Dərslik «Çİnar-çAP» baki 2002 Az2 B19

Psixikanın əmələ gəlməsi materiyanın hərəkətinin bioloji for-masının təşokkülü ilə bağlıdır. Həyat təbiətin inkişafının keyfiy-

_{yətcə yeni mərhəlosidir.}

Canlı materiyaya keçid zamanı onun hərəkət formaları da key-fıyyətcə dəyişir. Çünki inikasın forması materiyanın varlıq forma-sından asılıdır. Cansız tobiotdo hərəkət cisim və ya maddələrin mexaniki, fıziki və ya kimyəvi şəkildə qarşılıqlı tosiri kimi meyda­na çıxır. Yalnız canlı materiyaya bioloji inikas formaları xasdır, onun ilk əlamoti qıcıqlanmadan ibarətdir.

19

Canlı orqanizmin - bitki və heyvanların biotik (bioloji cohot-dən əhomiyyətli) təsirlərə cavab vermə qabiliyyətinə q ı с ı q -1 a n m a deyilir. Qıcıqlanma elementar fonnada hələ birhüceyrə-li orqanizmdo özünü göstərir: onlar mühitin təsirinə seçici səciyyə daşıyan hərokətlə cavab verirlər.

Mühitin təsirinə seçici surətdə cavab vermək nə deməkdir? Tutaq ki, xarici aləm canlı orqanizmə biotik və abiotik (bioloji сө-hətdon əhəmiyyətsiz və ya zərərli) tosir göstərə bilər. Birinci hal-da canlı orqanizm qıcığa yaxınlaşır, ikinci halda isə ondan uzaqla-şır. Bunu başa düşmok üçiin, gəlin, cansız təbiətdə inikasın xüsu-siyyotlərini yada salaq.

Cansız təbiətdə inikas yalnız xarici təsirlorin giicü və xarakte-rindən asılıdır. Məsələn, qayalann aşılanmasını xatırlaym: dəniz tərofındən yuyulan qaya suya müəyyən müqavimət göstərir - dal-ğalar qayaya dəyib parçalanır, lakin tədricən qaya da dağılır. Can-sız təbiətdəki inikasın bütün formalarında biz bu xüsusiyyəti görə bilorik. Halbuki canlı materiyada inikas keyfiyyotcə yeni xüsusiy-yətlər kəsb cdir. O, yalnız xarici təsirlərin gücü və xarakterindən deyil, həm də orqanizmin daxili voziyyətindən (tu­taq ki, ас və tox olmasından) asılı olur. O, acdırsa, qidaya yaxınla-şır, toxdursa, yerindən tərpənmir vo ya ondan müxtəlif formalarda uzaqlaşır. Bu о demokdir ki. hər bir canlı orqanizm bütün xarici qı-cıqlara seçici (foal) münasibət bəsləyir. onda yeni xassə

- özünütənzimetmo xassəsi nəzərə çarpır. Baş-qa sözlə, bioloji inikas Ö7üniin ilk sadə formalarından başlayaraq foal xarakter daşıyır.

Təkamül prosesində heyvanlarda qıcıqlanmanın yeni fonnası -h ə s s a s 1 ı q meydana çıxır. Heyvan biotik tosirləri daha adek-vat surətdə, məsələn, iyino, ronginə və ya formasına görə fərqlən-dirmeyə başlayır. Bu, artıq sadə fonnada duyğunun əmələ gəlmə-si demokdir.

Beləliklə, uzunmüddotli təkamül proscsindo psixika əmələ go-lir və tədricən, o, müxtolif fomıalarda - duyğu, qavrayış, hafızə və s. psixi proseslor kimi təzahür ctmoyə başlayır.

Psixikanın filogenezdo (yunanca phule - növ, genesis

- doğulma, mənşə deməkdir), yəni təkamül prosesində əmolə gəl-məsi və inkişafı mürəkkob və çoxcəhotli prosesdir. O, müxtolif amillərlo, xiisusilo mühitin təsirlori vo sinir sistcminin təkamül və inkişafı ilə bağlıdır.

Canlı orqanizmin mövcudluğu mühitin, həyat şəraitinin təsirlo-ri ilə şərtlənir, onunla təyın olunur.

Sadə bir misal göstərək: mühitdə temperatur yüksəldıkdo, or­qanizmin kimyəvi reaksiyalarının sürəti artır, aşağı düşdükdo iso azalır. Heyvanlann hamısı eyni cür hərəkət edirmi? Şübhəsiz ki, yox. Birhüceyrəli orqanizmlər bu zaman məhv olur. Halbuki Ш сох isti havada xortumu ilə üstüno su çiləyir, ağaclann kölgəsindo giz-lonon meymun hotta özü üçün serin ycr düzəldir. Bos, bu no ilo olaqədardır?

Gəlin bir məsələyə diqqət yctirək: ilk baxışda adama elə gəlir ki, eyni bir yerdə - Qızılağac qoruğunda vo ya Altıağac meşələrin-də yaşayan müxtəlif heyvanlann mühiti eynidir. Halbuki hcyvanla-rın növündon, cinsindon, inkişaf səviyyəsindon asılı olaraq eyni bir qıcıq biri üçün biotik ohəmiyyot kəsb cdir, о biri üçün isə tamami-lə əhəmiyyotsizdir.

Biz onların həyat şəraitində ciddi forqlərə rast gəlirik. Bu, bi­rinci növbədə, ondan ıroli gəlir ki, hər hansı bir qıcıq heyvanlann hamısı üçün eyni dərəcədo biotik qıcıq dcyildir. Tulaq ki, ət biri üçün biotik ohəmiyyət kəsb ctdiyi halda, о biri üçün, tamanıilo əhəmiyyotsizdir. Onların yaşayış tərzi do bir-birindən forqlonir. Biri, məsələn, mcymun ağacda yaşayır, başqasının, tutaq ki, quşla-rın həyat torzi iso tamam basqadır. yaxud delfın suda yaşayır. On-ların bədən quruluşunun da ohomiyyəti az dcyildir. Burada başqa amillorin do ıolunu qcyd ctmok olar.

Lakin heyvanlann davranışının psixoloji baxımdan tohlili əsas-lı surotdə göstorir ki, heyvanın mühitə uyğunlaşması bilavasito onun sinir sisteminin xi'ısusiyyətləri ilo bağlıdır.

Həyat şoraiti mürəkkəbləşdikcə, sinir sistcmi daha yüksək so-viyyədə inkişaf cdir, sinir sistcmi inkişaf etdikco, hcyvanın mühit-lə əlaqəsi genişlənir, mürekkəbləşir.

"Sinir sistcmi do tokamül proscsinin mohsuludur. Onun aşağıda-kı növlərini fərqlondirirlər: a) torvari, yaxud sopgin sinir sistemi, b) düyünlü sinir sistcmi, v) borulu sinir sistcmi (şokil 3 a, b).

Torvari sinir sistemi on bosit sinir sistemidir. Hidropoliplordə, meduzalarda və s. sinir hüceyroləri bədənin sothi-nə tor şəklindo sopolənərək bir-biri ilə çıxıntılar vasitəsilo birləşir. Hər hansı bir sinir hüceyrəsində əmələ golon oyanma bütün hüccy-rolərə yayılır və təsir edən qıcığa hidıopolip vo ya meduza bütün bodənini yığmaqla cavab vcrir.

Torvari sinir sistemindən forqli olaraq düyünlü sinir s i s t e m i n d о sinir hüceyrələri qruplaşır, mərkəzi düyünlər əmələ gəlir: sinir hüceyrələri əsas etibarilə heyvanın mühitlə daha çox təmasda olan baş hissəsində toplaşır və sinir sisteminin aşağı ətraf hissəlori yuxan mərkəzi hissələrə tabe vəziyyətdo olur.

Soxulcanların, həşəratların və s. sinir sistemi düyünlü sinir sis-temino misal ola bilər.

Düyünlü sinir sistemi daha çox qıcıq qəbul etməyə və işləmə-yə imkan yaradır: baş düyün müxtolif qıcıqları qəbul cdir və təhlil-dən keçirir. Meduzalara nisbətən soxulcanlann və həşəratlann dav-ranışı daha da mürəkkəbləşir.

Borulu sinir sistemi ali sinir sistemi tipidir. O, boruda ycrləşən sinir hüceyrələrinin birləşməsindən ibarətdir (məsələn, xordalılar-da). Təkamül nəticəsində onurğalılarda onurğa beyni (haramilik) və baş beyin (beyin) - mərkozi sinir sistcmi meydana gəlmiş vo in-kişaf etmişdir. Sinir sisteminin inkişafı ilə yanaşı olaraq heyvanlar-da hiss üzvləri də inkişaf edir və təkmilləşir. Sinir sisteminin və re-septorların inkişafından asılı olaraq psixi inikas forması da mürək-kəbloşir. Heyvanlarda yeni psixi funksiyalar meydana gəlir və tə-kamülün nisbotən aşağı mərhələsində özünü göstəron psixi funksi­yalar (duyğular, qavrayış, hafızə və s.) təkmilləşir. Sinir sistemi no qədər mürəkkəbdirsə, psixika da bir о qədər təkmilləşmiş olur.

Baş beynin inkişafı onurğalı-ların təkamülünde xüsusi əhəmiy-yət kosb edir (bax: şəkil 4 və 5).

Baş beyində müxtəlif funksi-yaları yerinə yetirən lokallaşdınl-mış müoyyon sahələrdo yer tutan morkəzlor yaranır.,

Bu morkəzlər xüsusi sinir tö-rəmoləri - assosiasiya zonaları vasitəsilə qarşılıqlı əlaqoyə girir, Heyvan nə qodor yüksok inkişaf etmiş olursa, həmin zonalar bir о qodor tokmilləşmiş olur. Mərkozi sinir sisteminə malik heyvanlar^ mühitin tosirlorini daha adekvat surətdə əks etdirirlor. Yüksək su-rotdo toşəkkül etmiş heyvanlarda sinir fəaliyyotinin əsas fondunu şərti reflekslərin məcmusyu toşkil edir.

Beloliklə, aydın olur ki, psixi funksiyalar heyvanın yaşayış şə-raitindən vo sinir sisteminin xüsu-siyyətlərindən asılı olaraq inkişaf cdir. Bos, bu xüsusiyyətlor onla-rın davranışında песо əks olunr?

Torvari sinir sisteminə malik olan heyvanlar mühitin tosirlorinə əsasən tropizmlər formasında ге-aksiya göstərirlor. Düyünlü sınir sistemi səviyyəsindo heyvanlann

davramşında tropizmlor müşahidə olunsa da, əsas yeri instınktıv davranış forması vo ya instinktlər tutur. Onların davranışında vər-dişlor do özünəməxsus rol oynamağa başlayır. Borulu sinir sistemi səviyyəsindo iso qeyd olunan davranış formalan ilə yanaşı intellek-tual davranışa rast golirik.

Tropizmlor nodir? Onlar песо tozahür edirlor?

T г о p i z m (yunanca tropos - dönmək, istiqamət demək-dir) termini ilk dəfə bitkilərin günəşə doğru horokotlorini təsvir et-

mək məqsodilə işlədilmişdir. (Azərbaycan dilində «günəbaxan» sözü bu cəhətdən maraqlıdır.) Fransız psixologiyasında tropizm tcrmininin sinonimi kimi «taksis» (yunanca taxis - qayda, uyğun-laşma deməkdir) terminindən istifadə olunur. Bizim ədəbiyyatda bitkilərin müvafiq reaksiyaları daha çox tropizm, heyvanlann reak-siyaları isə taksis sözlərilə ifädə olunur. Bəzən həmin sözlərdon si-nonim sözlər kimi do istifadə olunur.

Tropizm və ya taksisin iki mərhələsini fərqləndirirlor, birinci mərhələdə canlı orqanizm müvaflq qıcıq (işıq, kimyəvi, mexaniki və s.) istiqamətino yönəlir, ikinci mərhəlodə həmin istiqamotdə yerini doyişir. Ali hcyvanlarda hafızənin inkişafı zomininde mne-motaksis (yunanca mnemotaxis - yadda saxlamaq deməkdir) müşa-hidə olunur: heyvan müəyyən ərazidə davranış üçün mühüm olan oriyentirləri yadında saxlayır. Hcyvanın inkişaf səviyyosindən ası-lı olaraq tropizm və ya taksis müxtəlif formalarda özünü göstərir.

I n s t i n к 11 о r (latınca - instinktus - oyanma demokdir) genetik cəhətdən tropizmlərlə bağlı olsa da, mahiyyət etibarilə ye­ni davranış forması kimi mcydana çıxır. İnstinkt termini müxtəlif vaxtlarda müxtəlif mozmun ifadə etmişdir. Bir sıra hallarda şüurun əksini təşkil edən halları, bəzən insanın «düşünülməmiş», «impul-






Pişik

Böyük bcyin
siv» horəkətlərini, insan psixikasında «heyvani cəhətləri», bəzən isə mürəkkəb şərtsiz reflcksləri ifado etmək üçün instinkt terminin-dən istifadə olunmuşdur. Müasir psixologiyada terminin monası doqiqləşmişdir; o, elmi tcrmin kimi «gcnetik cohətdən təsbit olun-muş», «irsən möhkomlonmiş», «anadangəlmə davranış» mənasını ifado edir.

İnstinktiv davranış forması zəncirvari xarakter daşıyır: o, hər hansı bir qıcığın (iy, sos, duruş, dəri reaksiyaları, rong və s.) təsiri ilə əmələ golir və ardıcıl surətdə davam edir. Müxtəlif hallarda hö-rümçoyin tor toxumasını, bal ansının şan qayırmasını müşahidə et-səniz, bunu asanlıqla müəyyon edo bilərsiniz. İlk baxışdan bu hə-rəkotlər məqsodouyğun horokotlərə bənzoyir, əslində isə belə dc-yildir. Aşağıdakı misallar bu sahədən səciyyəvidir: - ogor bal üçüıı nəzərdə tutulmuş şanmın arxa tərəfıni kəssək, arı yararsız şana mü-vafıq miqdarda bal doldurur vo balın о biri tərəfdon axmasına bax-mayaraq şanın üzünü mumla suvayır.

Zooparkda saxlanan Neıo adlı şirə bodbəxlik üz vennişdi: xəs-





təlikdən sonra tükləri tökülmüşdü. Onunla bir qəfosdə qalan digər vəhşilər keçəl şirə məhəl qoymayır və tcz-tcz ona hücum cdirdilər. Psixoloqlar Nero üçün süni yal düzəltməyi təklif ctmişlər. Şir tək-lifın onun xcyrinə olduğunu hiss edibmiş kimi parikin geydirilmə-sinə mane olmamışdır. Pariki geydirəndən sonra şirlərin Neroya qarşı reaksiyası о dəqiqə dəyişmişdir.

Bu cəhotdən aşağıdakı misal da maraqlıdır: qanşqada feromon adlı ifrazat hasil edən vəzilər vardır. Başqa qanşqalar bu feromon-ların kimyəvi tosirini duyur. Tozə ölmüş qanşqa müəyyən feromon ifraz edir. Onda bir-iki gündən sonra çürüntü iyi omələ gəlir. Bu çürüntü iyini duyan qanşqalar ölünü yuvadan bayıra çıxarır. Bu instinktiv davranışdır. Qanşqaların ölü qanşqanı düşünmədən yu­vadan kənara atdıqlarını sübut etməkdən ötrü bclə bir təcrübə apar-mışlar: ölü qanşqada hasil olan çürümə mohsulunu diri qarışqanın üstünü çəkirlər. Başqa qanşqalar iyin tosiri nəticosindo diri qarış-qanı, onun müqavimət göstərmosino baxmayaraq, ölü qarışqa kimi yuvadan bayıra atırlar. Diri qarışqa yuvadan uzaqda qalmayır və ye-nidon öz yuvasına qayıdır. Lakin üzərino sürtülmüş çürüntü məh-sulunun tosiri onu yenidən ölü kimi yuvadan uzağa apannağa vadar edir. Diri «meyitin» yuvadan uzağa daşınması şoklində olan belə instinktiv hərəkət təcrübəni aparan şəxs torofındon qarışqanın üzə-rinə çəkilmiş məhlul öz təsirini itirənə qədər davam edir.

Instinktiv davranış formalanna heyvanlann hamısında geniş tə-sadüf olunur. İnkişaf etmiş heyvanlarda onlar daha mürokkob xa­rakter daşıyır. Məsələn, yaşlı ali meymunlarda instinktiv davranış ibtidai heyvanlann instinktindon osaslı surotdə forqlənir. Ali mcy-munlarda (xüsusən şinpanzedə) anadangolmə davranış forması olan yuva tikmək instinkti mövcuddur. Tobii şəraitdə onlar budaq-larda yuva qururlar. Müşahidələr göstorir ki, mcymunlann yuva qurmaları onların materialı seçərkən praktik təhlildən istifadə et-molərinə, yəni onları yararhlığına göro ayırmalanna səbəb olur. Todqiqatın gedişi prosesində meymunlann quruculuq «fəaliyyəti» gəmiricilərin (siçovulun) yuva qurması ilə müqayiso edilmişdir. Müxtəlif bərkliyə malik olan matcrialdan, məsələn, ağac budağın-dan və kağızdan həm şimpanze, həm də siçovul eyni tipli yuva qu­rurlar: yuvanın əsasını nisbətən bərk materialdan, iç səthini isə da­ha yumşaq materialdan düzəldirlər. Əgər şimpanzcyə və siçovula yalnız yumşaq material versək, onlar homin matcrialdan yuva qur-mağa başlayırlar. Əgər heyvanlar əvvəlco toqdim olunmuş matcri-

26 aldan yuva qurub qurtarandan sonra onlara daha bərk material ver-sək, dərhal heyvanlann reaksiyalannın keyfıyyətcə fərqli olduğu aşkara çıxar. Şimpanze daha bərk materialı alan kimi, dərhal yuva-nı yenidən qurmağa başlayır. Əlinin bir hərəkəti ilo o, yumşaq ma­terialdan düzəltdiyi yuvanı kənara itəloyir, bərk materialı götürür və ondan yuvanın bünövrosini qurmağa başlayır. O, yalnız bundan sonra yumşaq materialdan istifadə cdir, onu yuvasının içərisinə» döşəyir. Bu cür şəraitdə siçovullar bork materialı yumşaq materia-lın üzərinə qoyaraq tikintini davam ctdirirlər. Beləliklə, siçovullar-dan fərqli olaraq meymunlar, hətta instinktiv surətdə hərəkət edən-də belə, xarici şəraiti nəzorə alırlar.

İnstinktiv davranış anadangkəlmədir. Bu onun başlıca xüsusiy-yətidir. Müvafıq qıcıq təsir göstərən kimi instinktiv davranış da bir növ öz-özünə yaranmağa başlayır. Lakin son zamanlar xüsusilə meymunlar üzərində aparılan müşahidəlor göstordi ki, nisbətən mürəkkob instinktiv davranış tormaları öz-özünə əmələ gəlmir. Onlar əsasən sürü şəraitindo formalaşır. Məsələn, müəyyən edil-mişdir ki, sürüdən təcrid cdilmiş meymun balalarında seksual dav-ranış müşahidə olunmur. Tocrübə aşağıdakı kimi apanlmışdır: üzə-rində təcrübə aparılan cavan mcymunlardan hər biri ayrıca qəfəsə salınmışdır. Onlar bir-birini görsə və eşitsə də, bir-biri ilə fıziki ün-siyyətə girmək imkanından mohrum idilər, başqa sözlə, seksual oyunların baş vermosi imkanı aradan qaldırılmışdı. Müəyyən vaxt keçdikdən sonra tədqiqatçılar homin mcymunlardan nəsil almaq məqsədilə onları bir ycrə buraxanda molum oldu ki, seksual davra-nışm formalaşması bilavasitə qrup effckti ilə şərtlonir.

Başqa tədqiqatlar da bu nəticəni sübut edir. Q. F. Xarlou təzə doğulmuş Masasas rhesus növlü meymunlan analanndan ayınb on-ları fərdi qəfəslərdo saxladı. Qofəslərə yan-yana iki cansız ana mo-deli qoyulmuşdu. Onlardan hər ikisinin «bədəni» tor-tor məftildən hazırlanmışdı. Lakin birincidən fərqli olaraq ikincinin üstünə tüklü parça çəkilmişdi. Birinci ananı şərti surətdo «moftil апа», ikincini isə «рагса апа» adlandıraq. Onların arasında bir fərq do var idi: «məftil ana»nın əmzikləri var idi: meymunları həmin əmziklor va-sitəsilə ycdirdirdilor (şəkil 6).

Təcrübələrin gcdişindo maraqlı noticələr alındı: meymun bala-ları öz günlərinin çoxunu «рагса апашп» yanında keçirirdilər, ona daha çox sığınır, onu daha çox əzizləyirdilər. Bu göstərir ki, ana ilə bala arasında rabitolərin yaranmasında cismani təmas daha böyük

27 əhəmiyyətə malikdir, aclığın əhəmiyyəti isə nisbəton azdır (məftil ananın əmzikləri olsa da, meymun balalan ona çox vaxt yaxın get-mirdilər). Meymun balalarına qəfıldən tanış olmayan hər hansı bir əşya göstərdikdə də, onlar adətən «рагса апапт» yanına qaçırdılar (şəkil 7).

Xarlou eksperimentləri müxtəlif variantlarda təşkil edirdi. On-lardan bəziləri ilə tanış olaq. Hksperimentin bir variantında mey­mun balası 180 gün «рагса апапт» yanında bəslənildikdon sonra onu 90 gün tək saxlayırlar. 90 gündən sonra meymun balasını «раг­са апапт» yanına buraxırlar; o, ilk vaxtlarda olduğu kimi, «рагса апауа» sığınmağa, onu tumarlamağa, yalamağa başlayır. Deməli, 90 gün meymunla «рагса апа» arasında əvvəllər yaranmış cmosio-nal rabitələri poza bilməmişdir.

Eksperimentin başqa bir variantı: meymun balalarını 3 qrupa -А. В və V qruplarına böldülər.

A qrupunda meymun balalannı 180 gün tok (anasız) saxladılar, sonra isə onlara ümumi «idman meydançasında» başqa meymunlar-la oynamaq imkanı verdilor.

В qrupunda meymun balalan 180 gün «рагса апапт» yanında saxlanıldı, onları yalnız bundan sonra başqa meymun balalarımn yanına buraxdılar.

V qrupunda da meymun balaları «рагса апашп» yanında saxla-nılırdı. Lakin onlara ovvoldon eyni vaxtda başqa meymun balalan ilo birlikdo oynamaq üçün şərait yaradılmışdı.

Eksperimentin nəticələri göstərdi ki, mcymunun başqa mcy-munlardan təcrid cdilmosi nəticosində onların davranışında dəyi-şikliklər əmələ golir. A qrupundan olanlar başqa meymun balalan ilə oynamır, onlarla əlaqə saxlamırlar. Hotta onlann «рагса апа» ilo oyunu belə, başqa qruplardakı meymunların öz anaları ilə oyunun-dan seçilirdi. В qrupıındakı meymun balalan hətta «рагса апапт» yanında büzüşüb künco sığınırdılar. Halbuki V qrupuna daxil edil-miş meymunlar başqa meymun balalan ilo asanlıqla əlaqoyə girir, birgə oyunlarda sorbəst iştirak edirdilor.

Xarlou meymun balalan üzorində müşahidəlorini ıı/.un müddət davam etdirmişdir. O, müəyyən etmişdir ki, В qnıpuna daxil edil-miş meymun balalannın scksual davranışında sonralar ciddi poz-ğunluqlar əmələ gəlir. Onlar, hətta ana olduqda bclə, öz balalarına «апа kimi» yanaşmırlar: ya öz balalan ilə ümumiyyətlə maraqlan-mırlar, ya da onları vurur, ümidsiz halda ona sığınmaq istoyon ba-

28 lasını özündən uzaqlaşdırır. Halbuki V qrupuna daxil edilmiş mey­mun balalan böyüyəndən sonra özlərini normal surətdə aparırlar.

Bundan başqa, son zamanlar apanlmış todqiqatlar noticosindo əldə edilmiş i m p r i n t i n q faktlannin miioyyon edilmosi ma-raqlıdır; xüsusilə К. Lorentsin qazlarla apardığı təcrübələrin təhlili göstərdi ki, vaxtilə, tamamilə vo bütünlüklə anadangəlmə, irsi, instinktiv davranışa aid edilən bir çox davranış fonnaları oslindo həyatda qazanılmadır.

K. Lorents qaz yumurtalarını iki yero ayınb, onlardan birincilə-ri ana qazın altma, ikincilori isə inkubatora qoymuşdu. Yumurtadan qaz balalan çıxdtqda onların bir hissəsi ana qazla birlikdə dən ax-tarmağa başlayır, inkubator qazları isə ilk dəfo Lorentsi görür və hər ycrə onun arxasınca getməyo başlayırlar (şəkil 8).

Qaz balalarının hamısını bir yerə yığıb üstlərini böyük bir qutu ilə örtdülər. Bir qədərdən sonra qutunu götürdülər: qaz balalan öz «valideynlorini» - ana qazı vo Lorentsi görən kimi dərhal iki у его ayrıldılar. Horəsi «öz valideyninin» yanına getdi. K. Lorents bu ha-disoni «imprintinq» adlandırdı.

İ m p r i n t i n q (inkiliscə - imprint - hokkolma dcməkdir) quş vo heyvan balalarının öz həyatlarının ilk çağlarında (ilk saatlar-da və ya birinci günlərdə) bilavasitə yaxınlıqda yerləşən mütəhər-rik cisimləri təsbit etmək və yadda saxlamaq qabiliyyətinə dcyilir. Müəyyən edilmişdir ki, ogər cisim (və yaxud adam) hərokot etmir-sə, qaz onu görən kimi dayanır. Halbuki yumurtadan çıxandan son­ra qaz balasının ilk dəfə gördüyü cisim hərəkət edirsə, о həmin cis-mi yadında saxlayır və onu gö-rən kimi izlomoyə başlayır. Şəkil 9-da imprintinqin öyrə-nilməsi sahəsində aparılmış təcrübə təsvir olunur.

Mühit doyişkəndir. Ona təkcə instinktiv davranış for-masında uyğunlaşma oslindo mümkün deyildir. Bu zəmində də heyvanlar mühitə hom də fərdi surətdə uyğunlaşırlar. Onlar öyronmo, eləco do bir çox hallarda toqlid yolu ilə müxtəlif vordişlərə yiyələnir-

29 lər. Fərdi qazanılmış davranış formalan dedikdə, heyvanlann yiyə-ləndikləri vərdişlər nəzərdə tutulur. Bir məsələyə diqqət edok; bu davranış fomıası nə üçün fordi davranış fonnası adlanır? İnstinktlər novo məxsusdur. Bu о demokdir ki, eyni bir instinktiv davranış müvafiq novo məxsus olan heyvanlann, mosələn, itlərin hamısında əsasən eyni xüsusiyyotlərlo təzahür edir. Halbuki vor-dişlor fərdi xarakter daşıyır. İki müxtəlif şoraitdə cyni növlü iki itin birindo bir cür, о birində isə başqa cür vərdişlər formalaşır, yəni onlann formalaşması fərdi xarakter daşıyır. Lakin bundan asılı ol-mayaraq fərdi qazanılmış davranış formalan instinktiv davranış for­malan əsasında təşəkkül edir. Bu iki davranış formaları bir-birilə о qədər qarşılıqlı əlaqodə təzahür edirlər ki, hətta bəzən onları bir-birindon forqlondirmək çətin olur. İmprintinq faktlannın müəyyən edilməsi bu baxımdan böyük əhəmiyyətə malik idi.

İntellektual davranış da genetik cəhətdən instinktiv və fərdi qa-zanılmış davranış formaları ilə bilavasitə bağlıdır. Bu cəhəti nəzo-rə almadan intellektual davranışı başa düşmok olmaz.

İntellektual davranış nədir? Ona nə üçün məhz «intellektual» davranış deyilir? intellektual davranışın əsasını ayn-ayrı cisimlər arasındakı mürokkəb münasibotlori oks etdirmək təşkil edir; bu za­man heyvan iki cisim arasındakı əlaqoni tapdığına görə bu davranış formasını intellektual davranış kimi xarakterizə edirlər (şəkil 10).

Akadcmik İ. P. Pavlovun Rəfael adlı meymunla apardığı təcrü-bəlor bu sahədə klassik təcrübələr hesab olunur. Şəkil 10-da onlar-dan biri təsvir edilmişdir.

Yuxarıdan banan asılmışdır. Otağa isə bir neçə yeşik və taxta parçalan tökülmüşdür. Ac meymun bananı görən kimi atılıb-düş-məyə başlayır, yeşikləri üst-üstə yığır, lakin əli banana çatmır, bir-dən gözü taxta parçasına sataşır, məsələnin həlli yolunu tapir: tax­ta parçasından istifado edib bananı götürür. Golin, təsvir ctdiyimiz tocrübədə bəzi cohətlərə diqqət edək.

Birincisi. Meymun ağacdan bir növ alət kimi istifado etdi. in­tellektual davranışın mahiyyətini başa düşmək üçün bu faktın əhə-miyyəti böyükdür. Lakin onu şişirtmodon düzgün qiymətləndirmək lazımdır.

Mcymunlar, adoton, qabaqcadan alət hazırlamırlar: alət onlar üçün bilavasitə iş prosesində öz-özünə meydana çıxır, tezliklə do öz əhəmiyyətini itirir. Bizim misalımızda meymun bananı götür-dükdon sonra alət kimi istifado etdiyi ağacı dərhal tullayır, çünki

30

a
ğac onun üçün öz əhəmiyyətini itirir. Bu о demokdir ki, meymunlar istifado etdikləri alətləri qonımurlar. Başlıca cə-hətlərdən biri do ondan ibarətdir ki, on­lar özlərinin təcrübosini başqa meymun-

lara, elocə do öz balalarına vermirlər. Əgər biz başqa bir meymunu homin şoraito salsaq, bananı ağacla oldə etmok imkanını o, özü ax-tanb tapmalıdır.

İkincisi. Meymunun gözü taxta parçasma sataşanda, məsolonin həlli yolunu tapır. Alman psixoloqlarından V. Köler, K. Büler və b. bu faktı «insayt» (inkiliscə - insight - anlama, birdon başa düşmək demokdir) termini ilo ifado ctməyə başladılar.

Onlar insayt cffektini meymunlarda spcsifik insan tofəkkürü-nün əlaniv)tı kımi qiymotlondirirdilər. TəsadüFı deyildir ki, sonralar alman psixoloqları (M. Vertheymer və K. Dunker) insayt terminin-

31 dən insan təfəkkürünün xüsusiyyətlərini təsvir ctmək məqsodilə də istifadə ctməyo başladılar. Meymunların intellektual hərəkotlə-ri konkrct praktik təfokkür şoklində baş verir. Bu faktlar öz-özlü-yündə təfəkkürün filogenctik köklərini başa düşmək baxımından nə qodər maraqlı olsa da, heyvanlann intellektual davranışını insa-nın təfəkkürü ilə cyniloşdirmok olmaz. Biz sonrakı bölməlordə bu-nun səbəblərini nozordən kcçirəcoyik. Burada isə həmin fıkri əsas-landırmaq üçün bir təcrübə ilə tanış olaq. Qutunun içərisinə mey-vələr qoyulnıuşdur. Onların qarşısında isə spirt lam past yanır. Mey­mun meyvəni götürmək istəyir, lakin lampa olini yandırır və buna görə də meyvəni götürə bilmir.

Qutunun yuxarı tərofində su bakı qoyulmuşdur. Tocrübə zama-nı meymun tosadüfən su bakının kranına toxunur. Krandan su axır və lampa sönür. Meymun meyvələri götürüb yeyir. Təcrübəni tok-rar edirlər. Meymun krandakı su ilə odu söndürür və meyvoni gö-türüb yeyir. Bundan sonra hovıızun üzorində sal düzəldirlər. Qutu-nu gətirib qoyurlar salın üzərinə. Su bakı iso əvvəlki yerindo qalır. Tocrübəni davam etdirirlor. Meymun meyvəlori götürmok üçün spirt lampasını söndünrıolidir. O, ətrafa baxır: hovuz su ilə doludur. Lakin meymun buna ohomiyyət vermir. O, yenə də əvvəlki su ba-kını axtarır.

Su bakından su götürmək üçün meymun salın üzorinə qoyul-muş sınıq-salxaq кофи ilə о tərəfə keçməlidir. O, belə do cdir: mcymun yanan lampanı söndürmok üçün hovuzdakı sudan deyil, yenə də, nə qədor çətin olsa da, su kranındakı sudan istifadə edir. Bu zaman o, təxminən belə «fikirləşir»: «krandakı su ilə lampanı söndürürlən>, «hovuzdakı suyu içirlər» və s. Bu о demokdir ki, mcymunda su haqqinda ümumiləşmiş anlayış yoxdur.

Əgər biz bu şəraito hor hansı bir uşağı salsaq, o, başqa cür ho-rəkət edər: uşaq heç də «sınıq-salxaq» кофи ilə yıxıla-yıxıla о ta-ya kcçməz, hovuzdakı suyun vasitəsilə odu söndürər, çünki о bilir ki, su odu söndürür, yəni onda su haqqinda ümumi anlayış vardır.

intellektual davranış mürokkəb xarakter daşıyır. Meymunlar əllərinə düşən cisimləri saatlarla parçalaya, hər vasitə ilə adamları aldadıb qofəsin yanına cəlb edə, sürünən həşoratları müşahidə edə bilirlər və s. Meymunların davranışlarınm bu xüsusiyyətləri onların yaşayış tərzi Пө izah olunur. Təbii şoraitdə qida axtaran zaman meymun fasiləsiz olaraq «araşdırmaq» fəaliyyəti ilə məşğul olur.

32

Vəhşi şimpanzenin səksən biro qədor «xöroyi» vardır. Bunların ya-nsını meyvələr, dörddə birini isə yaфaqlar təşkil edir.

Qalanları isə toxumlar, güllər, budaqlar, köklərdən ibarət olur. Bundan başqa, şimpanze hoşoratlarla da qidalanır. Nadir hallarda onların süfrələrinə kərtənkələ, kiçik gəmiricilər, hətta bozən daha böyük heyvanlar əlavə olunur. Buradan aydın olur ki, meymunlar-da bolodloşmə tədqiqat davranışının yüksək inkişafı, onların müx-təlif obyektlərə yönəlmiş «һәг şeyi bilmə həvəsi» tamamilə müva-fıq bioloji köklərə malikdir. Meymunların qida kimi istifado etdik-ləri meyvəlorin fonna və rəngləri onlar tərofmdon nəinki forqlon-dirilir, hətta şərti refleksin yaranması noticəsindo müvafıq qida keyfıyyətləri ilo əlaqoləndirilir. Qida axtaran zaman meymun səhvsiz olaraq yemoli mcyvələri yeyilməyən və zəhərli meyvələr-dən fərqləndirir.

Lakin, bununla belo, qeyd ctmək lazmmıdır ki, instinktiv dav-ranış heyvanlann əsas davranış formasıdır. Heyvanlar fərdi qaza-nılmış davranış fonııalarından vo intellektual davranış formaların-dan zoruri hallarda istifado edirlər. intellektual davranış heyvanlar üçün çox vaxt potensial imkan olaraq qalır.