Dərslik «Çİnar-çAP»

Щш\ vo giiclo nozoro çarpan oxşarlıq vo forqlori do miioyyon edo ■trior. Bu da cisim vo hadisolori daha otrafli vo dorin anlamağa Amok edir.

Ümumiləşdirmə cisim vo hadisolori miihiim olamot |v ■ «.iss,.lormo göro birlosdirmokdon ibarot olan fikri omoli\\atdir.

Insan müşahido etdiyi cisim vo hadisolorin iimumi vo miihiim ^hmətlərini, əlaqələrini ayinr, yoni tocrid edir, sonra birləşdirir vo kduktiv istidlal vasitosiilo iimumi qanunauyğunluğu və ya Hlddoam tapir. Belo miirokkob fikri əməliyyat iimumiloşdirmodir.

Ümumiloşdirmə prosesi, başlıca olaraq üç istiqamotdo gedir. wrıncisi, ayn-ayn cisimlor iiciin iimumi vo miihiim olamotlor »ııımiloşdirilir, beloliklo, əşya məfhumları alinir. Mosolon, metal. Be, meyvə, meşə vo s. ikincisi, ayn-ayn cisim vo hadisolor Hfcsindaki iimumi vo miihiim miinasibotlor ümumiloşdirilir. Bu ■Ida miinasibot mefhumlan alinir. Mosolon, hiindiir, alçaq, sag, İDİ vo s. Üçüncüsü, tolim ümumiloşdirmələridir. Mosolon, plan Htmaq, tczis yazmaq, notico vo başlıqlar müəyyənləşdirmək və s.

Ümumiləşdinno mücorrədloşdirmə ilo six vohdotdodir.

Cisim vo ya hadisolərdə mövcud olan hor hansi bir miihiim Blamoti, xassoni miioyyon nöqtcyi-nəzərdən fikron ayinb, ■izərdən keçirməkdən ibarot olan fikri əməliyyata m ü с о г -Не d 1 о ş d i г m о deyilir. Müconədloşdirmə zamani cisim vo Bpdisələrdəki ikinci dorəcəli xüsusiyyətlərə diqqot yctirilmir. Bdüsolən, cismin rongi, formasi, çıxardığı sos vo s. haqqinda busiinmok vo başqa olamotlorini nozoro almamaq miiconod-B»sdinno omoliyyatuhr.

Konkretləşdirmo miioyyon iimumi miiddoaya aid ■olan xiisusi hallan fikron müəyyənləşdirmokdon ibarotdir. ■Musolon, şagird fizika vo ya riyaziyyata aid miioyyon qanunlan. baydam monimsomok noticosindo miivafiq mosoloni holl edo bilir. I Iimumi qaydani konkret mosolonin hollino totbiq cdir. Lakin tolim kroscsindo bozon şagird torifi, iimumi qaydani kitabdan ozborloyir, I onu lazim goldikdo totbiq etmoyi, konkrctləşdirməyi bacarmır. Bu. I bir do ondan iroli golir ki, miiollim dorsi izah edorkon tərifı, iimumi limiddoani muxtolif sahələrdən gotirilmiş misallarla konkret-ibşdirmək qayğısına qalmır. Odur ki, şagirdlər müstəqil surotdo Imısallar tapmaq ovozino, ancaq kitabda olanları söyləmoklo Btifayotlonirlor. Bu, bir torofdon, iimumi biliklori konkret-

ləşdirməyə imkan vermir, digor torofdon, təfəkkürün nitqlə у^Ш halında inkişafına monfi təsir göstərir.

İnsanlar həyat təcrübəsində bir sira cisim vo hadisoİM ümumi, oxşar cəhətlərini müəyyən edirlər, noticodo, bu \.» Л digər əlaməti əsas tutaraq oxşar və forqli cohətlorine göro оп|Д fikron qruplara, dəstəyə, növə ayırırlar. Belo fikri omoliyj sistemləşdirmo vəya təsnifat adlanır. Məs' iynəyaфaqh, enliyaфaqlı ağaclar, məməlilər, quşlar, sürüı vo s. Əsas götürülən olamətlərdən asılı olaraq oxşar ci miixtolif ciir qruplaşdırıla bilər. Təsnifat tobıotşiinaslıqda нсЦ yayılmışdır. Homin fikri əməliyyat insanlarm ıdrak ımkanlanl gcnişləndirir, rongarəng, çoxcəhətli, miixtolif əlamotli cisiral hadisolori ümumiloşmiş halda dork etmoni nisboton asanlaşdınJ

Fikri omoliyyatlann köməyi ilo tofokkiir varlıgı loal suı.ıt.la dork etməyə, dəyişdirməyə miivoffoq olur. Axı, insamn filJ foaliyyoti hor hansi obyekti dork etmoyo, onu dəyişdirməyə, hoımf dəyişmənin gedişinə nəzarətə yönələ bilər.

Birinci halda fikri omoliyyatlar (tohlil, torkib vo s.) miieyjfl obyekti vo ya obyektlor qrupunu hor hansı əlaməto göro ayirniM fərqləndirməyə yönəlir.

İkinci halda fikri omoliyyatlar foaliyyotin konkret niozmunuj qoşulur vo cismin şəklini dəyişməyi tomin edir.

Üçüncü halda iso fikri omoliyyatlar cismin indiki voziyyotlJ etalonla tutuşdurur vo omoliyyatlann özünün песо согоуЈ etmosino nozarot cdir. Hotta fikri omoliyyatlar insanin miioyyj mosolonin holli qaydasını bildikdo bir cür. axtans xaraVted daşıyanda iso başqa cür olur. Hor bir fikri omoliyyatm diizgfl təşəkkülii üçün toxminon olsa da, onun strukturunu toso\ \ iir etnuij lazimdir.

Mosolon, hor hansi obyektlori miiqayiso etmok üçün: ' Miiqayisonin no üçün aparıldığını toyin etmok, yoni müqayisəfl məqsədini müəyyonləşdirmok. 2. Miiqayiso edilon obyektlor muxtolif olamotlorini ayird etmok. 3. Qarşıya qoyıılmıış moqsodi uyğun olaraq miiqayisonin miimkiin istiqamot lorini тиоуу»3 ləşdirmok. 4. Nozordo tutulan istiqamətlərə uyğun olaraq uimiinf olamotlori müəyyənləşdirmək. 5. Homin qayda ilo xiisusi vo jl forqlondirici olamotlori ayird ctmok. 6. Miiqayiso edilon h<* istiqamətə goro iimumi vo xiisusi olamotlorin no dorocodo miilitin] olmalanni müəyyənləşdirmək. 7. Biitiin istiqamot lor iizro ol.lt

346 n faktlan tutuşdunnaq. 8. Qarşıya qoyulmuş məqsədə uyğun I miiqayiso edilon obyektlorin oxşar vo forqli olmasi barodo о çıxarmaq zonıridir.

laşqa fikri omoliyyatlan da bu qayda ilo doqiqləşdirmək kündür. Lakin onlan iimumi halda inkişaf ctdimıok mümkün ıldır. Bunun iiciin insam elo real şəraitə salmaq lazimdir ki, o, Molif fikri omoliyyatlardan ycrindo vo somoroli surotdo istifado bilsin.