ənnha^ qeyd edok. Qarş.lıql, mohobbot

olmadanyaranmışa.lai _un^is. sonradan dajıhnnı? Xeyr. Hotta
bir-b.nm sevmodon £ ^_{ş уә} У па

hoqıqı mə^^xoş^ W. Onlar ev.onondon sonra Ыг b,rıno sankı «утокУ _bbel > saglam uşaqlar torbiyo edirlor.

qısa muddotdo _Ы^*^1п ™hkomlonmosi, xoşboxt ailo

kimı ınkışai etmesı ⁿ%ı_əşdiJ^ard._r?

Sosioloqlar тиоуУ ^lor ki, kişı vo qad.nların 70 faizı
bir-bınnıi sevorok cyl* ^_ӘЛ1 _8еуәп göyçok olan> - dcmislor
Burada da bız qor.b* ^ о _{ад1 Evlənəndən} »

keç», molum olur к • ^ _f Уа1_{Шг 46 ш fa}

sevmokdo ^^1^^.«Ч sevmir. ümumiyyotlo