Dərslik «Çİnar-çAP»

XIX FƏSİL

ŞƏXSİYYƏT ƏMƏK VƏ TƏDRİS KOLLEKTİVLƏRİNDƏ

1. Qrup və kollektiv haqqında § 1. Qrup haqqında ıınlayış

Psixologiyada qrup dedikdə, tarixən müəyyon cəmiyyət çər-çivəsində yaranmış ümumi mənafc, sərvətlər və davranış nonna-inına malik olan adamlann nisbətən sabit məcmusu nəzordə tutulur. Нәг bir qrupda fərdlərin bir-biri ilə və bütövlükdə cəmiy-yətlə özünoməxsus qarşılıqlı rabitoləri təcəssüm edir.

Qrup anlayışını həm komiyyət, həm də kcyfıyyət baxınıından xarakterizo etmok olar. Məsələyə kəmiyyot nöqteyi-nəzorindün yanaşdıqda, hor şeydon əvvəl, qeyd ctmək lazımdır ki, qrup de-dikdə, miioyyon bir sosial şəraitdə bir nəforin deyil, mütloq bir neçə nəfərin iştirak etməsi nəzərdə tutulur. Qrup müəyyən adamlar çoxluğundan ibarotdir. Lakin eyni bir sosial şəraitdə iki vo ya üç adamın sadoco olaraq iştirak etmosi onlan sosial-psixoloji cohot-dən qrup kimi xarakterizo ctmok üçün holo kifayot deyildir.

Belo bir situasiya təsəvvür edok: A. adh bir nofor dayanacaqda trolleybus gözləyir. Ondan xeyli aralıda iso A.-nın tanımadığı başqa bir adam, mosolon N. dayanmışdır. Tosvir etdiyimiz şoraitdo A. vo N. bir-birino passiv miinasibot bosloyirlor, onlar bir-birino ancaq tamaşaçı kimi baxırlar. Şübhəsiz ki, dayanacaqda başqa bir adamin olmasi istor A., istorso do N. üçün miioyyon psixoloji ohomiyyoto malikdir. Tutaq ki, A. yorulmuşdur vo oturmaq istoyir, lakin N.-don utandığı üçün oturmur - tək olsaydi bolko do oturardi.

İki vo ya üç adam qrup halında birləşondə, onlann hor biri miivafiq birgo fəaliyyotin iştirakçısına çevrilir qrupun hoyatı ilo yaşamağa başlayır; hotta qrup iizvlorindon biri miioyyon sobob üzündən toklikdo fəaliyyət göstordikdə belo, qrupun digor iizvfl onun təxəyyülündə adoton iş yoldaşı kimi iştirak edir. Bcloliklo, artiq iki vo daha çox adam qrup halında birloşondo onlardan hor birinin fəallığında fordin psixologiyasi ilo izah cdilo bilmoyon yeni cəhətlər meydana çıxır.

К. Marks «Kapital» əsorində göstərir ki, bir siivari cskadronun hiicum qiivvosi vo ya piyada polkunun miiqavimot qüvvosi. aynca hor bir siivari vo piyada osgorin hiicum vo miiqavimot qüvvesi I mocmusundan xeyli forqli olduğu kimi, ayn-ayn fohlolorin sorf ctdiyi qüvvonin mcxaniki mocmusu da, eyni bir bölünmoz iş bir çox işlək ollər tərofındon birlikdo görüldüyü zaman, mosolon, agin bir şcyi qaldınnaq, dolamaçarxı horlomok, yol üstündoki bir mane-əni aradan qaldırmaq lazim goldikdo, sorf olunan ictimai qüvvədən forqlonir.

Bcloliklo, biitiin bu kimi hallarda kombinələşdirilmiş əməyin nəticosi ayrılıqda göstorilon fordi soylo ya heç əldə edilo bilmoz, ya da ancaq daha uzun miiddot orzindo vo ya ancaq ciizi miqyasda oldo cdilo bilor. Burada mosolo yalniz fordi mohsuldar qiivvoni koopcrasiya vasitosilo yüksəltmək iistiindo deyil, habelə öz

516 mahiyyətinə görə kütləvi qüvvə olan yeni mohsuldar qiivvo yaratmaq üstündədir. İkincisi, К. Marks miioyyon ctdiyi mühüm sosial-psixoloji qanunauyğunluğun mahiyyətini tohlil edərək yazir: «Lakin bir çox qiivvo birləşdikdə yeni bir qüvvə omolo golmosin-dən başqa, mohsuldar işlərin çoxunda ictimai təmasın özü yarışa vo ayn-ayrı şəxslərin fordi məhsuldarlığını yüksəldən həyat enerji-sinin (animal spirits) artmasina sobob olur, belo ki, 144 saatdan ibarot bir məcmu iş giinii orzindo 12 noforin istehsal ctdiyi mohsul horosi 12 saat işloyən 12 aynca fohlonin vo ya 12 giin dalbadal işləyon tok bir fohlonin istehsal ctdiyi mohsuldan xeyli çox olur. Buna sobob odur ki, insan öz təbiotinə görə, Aristotclin düşündüyü kimi siyasi hcyvan olmasa da hor halda ictimai hcyvandir».

Kollektivçilik effektlərinin nəşət ctdiyi bu iki monbo bir-birilo qarşılıqlı əlaqədə olsa da, hor halda öz mahiyyoti etibarilo miixto-lifdir: kiitlovi mohsuldar qiivvo birgo omoyin tcxnologiyasinin xiisusiyyotlori, ayn-ayn şəxslərin fordi məhsuldarlığını yiiksoldon həyat enerjisi iso ünsiyyot, qarşılıqlt «sirayət», toqlid faktı və s. ilo miioyyon olunur.

Bcloliklo, iki vo daha сох adam qrup halında birləşondo onlar­dan hor birinin fəallığında clo yeni cohotlor meydana çıxır ki, bun-Ian artiq fordin psixologiyasi ilo deyil, ancaq qrupun sosial-psixo­loji qanunauygunluqlan ilo izah ctmok mümkündür.

Qrup özünoməxsus sistemdir vo miioyyon struktura malikdir. Qrupa daxil olan hor bir adam onda miioyyon rol vo vozifo ifado edir. Hor bir qrup özünün məqsədlərinə, normalarına, sərvət meyl-lorino, sosial gözləmolorinə vo s. miivafiq olaraq miixtolif forma-larda öz üzvlərino nəzarət edir: onlan roğbotləndirir vo ya cozalandmr. Qrup üzvlori miivafiq nonnalan vo sorvot meyllorini monimsodikco, sosial-psixoloji cohotdon qrupun hoyatında köklü dəyişikliklər omolo golir: qrup iizvlorindo qrupa monsubluq hissi -«biz» hissi yaramr. Bunun psixoloji baximdan ilk olamoti ondan ibarotdir ki, qrupun hor bir iizvii qrupun nailiyyətlorini öz nailiyyətləri, müvoffəqiyyotsizliyini iso öz müvoffoqiyyətsizliyi hcsab edir, onları öz şəxsi nailiyyəti və ya məğlubiyyoti kimi yaşayır: birinci halda sevinir, ikinci halda kodorlonir və s., yəni qrup doğma qnıpa çevrilir. Qrup, mahiyyət etibarilo, bu andan əsl qrup kimi fəaliyyot göstərməyə başlayır.

Göründüyü kimi, adamların qeyri-mütəşəkkil yıgımından, təsadüfı birliyindon forqli olaraq, qrup üzvləri qrup üçün tipik olan foaliyyət növlorinə daxil olurlar (və ya qoşulurlar). Onlann bir-

517

birləri ilə münasibətləri qrup normalan və sərvotləri ilə tən/ım olunur. Qrupun normaları onun üzvləri üçün mcyara çevrilir.

Qrupun nozordən kcçirdiyimiz xüsusiyyətlərinin bir qismi onu struktur-formal (təşkilat) cəhətdən xarakterizə edir. Qrupun həcmı. tərkibi, kommunikasiya kanalları, rolların bölüşdürülməsi, tabelık sistemi vo s. buna misal ola bilər. Qrupda şəxsiyyətlərarası müna-sibotlər, liderlik (rohbərlik) üslubu, qrup sərvətləri və normalan, rəğbətləndirmə və cəzalandırma sistemi vo s. iso qrupun sosial-psixoloji həyatını mozmun cəhətdon xarakterizo etmok imkanı verir.

Hor bir adam, adətən müxtəlif qruplarm üzvü olur. Burada maraqlı cəhətlərdən biri ondan ibarotdir ki, hər hansı bir adam bütün qruplarda eyni statusa malik olmur vo buna müvafiq olaraq müxtəlif qruplarda miixtolif rollar ifado edir, mosolon, bir qrupda lider olan şəxs başqa qrupda icraçı ola bilər. Bundan başqa, hor bir adam qohumlan vo ya dostları vasitəsilə başqa qruplarla - qohum-lann vo ya dostlann daxil olduğu müəyyən qnıplarla bağlı olur. Bu halda ümumi xarakter daşıyan iki cəhətə diqqət yetirok. İnsan adoton belo hallarda öz qrupunu başqa qrupla müqayisə edir, onun miisbot vo ya monfi hesab etdiyi xüsusiyyətləri vasitəsilə öz qrupunun nonnalarını vo sorvotlorini qiymotlondirir. Bir sira hal­larda iso diinon qonaq goldiyi qrupun bu gün foal üzvünə, hotta bəzən liderinə çevrilir.

İnsanın daxil olduğu qruplarm miqdan toxminon insanlann hoyat fəaliyyətinin həcminə, tələbatlarının genişliyino vo müxtəlifliyinə, kommunikativ xiisusiyyotlorinin soviyyosino (mehriban vo ya qaraqabaq adamlann monsub olduqlan qruplanm müqayiso edin) müvafıq golir. Belo ki, bir qrupda insamn yalniz müəyyən tələbatları tomin olunur. Bir qrupun foaliyyoti çorçivəsində onun sosial foaliyyotinin ancaq müəyyən cəhətləri təzahür edir. Mohz buna göro do insanı sosial-psixoloji cəhotdən düzgün xarakterizo etmok üçün onun müxtəlif, hom do onun üçün əhəmiyyətli qruplarda iştirakı tarixini öyrənmək vo tohlil ctmok lazımdır.

Insanlann hoyatinda qrup mühüm rol oynayir. Lakin bu müddəanı düzgün başa düşmək üçün prinsipal əhomiyyoti olan iki cəhəti xüsusi qeyd etmək lazımdır: a) şəxsiyyət nəinki, kiçik qrupun, hom do cəmiyyətin üzvüdür. Cəmiyyət şəxsiyyətə təkce kiçik qrup vasitəsilə deyil, hom də başqa yollarla, kütləvi informasiya və tobliğat vasitəlorindən istifado edərək bilavasit

518 təsir göstərir. Dcmoli, kiçik sosial qrup şəxsiyyətin foiTnalaşması-nın vo sosial hərəkətlərinin yegano mənbəyi deyildir; b) şəxsiyyət aktivdir, о özünün mövqe və roluna göro sosial qrupun - kollcktivin hoyatinda da müoyyən rol oynayir, qrup daxilindo ictimai royin təşəkkülünə miixtolif fonnalarda tosir göstorir. Bu о dcmokdir ki, qrupun şəxsiyyətə tosirini mexaniki tosir kimi başa düşmək səhv olardı.

Məsələnin bu şəkildə qoyuluşu qrupda fordin mövqeyinin öyrənilmosini təlob edir.