Dərslik «Çİnar-çAP»

XII F Ə S İ L TƏXƏYYÜL VƏ YARADICIIJQ
1. Təxoyyül haqqinda anlavis
Xalq yazıçısı S. Rəhimov «Saçlı» romanındakı Kosa surotinin y.uadilniasi haqqinda danışarkon qeyd edirdi ki, bir kosa konddo belo uşaqlıq yaşlanndan ona tanış idi, «...sonra bu kosanin birini do mon Laçında gördüm. Daha sonra bir kosaya da Noraşen rayonunun Qivraq kondindo rast goldim. Ancaq bu üç kosanin hcç biri holo do «Saçlı»dakı Kosa deyildir, iic kosa mono ancaq zahiri material vermişdir. Bos, «Saçlı»dakı Kosanin daxili alomi? Qulluq morozi, dolaşıq imza yaratmaq həvəsi haradan gəlmişdir? Demoliyom ki, bu bir lopabığ kişidən, bizim raykomda xidmot edon, bir çox, adamin başına ağıl qoymaq istəyən bir adamdan gəlmişdir. Yoni üç kosadan, bir lopabığdan «Saçlı»dakı Kosa düzəlmişdir...»

Golin, ovvolco, bir mosoloyo diqqot yetirək: yazıçı, bir torofdon, həyatda gördiiyü vo müşahidə etdiyi, uzun miiddot yadında saxladırı «üç kosa vo bir lopabığ» kişi haqqinda danışır. Biz onlan psixoloji tenninlə «qavrayış» vo «hafizo» surotlori kimi xarakterizo edo bilorik. Digor torofdon iso o, «iic kosa vo bir lopabığ» kişi suroti osasinda yaratdığı yeni surot - «Saçlı» roma-nının qohromanlanndan biri olan. Kosa suroti haqqinda danışır. Psixologiyada belo surot toxoyyiil suroti adlamr.

Qarşıya sual çıxır: biz no iiçün birincilori «üç kosa vo bir lopabığ» kişi surotini qavrayış vo hafızəyə, ikincini - «Saçlı» romanının qəhrəmanını iso təxəyyülə aid edirik? Mosolo undadir

ki, «üç kosa vo lopabığ» kişini yazıçı həyatda görmüş və yadın saxlamışdır. Bu zaman biz ancaq qavrayış və ya hafızədən danı bilorik.

«Saçlı»dakı Kosanı isə özü yaratmışdır. Kosa yazıçının yaratdığı yeni surətdir, biz onu artıq qavrayış və ya hafızəyə aid edo bilmərik. Bu yeni surət başqa psixi prosesin toxoyyülim, mohsuludur.

Keçmiş qavrayış matcriallarının yenidon işlənməsi osasinda

yeni surətlərin yaradılmasından ibarot olan psixi prosesa

t ө x о у у ü 1 deyilir. Təxəyyül surotlori песо formalaşır? İnsan

onlan özündən yaradir, yoxsa həyatdan götürür?

Əlbəttə, toxəyyül do biitiin psixi hadisolor kimi xarici alə inikasıdır.

Bununla birlikdo, təxəyyülün özüno aid xiisusiyyotlori vardir. Qavrayış, hafizo kimi psixi proseslor cisim vo hadisələrdə gerce mövcud olan xiisusiyyot, miinasibot vo qanunauyğunluqlan oks etdirir. Toxoyyiil prosesindo iso insan xarici alomdo bilavasito olmayan yeni surotlor yaradir. Lakin insan toxoyyiil prosesindo no qodor yeni surotlor yaratsa da, heç bir şeyi özündən uydurmur, yeni surotin ayn-ayn olamot vo iinsiirlorini ancaq həyatdan götiirür. Hotta on fantastik surotlor belo insanlann adam, bahq, sir vo s. haqqındakı tosovviirlori osasinda formalaşmışdır.

Atalar deyirlor ki, aşıq gördüyünü çağırar. СөШ Mommodquluzado sənətkar üçün görüb-götürmoyin ohomiyyotini xiisusi qcyd edirdi. Onun fikrinco, sonotkar iiçün həmişə xammal lazimdir ki, onun yazıçıhq karxanası işləsin, bckar qalmasin.

Toxoyyiil surətlərinin keyfiyyəti, hor şeydon ovvol, bu «хаттаһп» keyfiyyotindon - insanin tosovviir ehtiyatinin, bilik vo tocriibosinin zongin vo çoxcohətli olmasindan asılıdır: onlar no qodor ohatoli olsa, təxəyyüldə yeni surotlor yaratmaq iiciin zoruri material da çox olar.

Toxoyyiil tarixon omok fəaliyyətində təşokkül tapmışdır. İnsan tədricən əməyin nəticosini dork etməyə başlamış, omok prosesinin sonunda oldo cdilən nəticəni holo proses başlamazdan əvvol tosovviir etmoyi, fikron yeni surotlor yaratmağı öyrənmişdir.

Əmək bölgüsiinün omolo golmosi vo ictimai şüuriin miixtolif formalarının meydana çıxması ilo olaqodar olaraq şairin təxəyyiilü bəstəkarın təxoyyülündən, rossamın toxəyyülü konstruktorun təxəyyülündən, müəllimin təxəyyülii memarın təxəyyülündən vo

370

Won forqlənmişdir. Toxoyyiil bodii, texniki vo ya elmi foaliyyotin pas torkib hissələrindon birinə çevrilərək onun xüsusiyyətlorinə prğun surotdo inkişaf etmoyo başlamışdır.

Bizim hor birimiz yaşımızdan asılı olmayaraq özümüzün ■Qndəlik həyatımızda onlarla toxoyyiil surotlori yaradinq. Bozon byala dalıb gözümüzün qarşısmda qəlbimizi riqqətə gətiron xoş panzərolor canlandırırıq: ya tosovviir edirik ki, qızımız institutu ■urtarıb, moşhur alim olub, ya fikrimizə gətiririk ki, nəvəmizin İDyudur, ona xeyir-dua veririk. Bəzən bizdon incimiş dostumuzun bnliinü almaq, özümüzo bir növ haqq qazandırmaq üçün cürbəcür Iphvalatlar uydururuq. Evimizi bozoyondə do, uşaqlar üçün paltar ■kendo do, bodii əsər oxuyanda da rongarong toxoyyiil surotlori [yaradinq.

Toxoyyiil bodii osorin qavramlmasi, fikri mosolonin holl pdilmosi, foaliyyotin planlaşdınlması prosesindo bilavasito iştirak din vo onlann məhsuldarlığını şərtləndirən osas amillordon birino fcvrilir.

Toxoyyiil insanin hoyat fəaliyyətində böyük rol oynayir. I к Marks onu, «təbiətin böyiik neməti» adlandırmışdır. Toxoyyiil I buiun foaliyyot saholorindo miihiim ohomiyyoto malikdir. «Əbəs Вгего güman edirlor ki, bu (fantaziya - Ə. В., Ə. Ə.) ancaq şairə ■lazimdir. Bu, axmaq xurafatdir. O, hotta, riyaziyyatda da lazimdir. ■Holla, diferensial vo inteqral hesablamaların kəşfi do fantaziyasiz

pumkiin olmazdi. Fantaziya olduqea qiymotli bir keyfiyyotdir...»

■On ciddi bir elmdo do fan'taziyanin rolunu inkar etmok

■enasizdiD) (V.İ.Lenin).