Dərslik «Çİnar-çAP»

§ 5. Təfəkkür vo mosolo holli
Tohlil, torkib, miiqayiso, ümumiləşdirmə vo s. kimi tofokkiir icslori hom fikri omoliyyat, hom do intellektual foaliyyot kimi Drdən kcçirilə bilor. Hor iki halda homin proseslor miioyyon n mosolonin hollino yönolmiş olur. Tofokkiiriin bir idrak prosesi Bi mahiyyoti fikri mosolonin hollindo aydin surotdo özünü 4izo vcrir. Başqa sözlə, idrakin nisboton aşağı səviyyəsindən ali Viyyəsinə doğru fikri foaliyyotin cərəyanı burada qabarıq surotdo fcoro саф!Г.

Molumdur ki, hissi inikas hom ixtiyari, hom do qeyri-ixtiyari bilor. Mosolon, insan qarşısına hor hansi obyekti otrafli hido etmok vozifosi qoya bilor, yaxud da belo bir xiisusi bed olmadan miioyyon obyekt, песо dcyərlər, gözünə sataşsa, diqqot yctirər vo homin cismin az-çox aydin suroti alina bilor. Tofokkiir məqsodyönlü idrak prosesidir. Tofokkiir о zaman Jiyyətə golir ki, insanm qarşısına yeni problem, yeni sual vo ya ;olo çıxır, qarşıya onlan başa düşmək, mahiyyotini açmaq vo ya II etmok moqsodi qoyulur. Yoni insanin qarşısına mohz yeni solo çıxanda, yeni moqsod qoyulanda, hom do molum qayda vo liar onu holl etmoyo yaramadiqda tofokkiiriin foaliyyoti lonir. Todricon o, hadisədən mahiyyoto, zahiri cohotlorin vramlmasindan daxili əlaqələrin aşkar olmasi istiqamotindo ■oyan edir. Bunun iiciin ilk növbədə mosolo qobul edilmoli, aşılmalıdır.

A n 1 a m a fikri mosolo hollindo mühüm mərhələ kimi çıxış ||r. Belo ki, insan cisim vo hadisolori sadoco olaraq qavramaqla lyotlonmir, onlann mahiyyotini, miihiim əlamətini, başqa cisim hadisələrlo əlaqəsini müəyyənləşdinnəyə cohd edir. Əgor о, jna nail olursa, demoli, homin obyekti anlayir. Cisim vo hadisoni

347 anlama onlann səbəbini, nəticəsini, əmələgəlmə xüsusiyyoti^H mühüm əlamətlərini, müəyyən cisimlər qrupuna aid olma^ müəyyənləşdinnək deməkdir. Başqa sözlə, anlama ətraf al cisim və hadisələri arasındakı əlaqə və miinasibotlorin inikası ibarotdir. Anlama iiçün miioyyon biliklor sisteminin ol: vacibdir. Bunlara istinad edorok adam yeni hadisolori anlayib edo bilir. Əgər naməlum hadiso keçmiş bilikloro istinad et onunla olaqolondirilmirso, onu anlamaq miimkiin olmur.

Anlama dərinlik dorocosino goro muxtolif olur. Mosolon, loB uşaq qaldıncı kranı «maşın» adlandırdıqda, şiibhəsiz ki, 4Ш anlamış olur. Lakin bu anlama çox sothidir. Yaxud, I vo II sfl şagirdi müharibəni iki tərəfın dalaşması kimi anlayır. Olbotto, щ çox sothi olub, hadisonin mahiyyotini tam oks ctdirmir.

Anlama vasitosiz vo vasitoli olur. Vasitifl anlamanm osasinda molum vo namolum cisim vo ya hadisffl arasındakı olaqo yaratmaqdan ibarot olan t a n ı m a durur. Bfl tamma birdən-birə baş vcrir. Vasitosiz anlama cisim vo hadisolor*Jj diizgiin qavranılmasından asılıdır. Lakin onu qavrayış Щ eyniləşdirmək diizgiin olmazdi. Anlama obyektin bilavasito totfl kosildikdon sonra davam etmosi, ayn-ayn adamlann bilik ш tocriibo zonginliyindon asih olaraq miixtolif soviyyodo о 1111:1% nisboton dorin dorketmoni tomin etmosi ilo qavrayışdan forqlortffl tofokkiir foaliyyotidir.

Vasitoli anlama daha miirokkobdir. (,'iinki o. qahaqcadfl diişünməyə istinad cdir. Vasitoli anlamada şagird у e n i hal disoni molum mofhuma aid etmolidir. Mosohia mübtədanı, xəbəri, təyini, tamamlığı öyrənərkon. onlann hamıi iiçün iimumi olan əlaməti - cümlo üzvü olduqlarmı bilmolıdiM Demoli, yeni hadisoni anlama onu müəyyən qrupa. daha ümıiNB mofhuma daxil ctmokdon, onun noviinii vo ya einsia müəyyənləşdirmokdən ibarotdir.

Tolim prosesindo şagirdlor anlaşılması tolob olunan cisim v* ya hadisoni özlərinə yaxşı molum olan cisim vo hadisolor qrupunij aid etmoyi bacardıqları vaxt anlamanm daha yiiksok morholos qalxirlar. Belo olduqda, onlar qavradiqlan cisim vo hadiso xiisusiyyotlorini, hotta miifossol surotdo anlamasalar belo, ot iimumi xassələrini yaxşı dork edo bilirlor. Anlama о zaman d dorin olur ki, şagird cismin, hadisonin noinki iimumi, hom xiisusi cohotlorini, forqlondirici olamotlorini dork edo bilir.

348 ■Dcyilonlordon aydin olur ki, şagirdlor bilikloro hom vasitosiz, mdo vasitoli anlama yolu ilo nail olurlar. Lakin tolim prosesindo m yeri vasitoli anlama tutur. Bu da tolimin xiisusiyyoti ilo pedardır. Çünki tolim tokco faktlan bilmoyi deyil, hom do ■inn sobobini izah etmoyi tolob cdir. liılıyo yiyolonmo anlamanm ilkin şortidir. Bu iso todriclo

0 golir, hom do daha mütəşəkkil olaraq mohz tolim prosesindo verir. Bu prosesdo şagirdlər biliksizlikdon biliyə doğru,

am vo doqiq olmayan bilikdon tam vo doqiq biliyo doğru irlor.

Anlama homişo keçmiş təcriibədə omolo gəlib möhkəmlənmiş voqqəti rabıtələrə, assosiasiyalara istinad cdir, homin eqqəti rabitolor yeni bilikloro yiyolənən zaman canlanır. avlovun sözləri ilo desok, bu vo ya digor rabitonin, yoni ..iasiyamn yaranmasi, şübhəsiz ki, holo işi bilmok, xarici ıin miioyyon miinasibotlorini dork etmokdir. Biz ondan ikinci 0 istifado cdondo iso bu anlama adlamr, yoni yaranmış rabito-Э1 istifado ctmok anlamaq demokdir. Bu monada anlama kkurün noticosidir. Başqa sözlə, anlama oldo cdilmiş biliklor-ıstifadəetmə, hom do bilikloro yiyolonmo zamani tolob olunan foaliyyotin totbiqi prosesinin noticosidir. Tolim prosesindo şagirdlorin dors materialini песо ladıqlarına diqqot yetirmok vacibdir. Anlama şagirdlərdə muxtolif morhələlərdən kcçir. Şagird mağa çahşdığı şeyi çox zaman «hiss edin>, lakin onun konkret aq nədən ibarot olduğunu holo deyə bilmir. Mosolon, о kəsik midanm həndəsi fıqur olduğunu bilir, amma onun oturacağı ilə sothinin hcsablanması prinsipini, bu barodəki mövcud teorcmi ret surotdo izah edo bilmir. Bozon do şagird oxuduğu materiah b dili ilo nağıl edo bilir, lakin onu öz sözlori ilo danışa bilmir. onun homin motni kifayot qodor anlamadığını gostorir. Buna do şagirdlərin öyrendikləri materialm mozmununu öz sözləri muxtolif torzdo ifado ctmolorino nail olmaq aydin anlamaya "im cdir. Tolim prosesindo anlamanı sociyyolondiron cohot-on biri do materialm tam dork edilmosindon ibarotdir. Material rokkob olduqea, bunun ohomiyyoti daha da artir. Şagirdin tolim materialini anlamasının osash olmasina da ot yetirmok vacibdir. Miiollim nozoro almalıdır ki, ogor şagird

1 anlayibsa, onu siibut etmoyi vo əsaslandırmağı bacannalidir.

349

Təcrübə göstərir ki, bəzən şagird kcçilmiş matcrialı anlayır, l.ıkıı onun nə iiçün diizgiin olduğunu dcmokdo, onu osaslandırmaqd| aciz qalır. Yaxud, o, miiollimin anlama tələb cdən suallarına cavfl verir, ancaq bunun nə iiçün başqa ciir dcyil, mohz bclə oldugunj izah edo bilmir. Bu hala xüsusən yuxarı sinif şagirdlorinin hondoai teoremləri isbat etməsi zamani tez-tez rast golmok olur. Onlsj teoremi diizgiin deyir, onu isbat etməyə girişirlər, ayrı-ayrı hallafl izah edirlər, lakin «No üçün belədir?»- sualına cavab verməkJ çətinlik çəkirlər. Bu da yeni tcoremlo ауп-ауп hallar arasındalc münasibətləri tam aydınlığı ilə dork etmomokdon iroli golir. BeU mohdudluq yalnız şagirdlərin idrak tocrübosinin. bilik soviyyosini! məhdudluğu ilə deyil, həm do fikri mosoloni holl ctmok sahəsindi miioyyon bir səriştənin olmaması ilo, onun qayda vo iisullanni kifayot qodor yiyələnməməklo əlaqədardır. Burada qoribl dialcktik ziddiyyot nozoro саф1г. Bir torofdon, şagirdin təcrübee bilik səviyyəsi no qodor az olursa, mosololorin holli yolunu göfl mok о qodor çətinləşir. Digor torofdon. daha yeni. daha çotifl məsələlori holl etmok prosesindo zoruri tocriibo oldo edilir, insanir ağlı təkmilləşir.

Mosolo holli tofokkiiriin başlıca funksiyasıdır. Çünki insai daim miioyyon suala, mosoloyo rast golir. insanlarm ictimai tocriibosi, tolobati miioyyon fikri mosoloni iroli siiriir, onun hoi lid tolob edir. Homin sual vo mosolo birdon-biro holl cdilmir. Hənı Л adam tokco başqalarının verdiyi suallar iizorindo düşünmeyib, öz<| do bir sira suallar iroli siiriir. Homin suallar onu düşünməyə tohrik edir. Buna goro do idrak prosesindo osl mosolo suah görmək, onu dork etmok vo ona lazimi cavab tapmaqdir. Bu iso, öz növbəsindo, insanin nıüşahidocilik qabiliyyotindən, geniş biliyo, hoyat təcrürjaf sino vo marağa malik olmasindan asılıdır. Bir ibrotamiz misal xatırlayaq.

Moşhur fizik F. Jolli M. Planka tövsiyə cdir ki, nozori fizika ill moşğul olmasın, çünki orada hər şey holl edilib qurtarıb. homm sahənin heç bir perspcktivi yoxdur. M. Plank bu tövsiyəyo məhel qoymadı: nozori fizika sahosindo axtarışlannı davam ctdirdi, Kvanl nəzəriyyəsini yaratdı, homin nozoriyyo iso cnergctik proseslordu fasiləlilik anını müəyyonloşdirməyə imkan verdi, hem do a atomizm ideyasını təbiot elmlərinin biitiin saholorino yaya bildı Burada başlıca mosolo suah, problemi göro bilmokdodir. 1 lo tofok« kür oməliyyatı da suah. mosoloni, problemi formulo etmokdən, na» lunıu başa düşməkdon başlanır. Demoli, ilk növbodə adam nəyi brdığını tam aydınlığı ilo dork etmolidir. Bu, qarşıya çıxan ümu-sualın konkretləşdirilməsi ilə olaqədardır. Mosolon, iş zamanı 'on elektrik motoru dayanır. Bu zaman qarşıya ovvol ümumi I çıxır: görəsən no oldu? Lakin belo iimumi sual mosolonin osl ebini aydınlaşdıra bilmir. Bunun iiciin sual konkrctləşdirilir: omi sındı, coroyanmi kosildi? Bu halda səbəbin tapılması nis-on asanlaşır.

Hor bir mosolonin holli üçün zoruri olan şortlordən biri do blumla məchul arasındakı olaqo vo 11 11 1 l ğ l n dork edilmosidir. Belo asılılıq sado leololordo bilavasito oks olunur vo tez nozoro саф1г. Miirokkob jsololordo iso onu dork etmok başqa şərtlərdən do asılı olur. Ona • bu morholodo bir sira fikri omoliyyat, ilk növbodo, tohlil vo kib iştirak edir.

Tolim prosesindo şagird ovvolco mosolonin konkret mozmunu-tohlil edir. Bundan sonra mosoloni bir песо dofo oxuyur, veril-ş ədədlər arasındakı asılılığı aydınlaşdırmağa çalışır. Demoli, osolo ilo ilk tanışlıq morholosindo tohlil daha iistiin yer tutur. Şa-ril konkret vəziyyəti aydınlaşdırdıqdan sonra onu ümumiləş-rməyə, ona molum olan ümuminin osasinda indiki konkret hah lark etmoyo başlayır.

Holl edilocok mosolo iizorindo düşünərkən şagird üçün on in cohot verilmiş odədlərlə axtarılan ədod arasındakı olaqo vo ılılığı miioyyon etmokdir. Az tanış vo nisboton miirokkob olan jsololorin hollindo ciddi düşünmə tolob olunur. Bunun iiciin volco bir ncçə hökm iroli sürülür. Ног bir hökmdə vcrilmiş rdlərlə axtarılan ədədlər arasındakı asılılıq ifado olunur. Bunun yosində miirokkob mosolo bir песо sado mosoloyo parçalanır. •ni ovvolco mosolonin ayn-ayn suallan müəyyənləşdirilir; 'nız belo bir omoliyyatdan sonra mosolonin holli nisboton jılaşır. Ancaq mosoloni holl ctmok iiciin onu konkret suallara çalamaq holo kifayot deyildir. Mosolonin holli qaydasını bilmok ımdır. Mosolon, hesabdan dörd əməliyyatın iştirak etdiyi bir isah əmollər sırasını bilmodon holl etmok olmaz. Buna goro do lanın keçmiş biliklori, onlan qarşıya çıxan konkret mosolonin illino totbiq etmoyi bacannası mühümdür. Ног bir mosolonin hollindo miioyyon forziyyolorin oli sürülməsi vo onlann yoxlanılması mii-

hüm cəhətdir. Belə fərziyyolər ya əmoli surətdə, у a da likrai yoxlanıla bilor.

Deməli, fikri mosolonin həlli miirokkob prosesdir. Bu, qar>ıyf müəyyən problemin, sualın çıxmasından baslayır. Problem >«* insanin hər hansı ziddiyyətlə qarşılaşması şəraitindən asılıdır. üetl ziddiyyət adi ilə qeyri-adi, məlumla məchul, mövcııd olanla insane cəhd ctdiyi, bəlli olanla bilmək istədiyi arasinda olur. MosolonJ formulo edilməsi üçün problemli şəraitin ziddiyyotli оһпамаа" görmək vacibdir. Bundan sonra noyin axtanlmasına aid qarsijaj doqiq sual qoyulmalidir, yoni a Man Ian nodir, noyo nail ohuafl lazimdir, noyo istinad etmok olar? Bu, daha cox mosolonin şortıtıfl dorindon tohlili vo anlaşılması ilo bağlıdır.

ikinci morholodo «Mosoloni hansi yol vo vasitələrin котом ilo holl etmok olar?» - sualina cavab axtanhr. Bunun üçün miixtollj chtimallar, forziyyolor iroli siiriiliir, yoxlaiulir, doqiqlosdiriha] bəzilərindon ol çəkilir, ycnilori iroli siiriiliir.

Üzərində dayanılan forziyyonin yenidon yoxlamlmasi mosee hollinin üçüncü mərhələsini toşkil cdir. Mosolonin holli iso, moluH oldugu iizro, bir ncço istiqamotdo - mövcud üsullardan pasMf surotdo istifadoetmo vo ya foal axtarış apanrıaq yolu ilo coroyan cdi bilor. Burada tofokkiir otalotini aradan qaldirmaq miihiim rol oyntri yir. Bu halda mosolonin holli iiciin tamamilo yeni, daha somortf yollar. iisullar tapila bilor. Bozon belo bir tapıntı qolloton baş verir.

Fikri mosolonin hollinin dördüncü morholosi holl in gedisinn yenidon yoxlanmasıdır. Bu, çox vacibdir. Çünki bu halda insan mosoloni vo ya problemi yenidon dork edir, monalandinr.

Tolim prosesindo şagirdlorin muxtolif fikri mosololori holl etmolori iiciin oyani vasitələrə, sxemlərə, şəkillərə vo s. istinad Limoləri do mühümdür.

Fikri mosololorin holli iiciin onlara miixtolif toroflo yanaşmağı, bir sira yollarla holl etməyin mümkünlüyünü nəzə qaçınnaq olmaz. Problemli tolim mctodlarmdan istifado şagirdl do foal axtarış qabiliyyotini inkişaf etdirir ki, bu da tofo əsasını təşkil edir.