Dərslik «Çİnar-çAP»

§ 10. Nitqin növləri və xüsusiyyətləri

\ I Ünsiyyət şəraitindon asih olaraq nitqin iki növü ayird edilir.

buraya xarici vo daxili nitq daxildir. Xarici nitq şifahi vo yazih, lifahi nitq iso öz növbəsində monoloji vo dialoji

famaqla iki yero bölünür.

Xarici nitq başqaları ilo ünsiyyətə yönəlmiş olub,

Lşidilən, görünən vo toloffiiz edilon nitqdir. Xarici nitqin miihiim

kvii olan şifahi nitq toloffiiz edilon, eşidilərək qavramlan, başa diişiilən nitq növüdür. Bu nitq danışanlar arasinda bilavasito olaqo

fctradir. Ş i f a h i nitq zamani danışan adamlar bilavasito bir-birini görür, cşidirlər. Danışan adamin üz vo bədəninin ifadoli

j horokətləri, sosinin ahongi nitqin mozmununun, buna boslodiyi monfi vo miisbot miinasibotlorin anlaşılmasına yardım gostorir.

Wifahi nitqdo sosin ahongi vo ifadoli horokotlorin iştirakı sayosindo

Ityni söz muxtolif monada ifado edilib, cürbəcür başa düşülə bilor. Mosolon, adicə «Үепә goldi» sözləri tələffıizdən asih olaraq hom

363 sevinci, һөт nifroti, həm də biganoliyi bildirə bilor. Buratfl müsahibin mimikası, pantomimikası, vokal mimikası həllcdicı ru|-

oynayır.

Unsiyyət şəraitindən, onun məqsəd və məzmunundan лмй olaraq şifahi nitq ya dialoji, ya da monoloji formada coroyan т^Ш bilor.

Dialoji nitq nitq iinsiyyotinin on qodim növii olub iki vo ya bir песо şəxsin bilavasito iinsiyyot prosesidir. Nitqin bu n< daha çox insanlarm birgo omok foaliyyoti ilo bağlıdır. Nitqin OH növünün bir neçə xiisusiyyoti ayird edilir. Əvvəla, dialoji o^H bilavasito reaksiya tolob cdir. Yoni müsahib deyilonlərə Л munasibotini bildirir: ya sual verir, ya tosdiq edir, ya inkar edir vS s. Bu cohot danışanın öz fıkrini ifado etmok istiqamotino toafl gostorir, onu miioyyon somtə yönəldir. Bundan əlavə, dial, danışan şəxslərin cmosional-eksprcssiv rabitəsi şəraıtində i vcrir, belo bir voziyyotdo onlar bir-birini bilavasito qavrayiJ emosional voziyyətlərini qiymətlondirirlor. Üçüncüsii, dialoji miioyyon şoraitlo vo ya obyektlo bağlı olur. Bu monada о situativ 1 səciyyə daşıyır, söhbət obyekti dəyişən kimi dialoqun istiqaməti v# I xarakteri dəyişilir. Sakit danışıqdan qızğın miibahisovo vo \л, oksino, emosional həyəcana keçid buna misal ola bilor.

Dialoji nitqin köməkçi vasitolori do coxdur. Burada svisin ahongi, insanin üzünün vo bodoninin ifadoli horokotlori dialoqun J mozmun vo istiqamotino ciddi tosir cdir. Homin ifadoli horokotlof I danışanın nitqinin daha anlaşıqlı olmasını, onlann tosir gücünun I artinlmasini sortlondirir.

Monoloji nitq iso bir adamin öz fıkir vo miilahi*! zolorini miintozom vo ardicil surotdo şərh ctmosidir. Bu halda onun I nitqi hcç kos torofindon kəsilmir (miihazirəçinin, natiqin vo Щ nitqi). Monoloq fasilosiz, olaqoli, ardicil vo montiqi olur Bu nitqin I rəvan gctməsi üçiin danışan adamin verocoyi mozmunu aydin dork I etmosi, zəngin söz chtiyatina malik olmasi, nitqin cmosionalhq I xiisusiyyotlorino, dilin qayda-qanunlarına mükəmməl yiyolonmoH osas şortdir. Yoni monoloji nitqii mozmunluluğu ilo ifadoliliyi iizvi I surotdo birləşməlidir. Əks toqdirdo, nitq monoton. cansıxıcı vol cazibosiz olar.

Miioyyon auditoriya qarşısmda monoloji nitqi kağızdan i oxumaq lazimi somoro vermir. Miioyyon fikir vo miilahizonin iroli J siiriilmosi vo şərhi dinləyicinin gözü qarşısında corovan etmolidir

364

mi.i goro do monoloji nitqin hami iiciin eyni dorocodo aydin və Vşıqlı olmasi üçün ona xiisusi olaraq hazırlaşmaq lazimdir.

Nitqin nisboton sonralar təşəkkül edon miihiim növü у a z ı 1 ı 11 q d i r. Bu, osason görmə qavrayışı üçün nozordo tutulan madir. Şifahi nitqdon forqli olaraq yazih nitqdo hor hansi lumat yazih motn kimi ifa edilir.

Şifahi nitqlo yazih nitqin bir sira iimumi vo xiisusi cohotlori . Funksiya etibarilo yazih nitq do şifahi nitqin yerino yetirdiyi :ifoloro xidmot edir. Lakin şifahi nitqin köməkçi vasitolori: In, bodonin ifadoli horokotlori, sosin ahongi vo s. çoxdur. Bu lotlor yazih nitqdo yalniz sözlərin, ifadələrin adekvat surotdo ilməsi, yerində işlədilməsi ilo ovoz oluna bilor. Bu, yazih nitqo ilən çox miihiim tolobdir. Bodii motnlordo obrazh ifadolorin, i motnlordo iso elmi istilahlann yerindo vo doqiq surotdo ifado edilmosi miihiim ohomiyyoto malikdir.

Yazih nitqin bir mühiim cohoti nozoro alınmalıdır. Yazih qin omolo golmosi vo noticolorinin tosbit olunmasi mövcud -an vo mokan hüdudlarından çox-çox konara çıxır. Bu cohot zih nitqi qavrayan (oxuyan) şəxsə imkan verir ki, muxtolif vrayış strategiyasından istifado etsin, yoni oxunmuş mətno döno-nə nəzər salsın, onu otrafli dork etsin. Başqa sözlə, yazılı nitq ixoloji planda daha сох sərbəstlik dərəcəsinə malikdir: burada a) fık koddan; b) mozmunla yanaşı cmosional tonu çatdınnaq iiçiin sikanin, qrammatika vo durğu işarəlorinin köməyindən; v) bul edilmiş yazı fonnasindan istifado edilir. Mosolon, şəxsi oktubla rosmi moktub, yaxud omrlo miiraciot öz ifado torzlorino ro bir-birindon forqlonir. Yazih nitq daha geniş auditoriya üçün zordo tutulur. Нот do onun köməyi ilo insanlar ümumdünya edəniyyətino qoşulurlar.

Daxili nitq insanin öz-özünə fıkirləşməsi, özü ilo jnışması prosesidir. Başqa sözlə, daxili nitqdo tofokkiir coroyan dir, miioyyon moqsod, niyyot omolo golir, horokotlor lanlaşdırılu^ Əsas xiisusiyyoti odur ki, daxili nitq toloffiiz ilmoyon sossiz nitqdir. Нот do bu, çox qisa, bozon do ayn-ayn olordon ibarot olur. Homin ifado fikrin nüvəsini təşkil edir. J)axili nitq xarici nitq osasinda omolo golir, xarici nitqin aıteriorizasiyası (daxilə köcürülməsi) ilo bağlıdır.^Lakin bclo bir Şevrilmə vo ya kcçid bozon miioyyon çətinliklərlə olaqodar olur. xili nitqdo bu vo ya digor fikir insanin özünə aydin olur, amma

365 onu başqalanna çatdıranda çotinlik yaranir. Demoli, holo nitqdo insanin özü üçiin aydin olan bu vo ya digor fikri xarici ni eyni aydinhqla ifado etmok hor zaman adama müyossər ol Çünki fikrin insanin özü üçün aydin olan ifadosi - daxili nitq onun başqası üçün aydin olan ifadosi - xarici nitq arasinda m" forq vardir.

Daxili nitqdon xarici nitqo kecmok nitq modoniy у ə t i tolob edir. Nitq modəniyyəti inkişaf etmomiş adami* özləri üçün aydin olan fikri başqalan üçün anlaşujlı torzdə ıl.uU ctməkdo, müvafıq sözlər tapmaqda çətinlik çəkirlor.

Bunun başqa səbəbi do ola bilor. Bozon fikir insanın özü ut,un lazimi qodor aydin olmur. Fikri özü üçün ətraflı ayduılaşdırmadat onu başqası üçün izah etmok istədikdə do adam montiqsiz, dol bir tərzdo danışır.

Nitqin passiv vo foal nitq olmaq iizro do iki növü forqlondirirlor. Passiv nitq dedikdo, başqasının nilqinl dinlomok vo ya yazdığını oxumaq prosesi nozordo tutulur. F о •] nitq iso miioyyon bir fikri başqalanna yazih vo ya şifahi hal molum etmok prosesidir.

Insanin nitqindo onun şəxsiyyətinin istiqamoti aydin surotdi özünü biiruzo verir. Belo ki, nitqin məzmununa goro insanifl tələbatlarını, maraq vo meyllorini, inam vo oqidosini, xiisuson »!.• sorvot meylini toyin ctmok miimkiindiir. Yoni bu cohotlor onun nitqindo öz ifadosini tapir. Hor kəsə tocriibosindon vo musahn dolorindon molumdur ki, insan öz nitqindo onu maraqlandirat məsololorə dönə-dönə toxunur. Homin mosolo elo bil onun likir orbitini toşkil edir, iinsiyyot о otrafda coroyan edir. Bununla borabor, insanin nitqindo onun bir sira tofokkiir xiisusiyyotlori da aydin surotdo nozoro çarpır. Mosolon, obrazli tofokkiirii koskifl surotdo inkişaf etmiş şoxslərin istər yazılı, istorso do sifalıi mtqında obrazlı ifadolər, bənzətmələr, mctaforalar üstün olur. Miicorrod tofokkiirii üstünlük toşkil cdən şoxslərdə anlayışlar, mofhumlar, iimumiloşdirmələr çox olur.

Hor bir şəxsiyyətin nitq xiisusiyyotlori onun fikri fəaliyye prosesindo holl edocoyi mosololorin xarakterindon asılıdır. Nitq iislubu hom do insanin iimumi modoni inkişal soviyyosindon, əxlaqi-iradi keyfiyyotlorindon, temperament xiisusiyyotlorindon va s. asılıdır. Mosolon, xolcrikin nitqi ilo llcqmatikin vo yd melanxolikin nitqi ciddi surotdo forqlonir.

366

Şoxsiyyətin nitqinin aydin, anlaşıqlı, tosirli olmasi onun bir sira xiisusiyyotlorindon asılıdır. Mosolon, nitqin m ө z -Iin 1 u 1 u ğ u nitqdo ifado olunan fikir vo hisslorin hocmi, Wkliyə uyğun golmosi vo ohomiyyotliliyi ilo toyin olunur. in məzmunluluğu onun molumatvcrmo vozifosi ilo six surotdo odardir. Nitqdo cisim vo hadiso haqqinda verilon molumat ajbrofli, dolğun olduqda belo nitqo mozmunlu nitq deyilir. Bu, Kdan, bir torofdon, gcniş bilik, digor torofdon iso homin biliyi ►ust ifado etmok vo istilahlardan diizgiin istifado moharoti tolob Щ

Ifado edilon fikirlorin dinloyicilor torofindon diizgiin Jfrranilmasi iiciin onun anlaşıqlı olmasi zoruridir. Nitqin flaşıqlılığı muxtolif amillərlə şərtlənir. Nitqin anlaşıqlı l üçün danışan adam aydin vo montiqi danışmalı, şərh edilon oanı konkret niimunolor osasinda tohlil etmoli, dinloyicilorin lyyosini nozoro almah, yeri goldikdo, oyani vosaitdon istifado oli, sözləri bir monada işlətməli, eloco do qrammatik qaydalan lomolidir.

L.N.Tolstoy nitqin anlaşıqlı olmasindan danışarkən qeyd Mşdir ki, «anladığın bir şeyi başqalarının da sonin kimi anlamasi In, onu sözlərlo ifado ctmok on cotin bir işdir vo həmişə lazim ninmkiin olan ifadoyo holo nail olmadığını hiss edirson». Bu, Шк nitq modoniyyoti tolob edir.

Nitqin anlaşıqlı olmasi dinloyicilorin hazirhq soviyyosindon do lıdır. Dinləyicinin mövzuya aid lazimi biliyo malik olmasi da Icibdir. Mosolon, Fiizulinin bir şcrinə diqqot yetirok:

Heyrət ey büt, surotin gördükdə lal eylər bəni, Surəti-halım görən, surət xəyal cylər bəni.

Belə parçaları aydin dork etmok, anlamaq üçün xüsusi tırhqla yanaşı, zəngin təxəyyülo, bodii tofokkiiro malik olmaq uridir. Nitqin anlaşıqlı olmasında danışıq prosesindo montiqi gudan yerində istifado ctmok xiisusi rol oynayir. Nitqin tosirliliyi onun foaliyyoto tohriketmo vozifosi bağlıdır. Bu zaman bir adamin başqasının fikir vo hisslorino, la vo etiqadına, davranış vo rəftarına sözlə tosir etmosi nozordo lur. Nitqin tosirliliyi muxtolif şokillərdə - inaııdırma, siibut, qin, məslohət, tapşırıq, tolimat, əmr, qadağan kimi tozahiir edir.

367

Məsələn, əmr formasında söz və ifadələr heç bir bəzək-d olmadan qisa, aydin, koskin intonasiya ilo deyilir. Qacar: