Dərslik «Çİnar-çAP»

§ 2. Temperamentin t.isnifati V9 sinir sisteminin xassdteri
Temperament nozoriyyosi qodim tarixo malikdir. Onun mahiyyoti haqqinda ilk tolim hələ е. о. V əsrdə əməlo golmişdir. Temperament haqqinda tolimlorin tarixi no qodor zongin olsa da, müxtəlif dövrlordo insan orqanizminin aşağıdakı bioloji sistem lori temperamentin osasi kimi iroli sürülmüşdür:

1. 
   Humoral sistem: antik dünyanın məşhur hokimi H i p p о к r a 11 n (с. o. 460-377) tolimindo temperament qan, öd, qara od vo seliyin bodondoki nisboti ilo olaqolondirilirdi.
   
2. 
   Somatik sistem: alman psixiatrı E. Кгеспкг. amerika alimlori U. Şeldon vo S. Stivens tempcramenti insan bo-dəninin quruluşu ilo izah edirdilor.
   
3. 
   S i n i r sistemi^ insanin temperamentini akademik İ. P. Pavlov ali sinir foaliyyotinin (ASF) tiplori ilo izah edirdi. Sovct fizioloqlan onlan son zamanlar hom do bcyin strukturlarinm xiisusiyyotlori ilo olaqolondirirlor.
   

Qodim yunanlara (Hippokrat vo b.) orqanizmdo 4 ciir maye qan

450 (sanqvus), öd (xole), qara öd (mcleyna xole) vo selik (fleqma) molum idi. Onlar belo güman edirdilor ki, insanlann davramşındakı fərqlər orqanizmdo homin mayclərin müəyyən nisbətindon asılıdır. Guya orqanizmdo bu mayclordon biri - ya qan, ya od, ya qara öd, ya da sclik, miiasir terminlorlo desok, daha çox bioloji aktivliyo malik olur. Hansı mayenin üstünlük təşkil etməsindon asdı olaraq adamın davranışında özünəməxsus xüsusiyyotlər omolo golir. Qodim yunanlar bozi adamlann coşqun olmasını onlann orqanizmində qanın, soyuqqanlı olmasini iso seliyin bioloji cohotdon daha mühüm rol oynamasi ilo izah edirdilor. Onlar bu baximdan 4 temperament tipini - sanqvinik, xolerik, melanxolik vofleqmatik tiplori forqlondirirdilor.

Ycri golmişkon qcyd edok ki, bu tcrminlorin talcyi uğurlu olmuşdur. Onlar yarandıqlan gündən miiasir dövrə qodor sözün əsl monasında noinki psixologiya elmi tarixində vətəndaşlıq hüququ qazanmış, hom do ümumişlək sözloro çevrilmişlor.

Hal-hazırda temperament haqqındakı bu tosəvvürlər ancaq tarixi ohomiyyətə malikdir: hor şeydon ovvol, qeyd ctmok lazımdır ki, orqanizmdo çoxlu miqdarda honnonlar və mcdiatorlar vardır, yəni maycnin miqdarı 4 deyil, daha çoxdur. Bundan başqa, indi ta-mamilo aydındır ki, onlar insanın davranışına bir başa dcyil, dolayısı ilo - sinir sistemi vasitəsilə tosir göstərirlər.

Qodim yunanlar insanın təbii xüsusiyyətlərinin, onun beyin qurulusunun, sinir sistemi xassələrinin bütün cəhətlərini kifayət qodor bilmirdilor. Lakin, bununla belo, qeyd ctmək lazımdır ki, temperament haqqındakı bu təlim öz dövrü üçün mühüm nailiyyət idi. Qodim yunanlar həlo о zaman psixi xüsusiyyətlərlə orqanizmin xassələri arasındakı əlaqəni dahiyano surotdo göro bilmişdilor.

Uzun müddət, demək olar ki, XIX əsrin sonlarına qodor belə hesab edirdilor ki, temperamentin yaranmasında qanın xassələri və ya qan dövranı sisteminin xiisusiyyotlori xüsusi rol oynayır. XX osrin 20-ci illərindo temperamentin bioloji əsaslannın şərhindo köklü dəyişikliklər baş verdi. E. Kreçmcr temperament xüsusiy-yətlorini humoral sistcmlo deyil, insanın bodən qumluşunun xiisusiyyotlori ilo izah etmoyə başladı. О, iddia cdirdi ki, guya hər bir bodon quruluşu tipino müəyyən temperament xiisusiyyotlori uyğun golir. 40-cı illərdo iso U. Şcldon vo S. Stivens tempera­mentin bədən quruluşu ilo əlaqosini daha mürokkob sxem osasında şərh etmok üçün təşəbbüs göstərdilor. Biz XVII fosildo bu fikirlori

451