Dərslik «Çİnar-çAP»

§ 6. Təfəkkürün novlori
Psixologiya tofokkiirii miihiim idrak foaliyyoti M öyrənorkon muxtolif osaslara goro onu növlərə ayinr. Belo ki,

352 insan muxtolif ümumiləşdirmo soviyyosindo düşünə bilor, ud tofokkiir prosesindo qavrayışa, təsəvvürlərə, məfhumlara az ya сох dorocodo istinad edo bilor.

Tofokkiiriin foalhq dorocosi, gerçəkliyi adekvat surotdo oks rmo soviyyosi ayn-ayn adamlarda eyni olmur. Biitiin bu otloro goro tofokkiirii muxtolif növlərə ayırırlar. Onlarla ayn-lıqda tanış olaq.

Əyani-oməli tofokkiir on çox bilavasito tosir В cisim vo hadisolorin dork edilmosi ilo əlaqədardır, yoni yalar iizorindo praktik fəaliyyətlə bağlı tofokkiir növüdür. fokkürün bu növü 3 yaşına qodor uşaqlarda üstün mövqe tutur. ani-əməli tofokkiir daha cox horokotlorin köməyi ilo hoyata "irilir. Mosolon, kiçik uşaqdan: «Bu кофипи песо qurmusan?» ө soruşduqda, «Вах, belə» deyə quraşdırdığı кофипи uçurub, nidən qurmağa başlayır. Bu zaman uşaq öz fıkrini hokəkətlərin məyi ilo ifado cdir. Yalniz ontogenetik inkişafda deyil, filogenezdo do ovvolco əşyavi tofokkiir olmuş, insan bilavasito ■şyalarla əməliyyat aparmışdır, fikri mosolo foaliyyot prosesinin 6zündə holl cdilmişdir. insanda tofokkiiriin inkişafı mohz bu Bbvdən başlamışdır. Onun ilk omok foaliyyoti prosesindo fıkri fcaliyyət əşyavi-praktik fəaliyyətdən ayrılmamışdı. Ontogenezdə de uşaq təfəkkürünün inkişafı bundan başlayır.

Əyani-obrazlı tofokkiir prosesindo fikri foaliyyot qavrayış vo tosovviir matcriallarına, başqa sözlə, obrazlı materiala istinad cdir. Yoni bu halda cisim vo hadisonin qavrayış vo tosovviir surotlori tohlil edilir, müqayisədən keçirilir vo s.

Moşhur İsvcçrə psixoloqu J. Piajenin 7 yaşlı uşaqlar iizorindo apardığı bir eksperiment bu cohotdon diqqoti colb edir. Uşaqların gözü qarşısında xəmirdən eyni böyüklükdə və çəkido iki gündə düzəldirlər. Uşaqlar baxır vo «onların eyni olduğunu» deyirlor. Bundan sonra kündənin birini yayıb kökə düzəldirlər. Uşaqlardan soruşurlar: - bunların - kündə və kökənin çəkisi eynidir, yoxsa biri о birisino nisboton ağırdır? Onlar görürlər ki, kökoni düzəldərkon kiindəyə heç пө əlavə edilmədi, sadoco olaraq onun formasi doyişdirildi. Lakin buna baxmayaraq uşaqlar belo hesab edir ki, kökə kündodən ağırdır. Bu iso tosadiifi deyildir. Uşaq tofokkiirii qavrayışa istinad edir. Kökə nisboton böyük sahə tutduğu iiciin uşaqların gözünə daha ağır görünür.

Ontogenetik inkişafda əyani-obrazlı tofokkiir daha çox məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda özünü göstərir; həm də, demək о ki, bu yaş mərhələsində həlo mofhumi və ya mücərrəd təfo kifayət qədər aydın nəzərə сафггпг.

Miicorrod təfəkkür zamanı fıkri foaliyyot əsas ümumi və mücəiTəd moftıumlara istinad edir. Doyər, odaləd xoşboxtlik, kəmiyyət, keyfiyyət və s. haqqinda fikirləşmol mücərrəd tofokkiiro misal ola bilər.

Məhz sözlii-məntiqi ve ya miicorrod təfəkkiir sayosindel təbiətin, comiyyotin, insanın özünün inkişafının ümumi qanunauyğunluqlarını miiəyyənləşdirmək mümkündür. Həmiffl tofokkiir sayəsində fıkri mosololorin ümumiloşdirilmiş şokildo həlli miimkiin olur.

Əməli mosololorin həlli ilə əlaqədar olan təfəkkür ə m ə 1 vo ya praktik təfəkkür adlamr. Onun köməyi ihı şagirdlər laboratoriyalarda, todris-təcrübo sahəsində, texniki dərnəklərdə vo s. miixtolif fonlordən öyrəndikləri nəzəri bilikləri təcrübəyə tətbiq edir, müxtəlif baeanq və vordişlərə yiyələnirlər. Model, alot vo cihazlar düzəltmok, onlardan bacarıqla istifado etmok əmoli tofokkiiriin foaliyyoti ilo olaqədardır.

Əgor tofokkiir texniki mosololorin hollinə yönolir vo bu sahodo yiiksok göstoricilərə nail olmağa imkan yaradirsa, bu, texniki tofokkiir adlamr.

Varlığı obrazh surotdo oks etdirmoklo olaqodar olan tofokkiiro bodii tofokkiir deyilir.

Obyektiv gerçəkliyin qanunauyğun olaqolorinin diizgiin inikas etdirilmosi ilo olaqodar olan tofokkiiro montiqi tofok-k ü r deyilir. Montiqi tofokkiir osason hökmlərin müoyyənliyi, ardıcıllığı, sübutluluğu, osashlıqı ilo olaqədardır. Bu keyfiyyotlor iso tofokkiiriin varlığı diizgiin oks ctdirmosi ilo şərtlənir.

Təbiət vo ictimai hoyat hadisələrini donmuş, dəyişmoz deyil, daim inkişaf edərək doyişmə prosesindo oks etdiron tofokkiir dialektik tofokkiir adlamr.

Bununla borabor, tofokkiiriin növlorindən biri do nozori tofok-kiirdiir vo adoton onu praktik tofokkiirdon forqlondirirlor. Nozori təfokkür hor şeydən ovvol cisimlorin, hadisolorin osas xiisusiyyot­lorini, qanunauyğunlüqlarını aşkar etmoyo yönəlmiş olur. Elmdo fundamental problemlorin holli, iimumi qanunauyğunluqların mii­oyyon edilmosi nozori tofəkkürün foaliyyoti ilo bağlıdır.

İnsan tofokkiiriiniin on vacib növlərindon biri yaradıcı tofok-

354

dü. Yaradıcı tofokkiir sayosindo idrak foaliyyoti prosesindo sub-ktiv olaraq yeni mohsul, yeni cohotlor yaradihr. Homin yeni fikri - mohsul vo ya cohotlor motivasiya, monalan-fcrnia, yeni moqsodlor sahosindo özünü daha qabanq surotdo biru-verir. Yoni burada sadoco olaraq hazir bilik vo bacanqlann tot-I ilo kifayotlonilmir. Cisim vo hadisolordo yeni cohotlor aşkar ilir. Cismo, hadisoyo yeni baxış vo mənalandırma yaradıcı tofok-r iiciin daha xarakterikdir. insan tofokkiiriiniin qcyd edilon biitiin novlori bir-biri ilo six .»ido bağlıdır, onlar qarşılıqlı surotdo bir-birino kecir; bu, holl ilon fikri mosolonin məzmunundan asılıdır. Tofokkiiriin ayn-ayn ■jövlorınin inkişafı tolim-torbiyə işinin somoroli toşkilindən do çox Hihdır. Problemli və inkişafetdirici təlim şagirdlordə tofokkiiriin foaliyyotinin somoroli təşkilinə ciddi tosir gostorir.