Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

II HİSSƏ

İNSAN ŞƏXSİYYƏTİ: QURULUŞU VƏ İNKİŞAFI
IV FƏSİL

ŞƏXSİYYƏTİN PSİXOLOJİ CƏHƏTDƏN ÖYRƏNİLMƏSİ

1. Şoxsiyyət, fərd və fərdiyyət anlayışları
İnsanı orqanizm, fərd vo şəxsiyyət səviyyəsində xarakterize etmək olar. Bu anlayışlar bir-birilo qarşılıqlı olaqədodir, lakin on­lardan hor birinin özünəməxsus evristik mənası vardır.

Orqanizm anlayışı bioloji elmlor, şəxsiyyət anlayışı iso sosial elmlor kontekstində formalaşmışdır.

Orqanizm geniş anlayışdır. Hor bir canlı varlıq - bitki də, hey-van da, insan da orqanizmdir. Psixologiya insanı orqanizm kimi de­yil, ford vəşoxsiyyot kimi öyrənir.)

Hor bir insan, bir torofdon, bioloji varlıqdır, digor torofdon. so­sial varlıqdır. Onun bioloji varliq kimi psixoloji xiisusiyyotlorini ford tennini, sosial varliq kimi psixoloji xiisusiyyotlorini şoxsiyyət termini ilo ifado edirlor. insamn hoyat foaliyyotindo bu iki cohot bir-birilo elo uzlaşır ki, biz çox vaxt noinki onlan aydin şokildo fərqləndirmir, hotta bu lıaqda fikirləşmirik. Halbuki insamn ford və şəxsiyyət kimi xaraktcristikaları vəhdot təşkil etso do. onlan eyni-loşdirmək olmaz. Tosadiif noticosindo heyvanlar arasına düşmüş vo onlann icorisindo böyümüş uşaqlara aid faktlarla bu baximdan tanış olaq.

Elmo toxminon 50-yo qodor belo hadiso molumdur. Miixtolif heyvanlar - meymun, çanavar, ccyran, ayi vo s. icorisindo böyümüş belo uşaqların ancaq bir neçosi, xiisusilo 1920-ci ildo Hindistanda canavar yuvasından tapılmış, Komalo vo Amalə adlandırılmış qız-lar psixoloqlar torofindon nisboton ətraflı öyrənilmişdir.

Kəmalənin çox uzun vo qabarlı ollori var idi, ovurdları batmış-dı, qulaqlan iri vo yasti idi. O, dcmok olar ki, soyuğu vo istini hiss etmirdi. Yalnız çiy ət yeyir, süd içirdi, çox güclü alt çənosi vo iti

128

dişləri var idi. Giindiizlor. demok olar ki, horokot etmir, gecolor iso gozişir vo canavar kimi ulayirdi. Bir il kcçəndon sonra o, otrafdaki adamlarla maraqlanmağa başlayır. ikinci ildo qız artiq slokandan is-nfado cdir vo otuz söz bilirdi. O, küçəyə çılpaq çıxmağa daha razı olmurdu.

Qarşıya sual çıxır: bu uşaqları şəxsiyyot adlandınnaq olanrıı? Əgər olmazsa, bunu nə ilə əsaslandınrıaq mümkiindür? Gəlin. bu suallara cavab vermok üçiin fərd və şoxsiyyot anlayışları ilə tanış

olaq.

Biz uşağı ford kimi səciyyələndirərkən, birinci növbədə, onun insan növünə monsub olduğunu qeyd edirik. Bunu başa düşmək üçün təkcə onu göstərmok kifayətdir ki, insan balası heyvanlar iço-risinə düşdükdə bclə, heyvan balasına çevrilmir, insan olaraq qalır. Amalə və Komaləni canavar balalan ilo miiqayiso ctsoniz, bu co­hoti aydin goro bilorsiniz: onlann bodonlori, beyinlori, ollori vo s.-nin quruluşu noinki canavann, hotta meymunun bodoni, beyni vo ya əllorinin quruluşundan koskin surotdo forqlonir.

Bədənin konfıqurasiyası dik ycrimok, beynin quruluşu intellek-tin inkişafı, ollərin quruluşu alotlərdən istifado etmok iiciin imkan yaradir. Aydin mosolodir ki, heyvanlar miihitindo insan övladının bu imkanlan tam hoyata keçmir.

Lakin bununla belo o, mohz özünün bu xiisusiyyotlori ilo hey-vanın balasindan koskin surotdo forqlonir.

/ Ford anlayışı bir cohotdon do maraqlıdır: eyni növlü bitki vo heyvanlar bir-birindon miioyyon xiisusiyyotloro goro forqlonsolor do, onlann arasinda oxşarlıq daha çoxdur. Insanlar iso belo deyil­dir: psixoloji baximdan onlar biı-birlorinə oxşamırlar. Biz insani ford kimi xarakterizo edorkon mohz bu cohotlori nozoro çarpdın-nq.

Ford - öziinəməxsus psixoloji xiisusiyyotlori olan, heç koso oxşamayan tobii varliq demokdir. Ford anlayışının evristik monasi da elo bundan ibarotdir.

Bu baximdan hor bir adam -lıəm təzo doğulmuş uşaq, hom do hor hansi bir yaşlı adam forddir. Fyni sözləri biz Amalo vo Koma­lo haqqinda da deyo bilorik: onlar da forddirlor.

Bir cohoti doqiqloşdirək: insan ford kimi doğulur, comiyyotdo miioyyon sosial keyfiyyotlor kosb edir vo şoxsiyyətə çevrilir.

Şəxsiyyət nodir? Sovet psixologiyasinda şoxsiyyotin 50-don çox tərifı molumdur. Bu giin şoxsiyyət haqqinda hamı torofindon eyni dərəcədə qəbul edilon tərif olmasa da, müəlliflorin demək olar ki, hamısı şoxsiyyoti xaraktcrizə edorkon iki cəhətə xüsusi diqqət yetirirlər. Həmin cəhətlər aşağıdakılardan ibarotdir:

1. 
   məlumdur ki, insanın mahiyyəti öz gerçəkliyində ictimai münasibətlərin məcmusundan ibarotdir.
   

Bütün ictimai miinasibotlor sistemi qanunauyğun surotdo mad­di nemətlər istehsalı üsulundan asılıdır: istehsal prosesindo insanlar maddi mohsullar, yaşayış vasitolori yaratmaqla kifayotlonmirlor. Onlar maddi nemotlor istehsal etmoklo öz ictimai miinasibotlorini do istehsal vo tokrar istehsal edirlor.

Yoni comiyyot şoxsiyyət üçiin sadoco olaraq miioyyon bir xa­rici mühit deyildir. O, comiyyotin iizvii kimi ictimai miinasibotlor sistemino obyektiv surotdo daxil olur.

Şəxsiyyətin motivləri, cohdlori, yönəlişlori, adətləri, rəğbəti vo nifroti onun istehsala, miibadilo vo istchlaka obyektiv miinasi-botlorinin песо olmasından, hansi vətondaşlıq hiiquqlanna malik olmasindan, comiyyotin siyasi vo ideoloji hoyatina песо daxil ol-masmdan vo s. asılıdır. Bu prosesdo insanda miixtolif sosial keyfiy-yətlər formalaşır ki, onlar da sistemli xarakter daşıyır, insamn omol vo hərəkotlərində, intellektual, emosional, iradi vo b. xassolorindo ifado olunur. Şəxsiyyət dedikdo, hor şeydən əwəl, fordi bu vo ya digor comiyyotin iizvii kimi xaraktcrizo edon sosial keyfıyyotlərin sistemi nozordo tutulur. Molumdur ki, şəxsiyyətin mahiyyotini «по onun saqqali, no qam, no abstrakt fiziki tobioti deyil, sosial keyfiyyətləri təşkil edir (K.Marks).

«Sosial» sözünə diqqot edin. Bu keyfiyyotlor ictimai miinasi­botlorin monimsonilmosi zominindo omolo gəldiyi üçün onlara so­sial keyfiyyotlor deyilir.

2. 
   şəxsiyyət ictimai proscsloro daxil olmaqla öz hoyat şəraitini foal surotdo dəyişməyə başlayır. О, münasibət subyektinə, şüurlu foaliyyot subyektinə çevrilir. Bu о demokdir ki, şoxsiyyət ancaq şü-ur vo mənlik şiiurunun yaranması ilo birlikdo əmələ gəlir.
   

Şəxsiyyət mürəkkəb fenomendir. O, psixoloji baximdan miix­tolif xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur. Bu nöqteyi-nəzərdən aşa-ğıdakıları xiisusilo qcyd etmok olar: )

- ictimai fəallıq: şəxsiyyət öz foaliyyot dairəsini ardıcıl surotdo genişləndirir, nəinki öz hoyat yolunu miioyyon edir, hom do hoyat şəraitini doyişdirir, on mürokkəb həyati situasiyalar-da öz daxili inamına vo həyat mövqeyinə görə hərokət edir.

• 
  motivlərin davamlı sistemi: mo­rn lorin - maraqlar, əqidə və s. üstünlük toşkil edon sistemi forma-laşır və onlar şəxsiyyətin istiqamətini miioyyon edirlor.
  
• 
  Şəxsi məna - şəxsiyyətin tələbatına və s. uyğun golən obyektlər onun üçün şəxsi məna kosb edir. Bu cəhət birinci novbədə şoxsiyyətin sosial yönəlişləri və hoyat mövqeyində, emo-sıya vo hisslərindo, maraq və meyllərində özünün aydın ifadosini tapır.
  
• 
  Miinasibotlor - şəxsiyyətin nüvəsini toşkil edir. Insanın başqa adamlara, əməyə, şeyləro, özünə miinasibotlori onun >o\siyyətini xarakterizə edir. Şəxsiyyətin mənlik şiiuru da notico etibarilo onun miinasibotlori ilo miioyyon olunur vo s.
  

Şəxsiyyət ford iiciin subyektiv olaraq onun məni - özü haqqin­da tosovviirlor sistemi (mon obrazı, mon konsepsiyasi) kimi mey­dana çıxır. Şəxsiyyətin özünə verdiyi qiymətlərdə, özünə hörmət hissində, iddia soviyyosindo vo s. onun özü haqqinda tosəvvürləri oks olunur.

Nəzərdon keçirdiyimiz xüsusiyyətlər heyvanlar arasinda böyü-müş uşaqlarda müşahido olunmur. Buna görə do onlar fərddirlər, lakin şəxsiyyot deyildirlər. Anadan təzəco doğulmuş uşaq da hələ soxsiyyət deyildir. О, ünsiyyət vo foaliyyot prosesindo ictimai mii­nasibotlori mənimsədikcə şəxsiyyətə çevriləcəkdir...

Şəxsiyyətə çevrilmək miioyyon həyat mövqeyi, hər şeydən ov­vol, əxlaqi mövqe tutmaq, öz mövqeyini comiyyotin üzvü kimi ay­din dork etmok vo onun üçün məsuliyyət daşımaq, özünün əməllə-ri, işləri, biitiin hoyatı ilo onu təsdiq (bərqərar) etmok demokdir.

Fərdin cəmiyyətdə şəxsiyyət kimi inkişafı çoxcəhətlidir. Bura­da dialcktik surotdo iki proses uzlaşır. Bir torofdon, şəxsiyyət icti­mai miinasibotlor sistemino daha geniş daxil olur; onun insanlarla vo ictimai hoyatin miixtolif saholori ilo əlaqələri genişlənir vo do-rinləşir, mohz bunun sayosindo o, ictimai təcrübəyə yiyələnir, onu mənimsəyir, onu öz sərvətinə çevirir. Şəxsiyyətin inkişafının bu cəhəti adətən onun ictimailəşməsi (sosializasiyası) ki­mi xarakterizə olunur. Digor torofdon, şəxsiyyət ictimai hoyatin miixtolif saholorino qovuşduqca, eyni zamanda daha çox miistoqil-lik, nisbi avtonomluq kosb edir, yoni onun cəmiyyətdə inkişafının miihiim cəhətini fərdiləşmə prosesi təşkil edir. Bu о de­mokdir ki, ictimai inkişaf prosesindo insan şəxsiyyətə çevrildikcə

onun özünəmexsus (tekrarolunmaz) hoyat tərzi vo öz daxili alomi formalaşır.

Psixologiyada bu mühüm elmı faktı ifadə etmek üçün f ө r -f d i у у ə t anlayışından istifado olunur. Biz insanı fərdiyyət kimi ıəzərdon keçirərkən onu başqa adamlardan fərqlendiron cohotlori, onun psixikasıuın v* şəxsiyyətinin özünoməxsus xiisusiyyotlorini xarakterizo edirik. Fərdiyyət temperament ve xarakter elamotlə-rinde, təlübatlann, raaraqlann, üıteHektin, qabiliyyotlorin və s. özü-nynıoxsus xüsusıyyo 1-rındo təzahür edir Fordiyyot insanın anato-mik-fizioloji ımkanian ilə bu və ya dtgur dorocodo bağiı olsa da, onun tokrar olunmaz bioqraiiyasını, hoyat larixini oks etdirir. Tor­biyo prosesindo cnun nozoro almmasının - adanılara, eloco də uşaqlara f о г d i yanaşmanııı böyiik praktik ohomiyyoti vardir.

Bir cchoti aynca qeyd etmok lazimdir. Biz insam ford vo şəx-iiyyot kimı nozərdən keçirdik. Fordin do, soxsiyyetin do özünə-nıəxsus fərdi xubUSİyyotləri vardir. İnvını fo! Jiyyət kimı xarakteri-ze edorkon bız b■■! xüsusıyyo'iorin her ücisini nəzorə ahrıq. Lakin b ınunla belo, qeyd etmok lazimdir ki. fərdiyyətin strukturunda on­lann rolu eyni deyildir. Insana bir ford kimi xas olan xiisusiyyollor (mosolon, həşsaslıq, astageliik ve s.) şəxsiyyətin tosiri ilo yeni inozmun vo forma kosb edirlor. Xudbin adamla kollektıvçi adamda, məsələn, hossaslıgıu tozahiirlorini miiqayiso edin. Onlardan birin-ciii nəye həssasdır, ikincisi no zaman kədorlənir? İzahata, nccə de-yorlor, ehtiyac yoxdur. Yoni xudbin adamin diqqot morkozinde onun özü ve şoxsi moııafeyi durur. Kollektivçidə iso oksino, basqa-larimn monafeyino toxuumamaq on planda durur.

Bu о demokdir ki, şəxsiyyotin tosirilo fordin biitiin xiisusiyyot­lori ınteqrasiyaya uğrayır, nyazi tcnninlo desok, onlann hamısı şəxsiyyot adlanun iimumi moxroco gotirilir.

Psixologiyada homin cohoti tohlil elr.iok iiçün i n t e q r a 1 (latinca inteqer - bıirüv demokdir) fordiyyoı anlayışından istifado olunur, insamn biitiin fordi xiisusiyyotlori - biokimyovi, iimumi so-matik, neyrodinamik (sinir sisteminin xassolori), psixodinamik (temperament xassolori). şəxsiyyətə moxsus xassolori qarşılıqh olaqodo tohlil edilir. Fordi xüsusiyyotlorin nozərdon kcçirdiyimiz sistemindo şəxsiyyəto aid xiisıısiyyətləı müəyyenedici ohomiyyot kosb edir. Miiasir psixologiyada bu baximdan şəxsiyyot fordi in-tcqrasiya orqani kimi başa diişiilür vo tohlil olunur.

132
2. Şəxsiyyetin inkişafının ilkin tobii şərtləri vo sosial şoraiti

Şəxsıyyətm inkişafının ilkin tobii şortləıi dedikdo, hor şeydən evvol, otraf miihitin iimumi amillorini nozoro almaq lazimdir. insa­mn hansi iqlim şəraitində, harada dağlıq yerdo vo ya doniz sahi-lindo vo s.-də yaşamasından asılı olaraq onun hoyat torzindo, mon-zil şəraitində özünoınexsus cohotlor omolo golir. Bu aınillor şox-siyyətın formalaşması üçün müoyyənedici ohomiyyoto malik de­yildir, lakin onlann nozoro alinmasi şəxsiyyotin formalaşması pro­sesinin daha otralli nozoro alinmasina kömok göstərir.

Şəxsiyyotin inkişatının ilkin tobii şortləri kimi onun orqanizmi-nin xiisusiyyotlori, osason morkozi sinir sisteminin xiisusiyyotlori daha miihiim ohomiyyoto malikdir. Diqqot edin: burada sohbot tok-co merkozi sinir sisteminin xiisusiyyotlorindon deyil, bütövlükde orqanizmin xiisusiyyotlorindon. onun stmkturundan vo foaliyyot iisullanndan gedir. Bozon, tutaq ki, qıçın, qolun vo ya əllorin şikəst olmasi insanda özü haqqinda təsowürün fonnalaşmasma başqa bi­oloji amillordon daha çox tosir göstərir.

Şəxsiyyətin inkişafmda sosial amillər isə müoyyənedici rol oy-nayır. Sosial amillər muxtolifdir və onlar qarşılıqlı əlaqodo şəxsıy-yətin inkişafını şonlondirirlor. Sosial amillor icorisindo insamn ya-şadığı vo foaliyyot göstordiyi konkret-tarixi şorait, yoni məhsuldar qüvvələrin və müvafiq istehsal münasibətlərinin inkişaf soviyyosi birinci ycrdo dayanır. Konkret-tarixi şərait öz oksini şəxsiyyotin maddi, siyasi vo sosial hoyat şəraitindo, о cümlodon omok şoraitin-də tapır.

Uşaq doğulduğu giindon validcynlorin slatusu və ya vəziyyə-tindən, iqtisadi, siyasi vo hiiquqi mövqeyindon, peşosindən, tohsi-lindən vo s. -dən asılı olaraq miioyyon ictimai mühitdə formalaşır. Ailənin maddi vo modoni hoyat soviyyosindo omolo golon kəskin dəyişikliklər şəxsiyyotin formalaşması şəraitino bilavasito təsir göstərir. Ailonin statusu bu vo ya digər dorocədə davamlı olduqda isə şoxsiyyətin ayrı-ayrı keyfıyyotlərinin möhkemlənməsi üçün əl-verişli şorait yaranır.

Şəxsiyyətin inkişafında ilkin tobii şertlorin vo sosial şoraitin rolıı nədən ibarotdir? Bu sual ilk baxışda bolko do sadə görünür, la­kin onun holli psixologiya elmi iiciin nezori-metodoloji ehomiyyo-

133

tə malikdir. Təsadüfi deyildir ki, həmin məsələ istər klassik, istər-sə də miiasir psixologiyanin aktual problemlorindən biri kimi miix­tolif istiqamətlərdə tohlil olunur. Psixologiya tarixinə nəzər salsaq bu sahodo bir-birinin əksini toşkil cdən iki nəzəriyyənin - inkişa-fın endogen və ekzogen nəzəriyyələrinin mövcud olduğunu görə-rik.

Endogen (yunanca cndon - daxili, genus - mənşə demokdir) nəzəriyyələr şəxsiyyətin inkişafını bioloji amillərlə olaqələndirə-rək irsiyyətin roluna xiisusi ohomiyyot verir. Ekzogen (yunanca exo - xarici demokdir) nozoriyyolordo iso insan bir növ tabula ra-sa-ya (ağ lövhəyə) bənzədilir, şəxsiyyətin formalaşması ancaq so­sial amillərin: mühit vo torbiyonin təsirilə izah olunur. Şəxsiyyətin ictimailəşməsi (sosializasiyası) haqqmdakı müasir burjua nəzəriy-yələrini do mahiyyot etibarilo ekzogen nəzoriyyolor sırasma aid et­mok lazimdir. Tanış olduğumuz nəzəriyyolorin hər ikisi birtorəfli-dir və yanlış metodoloji prinsiplorə əsaslanır. Endogcn nozəriyyə-lər şoxsiyyətin inkişafı proscsini biolojiləşdirir, sosial amillorin ro-lunu inkar edir, ekzogen nəzəriyyələr isə, əksinə, bioloji amillorin rolunu bir növ inkar edir, hom do sosial amillorin rolunu mexaniki şəkildə şorh edir. Sosiogenetik nəzəriyyələr mühitin insana tosirlo-rini mütləqləşdirir, hom do mühiti doyişmoz miihit kimi nozordon keçirir.

Xarici ölkələrin miiasir psixologiyasinda insan şəxsiyyətində iki amilin - bioloji vo sosial amillorin təsirilə formalaşan iki başlı-ca yanmstrukturu ayird edon nozoriyyolor osas yer tutur. Onlar be­lo bir fıkrə osaslanirlar ki, insamn şəxsiyyəti «endopsixi» vo «ek-zopsixi» cəhətləro bölünür. Qavrama qabiliyyoti, tofokkiir vo to-xəyyülün xiisusiyyotlori, iradi soy, impulsivlik vo i.a. kimi olamot-lər «endopsixikaya», şoxsiyyətin miinasibotlor sistemi vo tocriibo-si. yoni maraqları, meylləri, idealları, üstünlük təşkil edon hisslori, təşəkkül etmiş biliklori vo i. a. iso «ekzo-psixikaya» daxildir. Sosi­al amillo miioyyon edilon «ekzopsixikanin» oksino olaraq, tobii osasa malik olan «endopsixika» bioloji cəhətlə şərtlənir. Məsələ-nin belo qoyuluşu doğrudurmu? Başlıca cəhət şəxsiyyotin struktu-runda bioloji vo sosial amillorin nozoro alınıb-alınmamasında de­yil, onlann qarşılıqlı miinasibotinin песо başa düşülməsindədir. İki amil nozoriyyosi, hər şeydon ovvol, ona görə səhvdir ki, o, sosial vo bioloji olanı, mühiti vo bioloji təşkili, «endopsixikanı» və «ек-zo-psixikanı» mexaniki surotdo bir-birinə qarşı qoyur. Əslindo isə

134

belo zahiri mexaniki qarşılaşdırma faydasızdır vo şoxsiyyətin stnık-ttırunu başa düşmək üçün heç no vermir. Lakin şoxsiyyətin forma-laşmasında və quruluşunda tobii vo sosial amillər probleminə baş-qa ciir də yanaşmaq miimkiindür. Bu məsoləni bir todqiqatin mate-rialları osasinda aydınlaşdırınq.

Söhbət cərrahiyyə yolu ilo cinsi dəyişdirilmiş 28 xəstə haqqin­da gedir. Onlardan on kiçiyinin 16, böyüyünün iso 32 yaşı var idi. 12 nəfərin cinsi qadın cinsindon kişi cinsinə, 18 nəforin iso, oksi­no, kişi cinsindon qadm cinsinə dəyişdirilmişdir. (Elmi ədəbiyyat-da bu fenomenə transseksualizm deyilir.)

Transseksualizm miirəkkəb hadisədir. Bu onunla bağlıdır ki, ana bətnindo uşağın miivafiq orqanlan hər hansı bir xəstəlik nəti-cosində düzgün formalaşmır. Belə uşaqlar doğulanda, tobii ki, on­lann cinsini düzgün miioyyon cdə bilmirlər. Ona, tutaq ki, oğlan adı qoyur, oğlan kimi torbiyo edirlor. Miioyyon yaşdan sonra iso ma­lum olur ki, o, oğlan deyil, qız imiş: bədəni oğlan bədəni tipində deyil, qız bədoni tipində inkişaf etməyə başlayır, onda qıza məxsus tələbatlar vo s. omolo golir. Ətrafdakı adamlann ona münasiboti todricən dəyişilir: qızlar onunla oynamaq istəmir, oğlanlar ələ sa-lır, yaşlıların hərəsi bir söz deyir. Uşağm yaşı artdıqca, vəziyyoti daha da çətinloşir. Yeniyetmolik yaşı dövriindən ctibarən bu facio-li situasiyanın acı nəticələri xüsusilo aydin hiss edilir. Mohz buna goro do bclə uşaqların cərrahiyyə yolu ilə cinsinin dəyişdirilməsi son dərəcə humanist todbir kimi qiymətləndirilmolidir. Xəstələrin özləri də «faciəli» situasiyadan çıxmağın yeganə yolunu çox vaxt cinsin dəyişdirilməsində göriirlər.

Bu faktların tohlili osasinda biz hansı nəticoni çıxara bilorik? Hər şeydən ovvol, belo bir cohot diqqoti colb edir ki, tobii, iizvii co­hotlor vo əlamətlər şəxsiyyətin strukturuna onun sosial cohotdon şərtlənən elementlori kimi mövcuddur. Tobii (anatomik, fizioloji vo digor keyfiyyotlor) vo sosial cohotlor şəxsiyyətin stmktumnda vəhdət təşkil edir vo mexaniki surotdo bir-birinə qarşı qoyula bil-məz. Tanış olduğumuz todqiqatda bunu siibut edon çoxlu faktlar vardir. Bir anlığa tosowiir edok ki, haqqinda danışdığımız xostolor-don hor hansi biri lap kiçik yaşlarında heyvanlar içərisinə düşsəy-di, oğlan vo ya qıza oxşamadığını başa düşə bilərdimi? Qətiyyən yox? Halbuki о, nonnal uşaqlar icorisindo kişi və ya qadın etalon-larına yiyəlondikcə, özünün «atipikliyini», mənsub olduğu cinsə oxşamadığını todricən hiss cdir. Burada həlledici moment iso ətraf-

135

dakı adamlann ona münasibəti ilo bağlıdır: adamlar ondan kişi (və ya qadın) kimi hərəkət ctməyi gözləyir, о iso bclə hərokət edə bil-mir vo miixtolif yollarla öz qüsurlarını gizlətməyə çalışır. Başqa sözlə, xəstə uşaqlar «xəsto» olduqlarını ancaq lazımi sosial şərait-do onlarla həmyaşıdları arasinda miioyyon fərqlərin meydana çıx-dığı andan etibaıən başa düşürlər. Bu şəraitdə ətrafdakı adamlar onlara oğlan və ya qız kimi deyil, qız (və ya oğlan) kımi yanaşırlar. Xəstə uşaqlarda bu şəraitdə elə öziinəməxsus psixoloji xüsusiyyot-lor əmələ gəlir ki, onları göstərilən səbəblərə görə nə «endopsixi-ка», no do «ekzopsixika» kateqoriyasına daxil etmok olmaz.

Şəxsiyyətin inkişafında sosial amillorin rolunu da bu baximdan tohlil etmok lazimdir.

Şəxsiyyətin inkişafı prosesinin özünəmoxsus daxili montiqi vardir. Onu miioyyon etmodon otraf miihitin tosirlori ilo şəxsiyyə-tin inkişafı prosesinin qarşılıqlı əlaqəsini aydin Iaşdınrıaq oslindo miimkiin deyildir.

Psixoloji baximdan başlıca mosələ ondan ibarotdir ki, hoyat şo-raiti öz-özünə, yoni bilavasito, birbaşa uşağın psixi inkişafını, о cümlodən onun bir şəxsiyyət kimi fonnalaşması prosesini miioy­yon edo bilmoz. Eyni bir şoraitdo uşaqlarda miixtolif psixoloji xii-susiyyotlorin fonnalaşması da mohz bununla izah edilmolidir.

Bir dofo A. S. Makarenkodan soruşdular ki, mənzil şəraitinin torbiyoyo tosiri olurmu? Görkəmli pedaqoq suala belo cavab ver-mişdi: «əlbəttə, olur, lakin mocburi deyil ki, bu tosir miitloq pis to-rəfə olsun. Bəzən uşağın aynca otağı olan yerdo ona daha pis tor­biyo verilir».

Bunu no ilo izah etmok olar?

A. S. Makarenko «Valideynlor iiciin kitab» osorindo bu faktla-nn psixoloji tohlilini vcnnişdir. О göstərirdi ki, torbiyo, sözün on geniş monasmda ictimai prosesdir. Həı şey: adamlar da, cisimlor do, hadisolor do torbiyo cdir, lakin hor şeydon ovvol vo daha çox adamlar torbiyo cdir. Onlardan valideynlor vo pedaqoqlar birinci ycrdə dururlar. Uşaq otrafdakı alomlo miinasibotloro girir, bu mii­nasibotlorin hor biri dönmodən inkişaf edir, başqaları ilo uzlaşır, uşağın özünün fiziki və mənəvi inkişafı ilo olaqodar olaraq mürək-kəbləşir. A. S. Makarenko yazırdı: Adama elo golir ki, biitiin bu «qarışıqlıq» heç ciir ölçüyə golmir, bununla belo, о hor an uşağın şəxsiyyətində miioyyon doyişiklik yaradır. Bu inkişafa istiqamot vermok vo onu idaro etmok torbiyocinin vozifosidir.

136

A. S. Makarenko şəxsiyyətin formalaşması prosesini tohlil edorkon uşağın miihitlo miinasibotlori sistemino xiisusi diqqot yeti-rirdi. O, diizgiin olaraq göstərirdi ki, uşağın ətrafdakı alomlo miina-libotlori tokco miihitin özünün tosirlori ilo deyil, hom do uşağın Özünün fiziki vo monovi inkışali ilo olaqodar olaraq miirokkoblo->ir, yeni məna çalaıiarı kosb cdir.

Mosolonin belo qoyulusunun prinsipial ohomiyyoti vardir. Ek-/ogcnetik nozoriyyolor miihitin ıışağa təsirini mütləqloşdirırlər. Onlar iddia edirdilor ki, mühit uşağın inkişafını öz-özünə (mexani­ki surotdo) miioyyon edir. Halbuki miihitin tosirlori uşağın özünün inkişaf səviyyəsindən, psixoloji xiisusiyyotlorindon asılı ola­raq dəyişilir. Uşaqların inkişaf səviyyəsindən asılı ola­raq miihitin eyni bir elcmenti onlara miixtolif fonnalarda tosir gös-torir. Miixtolif inkişaf soviyyosindo olan iki uşaq hotta eyni sorait-də böyüsəlor belo, onu eyni şəkildə başa diişmürlər; demoli, miihit onlar iiciin eyni mona kosb etmir, bu zomindo do uşaqla «otrafdakı miihit» arasinda özünoməxsus münasibot omolo golir.

Bcloliklo do aydin olur ki, hoyat şəraiti uşağa bilavasito deyil, dolayi yolla - uşağın hoyat şəraitinə münasibətindən asılı olaraq to­sir göstərir. Məşhur sovet psixoloqu L. S. Viqotski bu faktlan toh­lil etmok iiciin elmo yeni anlayış - «sosial inkişaf şəraili» anlayışı daxil etdi.

Sosial inkişaf şəraiti anlayışının cvristik ohomiyyoti böyükdür. Bu, hor şeydən ovvol, onunla bağlıdır ki, yeni anlayış inkişafın da­xili vo xarici şərtlorini qarşılıqlı əlaqədə tohlil etmok, miivafiq yaş dövrünün tipik xiisusiyyotlorini aydınlaşdırmaq. keyfıyyətcə yeni omolo golon xiisusiyyotlori miioyyon etmok imkani verir.

Şəxsiyyotin sosial inkişaf şəraitini песо miioyyon etmok olar? Bu zaman hansi mosololoro xiisusi diqqot yetirmok zoruridir?

Sosial inkışaf şəraitini tohlil etmok üçün uşağın ailədə vo kol-lektivdə tutduğu faktik yeri, onun öz mövqeyino münasibətini, ət-raldakı adamlarla qarşılıqlı miinasibətlərinin xiisusiyyotlorini və fealiyyətinin xarakterini aydınlaşdınnaq lazimdir. Son zamanlar psixologiyada uşağın sosial inkişaf şəraitini xarakterizə edorkon psixoloji meyarlarla yanaşı demoqrafık amillorin do rolunu nozoro alırlar.

137 3. Şəxsiyyət və fəaliyyət

Qarşıya sual çıxır: ford ictimai miinasibotlori necə (hansı yol və vasitolərlə) mənimsəyir?

Şəxsiyyətin formalaşması prosesi vasitəli xarakter daşıyır. Ford, ictimai münasibətləri öz-özünə deyil, ancaq özünün aktiv fo­aliyyoti vasitosilo mənimsəyir. Bıı nöqteyi-nəzordon foaliyyot şox-siyyətin formalaşmasınm əsas şərtlərindən biri kimi qiymətləndi-rilməlidir.

Foaliyyotin miixtolif növlori vardir. Çağalıq dövründən gənclik yaşı dövrünə qədər aşağıdakı foaliyyot növlərinə daha çox təsadüf olunur (D. B. Elkonin və b.):

1. 
   vasitəsiz emosional ünsiyyət;
   
2. 
   əşyavi-manipulyativ foaliyyot; v) rollu oyunlar; q) tolim foaliyyoti;
   

4. 
   intim-şəxsi ünsiyyot (ünsiyyot foaliyyoti);
   
5. 
   todris-peşə foaliyyoti.. Vasitəsiz emosional ünsiyyət çağanın
   

anası ilo özünəməxsus dialoqudıır. Uşaq anasının ağıışunda özünü sakit apanr, onun nəvazişini duyur, ətrini hiss edir vo bundan xoş-hallamr. Bu hiss bioloji cohotdon qarşılıqlıdır. Ana doğma övladını - əmizdirərkən fərəh hissi kcçirir, köфəsinə məhəbbəti daha da möhkəmlənir. Əmzikli ananın cmosional voziyyəti isə öz növbo-sində uşağın inkişafına təsir göstərir.

Əşyavi-manipulyativ foaliyyot prosesin­do uşaq şeyləri sökə-sökə, bu yandan о yana sürüyə-sürüyə, bir-bi-rinə calaya-calaya onlann xassələrini dork edir.

Rollu oyunlar iso mahiyyot etibarilo insan münasi-bətlorinin monimsənilmosi prosesidir. Bu haqda aydm təsəvvür ol­do etmok üçün psixologiyada tosvir olunmuş maraqh bir faktı qeyd etmok kifayətdir: uşaqlan heyvanxanaya apanb, heyvanlann hoya-ti ilo tanış etdilər. Tərbiyəçilər belo güman cdirdilor ki, uşaqlar ckskursiyadan qayidan kimi heyvanxana mövzusunda maraqh oyunlar oynayacaqlar. Lakin no qodor təəccüblü olsa da, onlar ckskursiyadan sonra homin mövzuda heç bir oyun oynamadılar, oz-lorinin adi işləri ilo məşğul oldular.

Tərbiyəçilər bunun sobobini izah etmok üçün psixoloqlara mii-raciət etdilor. Psixoloqlar məsələnin mahiyyətini asanlıqla başa

138

düşdülər vo ekskursiyanın planını dəyişdilər. Onlann moslehotilo USaqlan yeno do heyvanxanaya ekskursiyaya apardilar. Lakin bu llofo uşaqlan, birinci növbədə, heyvanxanada işləyən adamlann -kassirin, nəzarətçinin, hokimin vo s. foaliyyoti ilo tanış etdilor. I 'şaqlar ekskursiyadan qayidan kimi heyvanxana mövzusunda oyun pynamağa başladılar: biri kassir, biri hokim, biri iso nəzarətçi ro-Iunda çıxış etməyə başladı. Bu monada deyirlor ki, uşaq oyunlan insan münasibətlorinə xüsusilə həssasdır vo hor şeydən ovvol mohz onlan oks etdirirlor.

Tolim fəaliyyətində uşaqlar ictimai tocriiboni məqsədəuyğun surotdo mənimsəyirlər. Bilik. bacarıq vo vərdişlə-re yiyələndikcə, uşaqların hoyatinda yoldaşın rolu artir. İ с t i -mai-şəxsi iinsiyyot onun həyatının miihiim sahosino çevrilir. Foaliyyotin vəzifələri tədricən doyişilir, о, gələcəyə yö-nəlməyə başlayır və peşə-tolim xarakteri kosb edir.

Nəzərdən keçirdiyimiz foaliyyot tiplərini xarakterinə görə iki qrupa bölmok olar:

Birinci qrupa о foaliyyot növləri daxildir ki, onlann osasinda insan fəaliyyətinin monasi, insanlar arasındakı miinasibot­lorin vozifolori, motivlori, normalan vo s. monimsonilir. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

• 
  vasitosiz emosional foaliyyot;
  
• 
  rollu oyunlar;
  
• 
  intim-şəxsi iinsiyyot.
  

Ikinci qrupa о foaliyyot növləri daxildir ki, onlann osasinda əş-yalarla əməliyyat vasitələri, əşyalarda bu vo ya digor cohoti forqlondinnok imkam veron etalonlar monimsonilir. Bu qrupa aşa-'Kİakılar daxildir:

• 
  əşyavi-manipulyativ foaliyyot;
  
• 
  tolim foaliyyoti;
  
• 
  tədris-peşə foaliyyoti.
  

Nəzərdən keçirdiyimiz foaliyyot növləri özlərinin konkret məzmununa görə bir-birindən forqlonirlor, osas məzmununa goro iso iimumi cohotloro malikdirlor.

Birinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növləri şəxsiyyətin inki-şafında xiisusilo miihiim rol oynayır. Bu proscsdə uşaqlar insan mii-nasibotlorini, onlann vozifə vo normalarını mənimsəyirlər. Başqa sözlə, şəxsiyyətin tələbat-motivasiya sahosi birinci qrupa aid etdi­yimiz foaliyyot növlərində inkişaf edir.

139

ikinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növlorində iso uşaqlar v^ yeniyetmələr əşyalarla əməliyyat vasitələrini mənimsəyirlər. Bu prosesdə uşaq vo ycniyctməlordə idrak prosesləri, intellektual əməliyyatlar inkişaf cdir. Bəs, ikinci qrupa aid etdiyimiz fəaliyyət növiəri şəxsiyyətın inkişafında necə rol oynayır? Şoxsiyyoıin inki-şali baxımından onlann da özünomoxsus ohomiyyoti vardir. Uşaq-lann əmoliyyat-texniki imkanları inkişaf etdikcə, onlarda öz qabi-liyyətləriniıı dork olunmasi zəminində tədricon mənlik şüunı te-şokkül edir və şəxsiyyətin miihiim bir sahosino çevrilir.

Bcloliklo do biz şoxsiyyotin formalaşmasında foaliyyotin rolu-nu aydınlaşdırdıq. Homin prosesin ikinci torofı do vardir. Biz foa­liyyotin özünün inkişafmda şəxsiyyətin rolunu nozordo tııturuq.

Şəxsiyyət formalaşdıqca foaliyyotin xarakteri köklü surotde dəyişilir. Yoni şoxsiyyətin təlobatları osasinda foaliyyotin motivlə-ri formalaşır, «motiv-moqsəd» vektoru omolo gəlir vo о foaliyyo­tin osas struktur vahidinə çcvrilir./Foaliyyot prosesi bütünlükdə şəxsi məna kosb cdir. Bundan asılı ölaraq foaliyyotin torkibinə da­xil olan biitiin idrak proseslorinin do xarakteri dəyişilir. Onlar şəx-siyyotin xiisusiyyotlori ilo şortlonməyə başlayırlar. Beloliklo do fo­aliyyot prosesindo şəxsiyyətin telebat-motivasiya. emosiya vo id­rak saholori bir-birino niifuz edir, onlar tədricən qarşılıqlı əlaqodə inkişaf etməyo başlayırlar.

V FƏSİL TƏLƏBA1 LAR, MOTİVLƏR VƏ KMOSİYALAR 1. Tələbatlar

Hor hansı bir canlı varliq kimi insan da yaşamaq vo inkişaf et­mok iiçün özüniin ehtiyaclarını təmin etmolidir.

Molumdur ki, «insanlar siyasot ilo, elm, incəsonət, dil və i. ilə məşğul ola bilondən ovvol, birinci növbədə, yeyib-içmolidirlər, mənzilə malik olmalıdırlar, geyinməlidirlər (K.Marks).

İnsanın chtiyacları onun üçün psixoloji məna kosb edir və tolə-batlar kimi tozahiir edirlor. Demoli. chtiyac vo təlobat sinonim söz-lor deyildirlor. Tolobat daha geniş anlayışdır. T о 1 о b a t I а г insanın ehtiyacları ilo yanaşı hom do

140 • n и r. öz ehtiyaclarina miinasibotini oks bldirir. T о 1 о b a t I a r insanin konkret ha­bit şəraitindən asılılığını if ado edon • onun bu şoraitdə aktivliyini şərtlondiron iiüııomoxsus psixi halotdir.

Bu torifdo tolobatlarm iie xüsusiyyoti qeyd olunur. Onlan ayn-•ynliqda nəzordon keçirok.

1. 
   Təlobatlar insanin özünənıoxsus psixi halotidir. insan İeünün yaşaması vo inkişaf etmosi iiçiin zoruri olan hor hansi bir pbyekto ehtiyac hiss ctdikdə, no isə bir gərginlik keçirir, narahat olur. Tolobatlarm omolo golmosi vo təmin olunasi prosesi homişə dfcünoınoxsus emosiya vo hisslorlo müşayiət olunur.
   
2. 
   tolobatlar insanin konkret həyat şəraitindon asılılığını Kado edir. Tolobatlarm bu miihiim xüsusiyyotini aydinlasdnmaq Oçüıı ovvolco, eyni bir adami iki situasiyada tosəvvür edok. Birinci tituasiya- tutaq ki, isti yay giinlorindon biridir. O, donizdo cimmok btoyir. İkinci situasiya: avqust ayının 31-dir. Homin adam univer-•itctin biologiya fakültosiııo qobul olunmuşdıır. Sabah ilk dofo to-lobo kimi universitet auditoriyalanna daxil olacaqdir.
   

Birinci halda ona no laznn olur, ikinci halda no lazim olur? Su­al in cavabı aydındır: donizo gcdon adam çimmok iiciin alt paltan. qurnlanmaq iiciin dosmal vo s. götürür. Sentyabnn I-do dorso ge-docok tolobo iso iimumi doftor, qolom, sumka vo s. axtanr.

insanin telobn

v) Tolobatlar insamn konkret hoyat şəraitindo aktivliyini sortlondirir. İnsan öz təlobatlarını tomin etmolidir. Ogor belo bir imkan yoxdursa, o, miivafiq tolobati yaxm tolobatla ovoz etmoli, hotta lazim goldikdo onu boğmalıdır. Özünün bu xiisusiyyotlorino göro tolobatlar konkret istiqamoto malik olur: insani onlan tomin .мпн>к iiçün miivafiq Usui vo vasitələr axtarmağa tohrik edir. Bu о demokdir ki, şoxsiyyotin fəallığınm monboyini tolobatlar toşkil edir.

Tolobatlarm miixtolif növləri vardir. Onlan ayn-ayn meyarla-

141

ra görə ayn-ayn istiqamətlərdə təsnif etmək olar. XX yüzillikdo bu məsələyə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Miiasir psixologiyada tolo­batlarm onlarla tosnifatı molumdur. Golin, ovvolco, m ə n ş о у i -n ө görə tolobatlarm növlori - t ə b i i (üzvi) və m ə d о n i tələbatlarla tanış olaq.

Bütün adamlarda yemoyə, yuxuya, əks cinsə, soyuqdan və ya-xud həddindən artıq istidən qorunmağa vo s. tələbat vardir. Bunlar təbii tələbatlardır. Modəni tolobatlarm növləri genişdir. Çəngəl və bıçaqdan istifado etmok, dişlori yumaq tələbatından başlamış ev bəzəmək, Nosiminin osərlərini oldo etmək tələbatına qodor onu müxtəlif növlərini qeyd etmok olar.

Tələbatları predmetino görə do iki yerə - maddi və mənəvi tə-lobatlara bölürlər. Qidaya, geyimə, monzilə, məişət şeylərinə və s. olan tolobatlar predmetino görə maddi tolobatlar hesab olunur. Mə-nəvi tələbatlara isə aşağıdakıları misal göstərmək olar: omok, iin­siyyot, qozet vo jurnal oxumaq, rəsm əsərlərinə, təbiət monzorolo-rino, kinoya vo digor tamaşalara baxmaq, musiqi dinlomok vo s. tə-lobatlan. Bu tolobatlar icorisindo omok tolobatinin ohomiyyotin* xiisusi olaraq qcyd etmok lazimdir. Əmək insan tələbatlarının for-malaşmasınm on başlıca şortidir. Öz tələbatlarını asanlıqla tomin ctmək imkanı çox vaxt insan şoxsiyyətinin tənəzzülünə gətirib çı-xanr. Ünsiyyət tolobatinin da rolu böyükdür. K.Marks başqa adamı «ən böyük sərvət» adlandırırdı. О yazırdı ki, insan həmişə «başqa insan kimi ən böyük sərvətə təlobat hiss edir». İnsanın bütiin mo-nəvi tələbatları onun omok vo iinsiyyot tolobatlarm in inkişaf səviy-yəsi ilo bilavasito bağlıdır.

Bir cəhətə diqqot yctirək: yemoyo olan tələbat mənşəyinə go­ro tobii, predmetino görə maddi toləbatdır. Çəngəl və bıçaqdan is­tifado etmok mənşəyino göro mədoni, predmetino görə maddi tə-ləbatdır, halbuki musiqi dinlomok mənşəyinə görə mədəni, pred­metino görə mənəvi toləbatdır. Eyni sözləri tolobatlarm digor növ-lori haqqinda da demək olar.

Tolobatlar özünəməxsus ierarxiya təşkil edirlor. Onun aşağı səviyyələrini ibtidai (sadə) tolobatlar, yuxan səviyyələrini iso ali tolobatlar təşkil edir (bax: cədvəl 2.).

Genetik baximdan maddi (tobii) tolobatlar birincidir, mənəvi vo mədəni tolobatlar onlann osasinda formalaşır. Funksional plan­da da bu cohot aydin nozoro çarpır. Monovi vo modoni tolobatlar maddi qolobatlarla aynlmaz surotdo olaqodardir. Onlann adoton

142

Tolobatlarm ierarxik model üzrə tesnifatı

Ali tolobatlar A

4.Monovi tolobatlar

maddi şeylər (kitab, qozet, televi­zor, not kağızı, ronglor vo s.) va-iitosilo tomin olunmasi da bunu Mibut edir. Monovi vo modoni to­lobatlar da maddi (tobii) tolobat­larm formalaşması prosesino mii­hiim tosir göstərirlər.

3. Modoni tolobatlar

2. Maddi tolobatlar

1. Tobii tolobatlar

İbtidai (sado) tolobatlar

Tobii tolobatlara vital (latinca vitalis - hoyati demokdir) tolo­batlar deyirlor. Onlar insanin ho­yat foaliyyoti iiciin zoruridir, ogor tobii tolobatlar, xiisusilo yemoyo, yuxuya vo s. tolobatlar tomin olu­na bilmozso, insanin özü miitloq mohv olar vo nosli davam etdir-mok imkamndan mohrum olar. Modoni vo monovi tolobatlar to­min cdilmodikdo, insan mohv ol-mur, lakin ondaki insani cohotlor ciddi zərər çokir. Ali tolobatlarm i.Mnin olunmasi şəxsiyyətin daxili aləminin zənginləşməsinin zoru-ri şərtidir.

Tolobatlar dinamik xarakter daşıyırlar. insanin foaliyyot vo iin­siyyot sahosi genişləndikcə onlar da dəyişirlər. Tolobatlarm bu mii-hum xüsusiyyoti öz oksini onda tapir ki. tomin olunmuş hor hansi bir tələbatın zominindo yeni, daha yiiksok tolobatlar fonnalaşır vo ınkişaf edir.

Tolobatlarm inkişafı istehsalın inkişafı ilo bağlıdır. Televizor, tranzistor, videomaqnitofon, vidcotelefon vo i.a. olmadığı dövrdə bunlara tolobat da yox idi. Lakin bunlann istehsalmdan sonra tolo-bat yarandı vo getdikcə artmağa başladı. Bu, öz növbəsində ölkə-mizdo televizor vo ya tranzistor istehsahmn gcnişlonmosi ilo noti-colondi. Demoli, insanin təlobatları genişləndikco istehsal da inki-$af edir. Tolobat olmasa, istehsal da olmaz. Tolobat istehsalı geniş-loııdirir, doyişdirir vo inkişaf ctdirir.

İstchsalla tolobat arasinda dialcktik olaqo mövcuddur. Onlar bir-birini sortlondirir, bir-birini zoruri cdir. Yeni istehsal mohsulu yaranan kimi buna tolobat da yaranir vo bu tolobat sonra nisbi miis-toqillik kosb edir.

Tolobat nisbi miistoqillik kosb etdikdon sonra onun soviyyosi

143 həmişə istehsalın soviyyəsini qabaqlayır, ondan irəüdə gedir, onla­nn arasinda miioyyon monada dialektik ziddiyyot yaranir. Moso­lon, molumdur ki, bir sira inkişaf eımiş ölkələrdo. о cümlodon bi­zim ölkəmizdə mənzilə olan tolobat tikintinin soviyyəsini ötiib keçmişdir. Monzilo olan tolobat durmadan artir. Əvvəllər daxma-larda, kiçik evlərdə yaşayan insanlar indi bununla kifayotlonmirlor. Elcktrik işığı, qaz, isti vo soyuq su ilo təchiz edilmiş geniş vo rahat mənzillərdə yaşamaq istoyirlor. Bu tolobatı ödomək üçiin yeni ti kinti saholori vo vasitolori yaratmaq lazim golir. Eyni zamanda, bundan asılı olaraq yeni, olavo tolobatlar yaranir.

Insanlar öz tələbatlannı müxtolif üsullarla tomin edirlor. golmişkən qeyd edok ki, bu iisullann özləri hor hansi biri əlvcrişli şəraitdo təlobata çevrilə bilor. Bozon təlobə özünün miioyyon mo­doni vo ya monovi tolobatını tomin etmok uçün kitab toplayir vt todricon kitab toplamaq onun miihiim tolobatlanndan birino cevri lir.

insanin ictimai tocriiboni monimsomosi hom do onlann tələ-batlann tomin olunmasi iisullarma yiyolonmosi prosesidir. Bu pro-sesdo üç cohoti xüsusilo ayirmaq olar:

1. 
   tolobatlarm tomin olunmasi üsullarının konkretləş* m о s i vo fərdiloşmosi: hor bir tolobat miioyyon iisulla tomin olunur (xörəyi qaşıq vo ya çəngəllo yeyir, çayı stokan vo ya fincan-da içirlər və s.). Şəraitdon vo şoxsiyyotin özünün səviyyosindən asılı olaraq bu iisullar daha da fərdiləşir.
   
2. 
   tolobatlann tominolunma usullanmn dork olunma-s i : tolobatlarm mozmunu öz oksini şüıırda tapir; bunun da noti-cosindo tolobatlann tomin olunmasi iisullarimn konkrclləşməsi prosesinin özü şüurlu xarakter kosb edir; yoni insan öz tolobatlan-m daha somoroli iisullarla tomin ctmeyo başlayır. «Ağıllı tolobat-lar» dedikdo, birinci növbodo, bu cohoti, yoni insanin öz tolobatla-rını agtlh surotdo tomin etmosini nozordo tuftırlar. Bks halda tolo­batlann tomin olunmasi prosesi süniləşir, «əşya xəstəliyi» omolo golir.
   

v) tolobatlann tominolunma iisullarimn ictimailəşməsi: insan modoni vo monovi sorvotloro yiyolondikco, onda ali tolobatlar for-malaşır. Modoni vo monovi tolobatlann formalaşması prosesindo iso tobii tolobatlann mozmunu vo onlann tominolunma usullanmn xarakteri köklü surotdo dəyişir. Tobii tolobatlar, mosolon, yemok-içmək, geyinmok vo s. moqsoddən yaşamaq vasitosino çevrilirlor.

144

Onlar, песо deyorlər, insaniləşir, daha çox monovi-cstetik mozmun vo forma kosb edirlor.

Tolobatlann tominolunma usullanmn ictimailoşməsi psixoloji baximdan böyük ohomiyyoto malikdir. K.Marks yazırdı: «Achq ac-hqdir, lakin çəngəl vo bıçağın yardımı ilo bişmiş ot yemoklo tomin olunan aclıq. ol, dirnaq vo dişlərin köməyi ilo çiy əti udmağa vadar cdən aclıqdan fərqli aclıqdır».

Bu forqlor onunla izah olunur ki, insanin tələbatı comiyyotdo, konkret tarixi şəraitdə formalaşır vo inkişaf cdir. Tolobatlann moz­munu da, tominolunma iisullan vo vasitolori do comiyyotin inkişaf soviyyosi ilo şərtlənir.

İnsanın tolobatlan ictimai-tarixi xarakter daşıyır. İnsan təlobat-lannın spesifik xiisusiyyotlori foaliyyotin, birinci növbədə, əməyin sosial tobioti ilo miioyyon olunur.

Heyvan vo insan tolobatlannin bir miihiim forqino do bu ba­ximdan diqqoti colb etmok lazimdir. Heyvanın davranışı bilavasito onun tolobatlan ilo miioyyon olunur: acımış heyvan qida axtarma-ğa başlayır. İnsanın fəaliyyətinin mozmunu isə bütünlüklə onu do-ğuran tolobatlarla miioyyon edilmir. Tolobat insam foaliyyoto toh­rik edir, lakin foaliyyotin mozmunu bilavasito tolobatla deyil, foa­liyyotin moqsodilo şərtlonir.

Şoxsiyyotin tolobatlan ilo onun foaliyyotinin moqsodi arasinda olaqo psixoloji aspektdo motivlor vasitosilo yaranir.

2. Motivlor
Tolobatlar öz-özlüyündə foaliyyotin məqsodini, iimumiyyotlo, xarakterini miioyyon etmir. Bu onunla izah olunur ki, insanin tolo-batlarmda onlan tomin cdocok predmetlor doqiq yazılmamışdır: eyni bir tolobat miixtolif p r e d m e 11 о r 1 ө , miixtolif iisullarla tomin edilo bilor. in­san öz tələbatlarını tomin etmok iiçün işə başladıqda - yalnız bu za­man tolobatlan tomin edəcək prcdmet müəyyonləşir - tolobatlar «oşyaviloşməyə» başlayır, başqa sözlo, onlann osasinda motivlor omolo golir.

Motivlərin öyrənilməsinin böyük ohomiyyoti vardir. Bu ma-niwot etibarilo şəxsiyyəti fəaliyyətdə öyronmək demokdir. İnsan fealiyyotinirJ spesifik xüsusiyyoti ondan ibarotdir ki, o, həmişə məqsədyönlüdür. Məqsədgüdmə, yaxud müəyyən moqsədo yö-nüm - insanin psixoloji cohotdon çox miihiim xüsusiyyətidir. Foa­liyyot insanin məqsədini miioyyon edon amil kimi özünü göstoro-rok onun biitiin proseslərini bir-birilə olaqolondirir vo onlan foaliy­yotin iimumi strukturunda üzvi şəkildə birləşdirir. Lakin bununla belo aydındır ki, insan hcc do özüniin bütün məqsodlərini foaliyyot prosesindo eyni dərəcədə reallaşdıra bilmir. Bos, bunu no ilo izah etmok olar?

Moqsod foaliyyot prosesindo özünün müəyyoncdici rolunu oy-naya bilməkdən ötrii insan üçün şəxsi mona kosb etmoli, onun daxili təhrikino çevrilmolidir, obrazlı şokil-də dcsək, oi)un köklori noinki insanin şüurunda, hom do qolbindo olmalıdır, yoni şəxsiyyotin motivlori ilo iizvi surotdo uzlaşmalıdır.

Motiv (latinca movere - horokoto gotinnok, itolomok demok­dir) dedikdo tolobatlann tomin olunmasi ilo olaqodar olaraq insam foaliyyoto tohrik edon amillor nozordo tutulur. O, bu vo ya digor hərəkəti (işi, omoli) noyin namino icra edir? - Şəxsiyyətin motiv-lorini miioyyon etmok üçün bu sualı aydınlaşdırmaq lazimdir. iki tələbo tosovviir edin: onlardan biri elmə dərindən yiyolonmok, о biri iso yiiksok toqaiid almaq iiciin ola qiymotlorlo oxuyur. Bu о de­mokdir ki, onlann tolim motivlori bir-birindon forqlonir, halbuki hor iki toləbənin tələbatı eynidir. Onlar ali tohsil almaq üçün msti-tuta daxil olmuşlar. Biz insanin tolabatlarını aydınlaşdırarkon «n о ü ç ü n fəallıq göstərir?» - sualına cavab veririk. Motivlorini toh­lil edondo iso, bu vo ya digor hərokətin (işin, omolin) noyin namino icra olunduğunu aydınlaşdırmaq lazimdir.

Şoxsiyyətin motivlori onun foaliyyotinin istiqamotini miioy­yon edir. Foaliyyotin konkret xarakteristikasi motivlo deyil, moq-sodlo miioyyon olunur. Bir torofdon, eyni bir motiv zoininindo miixtolif məqsədlər fonnalaşır, digor torofdon, eyni bir moqsod miixtolif adamlarda miixtolif motivlərlo bağlı olur. Motivlo moqso-din dialcktik olaqosi belodir. Lakin biitiin hallarda motivin psixolo­ji funksiyasi eynidir: o, insam foaliyyoto tohrik edir vo onun foaliyyotinin istiqamotini müoyyənləşdirir. Bu iki cohot (tohriketmo vo istiqamotlondinno) bir-birilə vəhdət təşkil edir vo motivin osas funksiyalan kimi meydana çıxır.

₉ İnsanı foaliyyoto tohrik edon miixtolif hadiso vo halotlor motiv kimi öziinü göstərir: əqidə vo dünyagörüşü, maraqlar vo emosiya-lar, həvəs, yönəliş, ideallar vo s. buna misal ola bilor. Bir sira hal-

146 larda tolobatlann özləri do motivə çevrilirlor. Adi bir misal: axşam vaxtıdır. Ailə süfrə başına yığılmışdır. Məlum olur ki, çörək azdır. Ata mağazaya gedib çörək alır. Onun bu horəkətinin motivi çörəyə olan tələbatdır.

Motivlor çoxdur. İnsanı foaliyyoto eyni vaxtda miixtolif motiv­lor tohrik edo bilor. Lakin biitiin hallarda, onlar da, tolobatlar kimi, ierarxik quruluşa malikdir: motivlordon biri osas, aparıcı, digori iso ikinci dorocoli olur; sonuncular osas motivlordon asılıdır, onlara ta-bedir, hotta bozon yalniz olavo tohrik funksiyasim yerino yctirirlor. Şəxsiyyət üçün hoyati mona kosb edon, onun, песо deyərlər, həya-tının monasına çevrilon, hoyat perspektivlorini ifado edon motivlor osas motivlor kimi meydana çıxırlar.