Dərslik «Çİnar-çAP»
Yüklə 4,26 Mb.
|
| q ruplar Ş orti kollektivlər Şəkil 53. Sosial qruplann təsnifatı (Q.M.Andrcyevaya göro) 521
Hər hansı bir tosadüf əsasında yaradılan laborator qruplar mahiyyot etibarilə diffuz qruplar kimi meydana çıxırlar. Mohz buna görə do psixologiyada real təbii qrupların öyrənilməsinə daha böyük əhəmiyyət vcrilir. Tobii real qrupların kiçik və böyükq ruplar olmaq üzrə iki növü məlumdur. ff«kıçik qrup» və «boyuk qrup>T anlayışlannda «kiçik» və «b»yük» sözlərinin müəyyən evristik əhəmiyyəti vardır. Onlar qrupun kəmiyyət xarakteristikalarını əks etdirirlər. Böyük və kiçik qruplar bir-birindən nəinki kəmiyyət, həm də keyfiyyot baxımından fərqləndirilir. Məmin qrupların sosial-psixoloji tohlili üçün bu sonuncıı cohət daha çox əhəmiyyətlidir. Böyük qruplar bütövlükdə comiyyət (ölkə) miqya-sında mövcud olan adamların məcmusudur: siniflor, sosial təbəqolor, peşə qrupları, etnik birliklər (millət, xalq, qobilə), yaş qrupları (gənclər, təqaüdçülər və s.) böyük qruplara misal ola bilər. Fərdlərin böyük qruplara mənsubiyyəti müəyyən obyektiv ola-motlər əsasında təyin olunur. Eyni bir müəssisə işçilorini, istehsal birliklorini vo ərazi birliklərini (bir kəndin, bir şəhərin, rayonun əhalisini) sosiologiyada orta vo ya lokal qruplar adlandırırlar. Lakin özünün strukturuna göro orta qrupların böyük qrupla-r a əsasən uyğun gəldiyini nəzərə alaraq, sosial psixologiyada onlan xüsusi olaraq ayırd etmirlər. Böyük vo orta qruplar kiçik qruplardan təkcə üzvlərinin sayına göro deyil, hom də münasibotlər şəbəkəsinin xaraktcrinə görə fərqlənirlər. Kiçik qrupların üzvləri nəinki bir-birilə müxtəlif formalarda gündəlik ünsiyyət və rabitəyə girir, bir-biri haqqinda müəyyən təsəvvürə malik olur, hom do onlann arasında miioyyon qcyri-rosmi münasibotlor formalaşır. Başqa sözlə, onlar kontakt (təmasda ola ı) qruplar kimi təşokkül tapıb inkişaf edirlər. Bu xüsusiyyətlərdon heç biri böyük qruplar üçün səciyyəvi deyildir. Böyük vo orta qruplar səviyyəsində bütün məsələləri qrup üzvlərinin hor biri ilo bilavasitə rabitə yaratmaq yolu ilo holl etmək və onların davranışına şəxsi münasibətlər əsasında nozarot etmok əslindo mümkün deyildir. Böyük qruplarda üzvlərin miqdarının həddon artıq artması ilo olaqədar olaraq onlann arasında qarşılıqlı anlaşma kütləvi infonnasiya və tobliğat vasitolorinin (mətbuat, radio, televizor), sirkulyar məktııblann, direktiv sənədlərin, böyük iclasların və s. köməyi ilo yaranır. Münasibətlər daha çox vasitəli 522 vo formal xarakter kəsb edir. Böyük və orta qrupların rohborləri onun bütün üzvlori ilə bilavasitə rabitəyə ginnək imkanına malik olmur, bu zəmində do onunla qrupun üzvləri arasında subordina-siya prinsiplərini zəruri surətdə ehtiva cdən müxtolif morholə, vəsilə və sədlər yaranır. Böyük vo orta sosial qruplarda insanlann münasibətləri rosmi ictimai münasibətlərlo tonzim olunur. Kiçik qruplar olduqca müxtəlifdir: ailo, fəhlə briqadasi, pambıqçı qızlar manqası, tolobo qrupu, bir sinfın şagirdləri vo s. kiçik qruplara misal ola bilor. Laborator qruplar da əslində kiçik qruplardir. Lakin onlar tobii deyil, siini qruplar olduğuna görə adətən kiçik tobii qruplar sırasında nəzərdən keçirilmir. T-qruplar da laborator qruplar kimi kiçik qrupun özünəməxsus növüdür. Kiçik qrupun üzvləri vahid fəaliyyət çərçivəsində birləşir və bir-birilo bilavasitə şəxsi ünsiyyətə girirlər ki, bu da onun spcsifik əlaməti hesab olunur. Hor bir kiçik qrupun strukturu, bir torofdon, onun fəaliyyət göstərdiyi sosial mühitin təsirləri, digor torofdon, qrupdaxili şəxsiyyətlərarası münasibətlərin xarakteri ilə şərtlənir. Kiçik qruplann 50-don artıq təsnifatı məlumdur. Onlardan aşağıdakılar daha çox xarakterikdir. Kiçik qrupları formal və qeyri-fonnal qruplara bölürlər. Formal qrupda münasibotlər inzibati-hüquqi yolla miioyyon olunur və tonzim edilir. Qeyri-formal qruplar isə ünsiyyət prosesindo tobii yolla təşokkül edir: onun strııkturu inzibati-hüquqi qaydalarla tənzim edilmir. Fonrıal kiçik qrupun üzvləri arasında da todricən qeyri-formal münasibətlər yaranır: bu zaman formal kiçik qrupun müvəffəqiyyətlə fəaliyyət göstənnosi bir çox cəhotdən onun formal və qeyri-formal strukturlarının bir-birinə uyğun gəlməsin-dən asılıdır. 1942-ci ildə referent qrup fenomeni müəyyən cdilmişdir. Kiçik təlobo qruplarını eksperimental surətdə öyrənərkən Amerika psixoloqu Q. Haymcnin diqqətini bclə bir cəhət cəlb etdi ki, qrupun miioyyon üzvləri monsub olduqları qrupun deyil, başqa bir qrupun normalannı qobul edir və öz davranışlarında onlara əsaslanırlar. O, bu maraqlı faktlar əsasında kiçik qrııpların iki növünü fərqlondirməyi, birinci qrupu üzvlük qrupu, ikinci qrupu iso referent qrup adlandırmağı toklif etdi. Sonralar homin faktlar başqa psixoloqlar tərəfındən do tosdiq olundu. Miiasir sosial psixologiyada referent qrup anlayışı müxtəlif 523 eksperimental faktlar əsasında daha da dəqiqləşmiş vo nisbətee j geniş məna kəsb etmişdir. Uzvlük vo referent qruplann fərqləndirilmosi bo/i saholorde, xüsusilə hüquq pozğunluğunun öyronilmosı sahosindo toil tədqiqatlar üçün olduqca maraqlı perspektivlər açır. Fikrimizi bil misal osasında aydınlaşdıraq: şagird A. VII sinifdə oxuyur. I akin ı birdən-birə üzvü olduğu sinif kollektivinin nonnalanna deyil, daha çox hələ üzvü olmadığı hər hansi bir təsadüfı küço qrupunım normalarına əmol etməyo başlayır. Onun üzvlori kimi geyinmə saç saxlamağa, bəzənməyə, spesifık sözlor vo ifadələr işlotməye hərəkotlər etməyə başlayır vo s. Bu onun üçün referent qrup hesab olunur. A.-nın davranışını izah etmək üçün belo bir suala cavab vennok lazımdır ki, nə üçün birinci qrup onun üçün əhəmiyyətini itirmiş, ikinci qrup isə xüsusi qrup əhəmiyyoti kosb ctmişdir, Üzvlük vo referent qrup anlayışları bu baxımdan maraqlıdır. Üzvlük qrupu elo qrupa deyilir ki, ford öz-özlüyündo onun yalnız iştirakçısıdır. Bu monada da üzvlük qrupuııu bozon iştirak qrupu da adlandırırlar. Üzvlük qruplan kiçik qruplann nisbətən geniş tosadüf edilon növüdür. Sosial-psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, əlverişli şəraitdl üzvlük qrupu referent qrupa çevrilə bilər. Referent qrup dedikdə elo real və ya xəyali qrııp nəzərde tutulur ki, ford onun standartlannı qobul edir, sosial hadisəlori, özünün və başqalarının omollorini qiymotlondirorkon onun norma vo sərvətlərindon ctalonlar sistemi kimi istifado cdir, onlan özüniin ş.)\si məqsod vo davranış normalarının mənboyi hesab edir. Ford öz davranışında referent qrupun onun hərəkətlərinə verdiyi vo verl bilocoyi qiymotləri adəton nəzərə alır. Referent qrupun növlori içərisindo referent in ü q a -yiso qrupları vo normativ refcret qrup-1 a r xüsusi yer tutur. Birinci halda insan bütün sosial hadisolorl referent qnıpun normalan ilə müqayisə edorok qiymotlondirir. Bu zaman qrupun normalan əslində onun üçün özünomoxsus ctalont çevrilir. Bir çox müolliflor bu cəhəti nəzəro alaraq referent qruplan hom doetalon qrup kimi tohlil edirlor. ikinci halda iso insan qrupun normalarina öz normalan kimi qobul cdir vo onlara uyğun surotdo horokot edir. Qrup öz üzvlərinin horokotlərinl qiymotlondirorkon do adətən bu cəhəti nəzəro alır. Referent qnıpun müqayisə vo normativ funksiyalanni bir-' birindon tocrid ctmok olmaz. Psixoloqlann tədqiqatlan göstorir ki, referent miiqayiso qruplan üçün eyni zamanda sorvot momcnti, 524 normativ qruplar üçün iso miiqayiso momenti sociyyovidir. Bu monada referent qrupun iki miixtolif funksiyast: nonnativ vo miiqayiso funksiyalan arasmda dorin daxili əlaqə vardir. Əksər hallarda şəxsiyyotin bir referent qrupu olur. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, onun iki vo daha çox referent qrupa malik olmasi da mümkündür. Belo hallarda insan öz davranış, roftar vo foaliyyotindo adoton hor iki vo ya üç referent qrupun norma vo standardarını nozorə almağa çalışsa da, buna çox vaxt nail ola bilmir. Şəxsiyyətin iki (vo ya üç) miixtolif referent qrupun mo-nafeyini uzlaşdırmaq cohdlərinin müvəffəqiyyətsizliyə uğraması onun davranışında müəyyən ziddiyyətlor şəklində təzahür edir. Sosial qruplar özlorinin inkişaf soviyyosi ilə bir-birindon köklü surətdə fərqlənirlər. Nozərdon kcçirdiyimiz təsnifat bu cəhəti bütün aydınlığı ilə əks etdirmək imkanı vermir. Halbuki qruplann ictimai münasibətlər sistcmindəki yerini düzgün müəyyən etmək üçün onlann inkişaf səviyyəsi mosoləsinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Bu iso qruplann psixologiyasınm və ya tipoloji təsnifatının işlənməsini tələb edir. İnkişaf etmiş qrupun on yüksək fonnası kollektivdir. К о 11 с к t i v i n sosial-psixoloji todqiqi sovet sosial psixo-logiyasının ən aktual problemi olmuşdur. Hor bir kollektiv q rup hesab olunur. Ног bir qrup iso kollektiv deyildir. Kollektiv comiyyotin bir hissosi olan, birgo foaliyyotin iimumi moqsodlorino tabc olan insan qrupudur. Qrup adamlan yalntz cəmiyyot üçün tamamilə faydah foaliyyot vozifələri ətrafında birləşdirəndə kollektiv kimi formalaşır. Əmək, uşaq, hərbi, idman və b. kollcktivləri fərqləndirirlor. Tədris müəssisolərində pedaqoji kollektivi və şagird kollektivini fərqləndirirlər. Onlardan hor birinin özünomoxsus xüsusiyyətləri vardır. Kollcktivlər eyni zamanda özlərinin inkişaf soviyyosi etibarilo bir-birlərindən fərqlonirlər. Psixoloji tədqiqatlar göstordi ki. müəllim sosiometrik üsullartn köməyi ilo sinif kollcktivində şəxsiyyətlorarası münasibotlor sistemini daha yaxsı müoyyən cdə bilər. Sosiometriyada insanın statusunu (şoxsiyyotlərarası mü-nasibətlər sistemindəki mövqeyini) ifadə etmək üçün xüsusi tcrmindən istifado edirlor. Onlann içərisində «təcrid olunmuş uşaqlar» diqqəti daha çox colb edir. Sosiome'rik locrubolordo bozon biz elə şagirdlərə rast golirik ki, sinifdə heç kos onlarla oturmaq vo ya kinoya getmək istəmir. Belə uşaqlara təcrid olun- 525 muş uşaqlar deyilir. Sinifdə bclə uşaqların voziyyotini təsəvvür etmək çətin deyil: ogor heç kos bu və ya digər şagirdlo otunnaq, oynamaq, kinoya getmok istəmirsə, deməli, sinif şəraitində oııım ünsiyyot tələbatı təmin edilmir. Təsadüfi deyildir ki, belo uşaql.n özlorinin bu mühüm toləbatlarını təmin etmək üçün ya başqi siniflərdə oxuyan uşaqlarla yoldaşlıq edir, ya da bir çox hallaı küçədə müxtəlif qruplara qoşulur, hotta bəzən kiminsə təhriki ilo ağır cinayətlor edirlər. Mohz buna görə də təcrid olunmuş uşaqlara etinasız yanaşmaq olmaz. Psixoloji tədqiqatlar göstərir ki, tərbiyə işi yüksək olan şagml kollektivində təcrid olunnıuş uşaqlara əslində təsadüt" olunnun Sinifdo belo uşaqlara təsadüf olunursa. müollim ondan özü üçüfl düzgün pedaqoji nəticə çıxarmalıdır: deməli, o, tərbiyə işində node iso səhvə yol vermişdir. Homin səhvi tapmaq, aradan qaldırmaq vo uşağın sinif kollektivindo öz yerini tutmasına, min bir telle onunla bağlanmasma nail olmaq lazımdır. Sinifdə şəxsiyyətlərarası münasibətləri təhlil edərkən onlarıu no dərocədə qarşılıqlı olub-olmamasına diqqət yetirilməlidıı Tutaq ki, Momməd Rasimlo, Rasim iso Qasımla oturmaq istəyir. Bu о demokdir ki, onlann münasibətləri birtorofli xarakter daşıyır. Əgər Məmməd Rasimlo, Rasim do onunla oturmaq istəyirso, bu artıq qarşılıqlı seçmodir. Sosiometriyada bclə münasibətləi «qarşılıqlı münasibot omsalı» ilo ifadə olunur. Qarşıya sual çıxır: Rasim vo Məmməd nə üçün bir-birilo oturmaq istəyirlər? Bu suala cavab vermək üçün scçmənin motivlərini öyrənmok vo təhlil etmək lazımdır. Sinifdə şəxsiyyətlərarası münasibotlorin xarak-terini məzmun baxımından ancaq bu yolla aydınlaşdırmaq olar. Şəxsiyyətlərarası münasibətləri ətraflı öyrənmək üeün sosiometrik üsulları başqa üsullarla qarşılıqlı olaqədo qətbiq etmək, onların nəticəlorini başqa müşahidə və cksperimcnt materiallan ıl«« dəqiqloşdirmək lazımdır. Bununla əlaqədar olaraq bir cəhoti aynci| qeyd etmək zəruridir. Sovet psixologiyasinda referentometriya adlanaıı eksperimental üsul işlənilmişdir. Homin üsul iki seriyada tətbiq olunur: birinci seriyada şagirdlorə miioyyon kcyfıyyətlor (agıl. xeyirxahlıq, düzlük, səmimilik və s.) yazılmış voroqolor verilir. Onlar həmin keyfıyyotlər üzro bir-birlərini 4 bal (5, 4, 3, 2) sistemi ilə qarşılıqlı surotdo qiymotlondirirlor. İkinci (osas) seriya iso bir neçə gündən sonra keçirilir. Şagirdlərə aşağıdakı molumat verilü «Bildiyimiz kimi, siz üç gün bundan əvəol müoyyon kcyfiyyətldj üzro bir-birinizi qarşılıqlı surətdə qiymotlondirmişdiniz. Çox 526 güman ki, sizin hər biriniz hansı qiymotlər almağınızla maraq-lanırsınız. İndi mən sizi onlara tanış etmək istoyirəm». Vərəqolər stolun üzərino düzülür. Hər bir şagirdo ancaq üe neferin royi ilə tanış olmaq imkanı verilir. İlk baxışda reterentometriya bu vo ya digər dərocədo SOSİomctriyaya bonzəyir. Lakin onların arasında mühüm fərqlor vardır. Rcfcrcntometriyada seçmo meyarları ancaq əhəmiyyətli (referent) şəxslər dairəsinin müəyyon edilməsini nəzərdo tutur. Şagirdə, tutaq ki, 40 nəfər qiymət verib. О iso ancaq üç notoım royi ilə tanış ola bilor. Kimin royi şagird üçün daha qiymətlidir? Referentometriya üsulu məhz bu sualı aydınlaşdırmaq imkanı verir. Onun nəticələri bir çox hallarda sinifdə sosiomctrik üsulla aparılmış todqiqatın nəticosinə uyğun gəlir, bəzən isə uyğun gəlmir. Bir də görürsən ki, şagirdlor sosiometrik todqiqat zamanı az səs almış və ya heç səs almamış uşaqlann royi ilo daha çox maraqlamrlar. Bu, güroson nə ilə əlaqodardır? Kollektivdaxili şəxsiyyətlorarası münasibotlor hansı amillərlo şortlonir? Qrupda \o kollcktivdo şəxsiyyotlorarası münasibətlər песо formalaşır? Təkco sosiometrik üsullarla bu mühüm məsəloləri aydınlaşdırmaq mümkündünnü? Sovet psixologiyasinda qrup fəallığının stra-tometrik konsepsiyası çərçivəsində aparılan eksperimental tədqiqatlar bu sualları otraflı aydınlaşdırmaq üçün şorait yaratdı. Sovet psixoloqlarının nozəri-metodoloji vo eksperimental tədqiqatları göstordi ki, Qorb psixologiyasinda kiçik qrup adı ilo Оугөпиөп diflıız qruplarda şəxsiyyotlərarası münasibətlər vasitəsiz xarakter daşıyır. Halbuki kollcktivdo şoxsiyyətlərarası müna-sibotlor vasitəli xarakter kəsb edir, yəni onlar kollektiv üzvlorinın birgo foaliyyətinin mozmunu ilə şortlənir. Mohz buna göro də Qorb sosial psixologiyasi çorçivəsindo aparılmış todqiqatların noticolonni kollektivloro qotiyyon totbiq ctmok olmaz. Qarşıya nozorı-meiodoloji sual çıxırdı: kollektivin psixoloji əlamotləri hansılardır? Kollcktivdo şəxsiyyətlərarası münasibətlor çoxsəviyyoli struktura malikdir. Onlan ayrı-ayrılıqda tohlil etsok, kollektivin nüvosini vo 3 layını - stratasını forqləndiro bilorik (Bax: şokil 54). Latınca stratum - lay, təbəqo, qat demokdir. «Stratometrik kon-sepsiya» termini do homin sözdon əmələ golmişdir. Kollektivin ictimai-iqtisadi vo sosial-siyasi xarakteristikası onun morko/ı vosilosini. yoni n ü v о s i n i (A) toşkil edir. 527
Kollektivin bütün psixoloji xarakteristikaları onun foaliyyotinin mozmu-nundan, ictimai-iqtisadi ve sosial-siyasi xarakteristikala-rından asüıdır. Psixoloji xüsu-siyyətlər sosial-tarixi amillorlo şərtlənir və müəyyən olunur-lar - muddoa stratomctrik konsepsiyanın əsasını təşkil edir. Birinci lay (B stratasi) osas etibarilo psixoloji mahiyyot daşıyır vo aşağıdakı para-metrlorlo xarakterizo olunur: Şəkil 54. Kollektivin stratomctrik birgO foaliyyotin quruluşu motivlori vo onun moqsodlori;
«В» layının parametrləri kollektivin hor bir üzvünün qrup fəaliyyətinə, onun məqsəd, vəzifə və prinsiplorinə (kollektiv bunların əsasında yaradılır), foaliyyotin motivasiyasına, onun şoxsiyyot üçün sosial mənasına münasibətini təsbit cdir. Qrup fəallığının ikinci 1 а у ı - «V» stratasi birgo fəaliyyətlə, kollektivin moqsodlori, vozifələri və sərvotlori ilə şərtlonon şoxsiyyotlorarası münasibətlərin xarakteristikasını əks etdirir. Onun parametrləri aşağıdakılardan ibarotdir:
İkinci lay in psixoloji fenomenlorini ancaq şəxsiyyətlərarası 528 münasibətlərin fəaliyyətlə şərHənməsi prinsipi osasında başa düşmək və təhlil etmək olar. Nəhayət, üçüncü lay (Q stratasi) kollektiv üçün spesifık olmayan, lakin sosial qrup kimi müəyyon dərocoyo qədor onun üçün do xas olan parametrləri əks etdirir. Buraya aşağıdakılar daxildir:
«Q» layının psixoloji parametrləri kollektivo daxil olan fərdlorin əsasən emosional əlaqələrini nozərdo tutur. Onlar diffuz qrupun əsasını təşkil edir. Bu tipli emosional münasibətlər kollektivi xarakterizo etmir və edə do bilməz. Çünki onlar birgə kollektiv foaliyyotin məzmun tərəfı ilo şərtlənmir. «Q» layında kollektivo daxil olan fərdlərin emosional olaqələri «xoşum gəlir», «xoşum gəlmİD) parametrlori ilə səciyyəlonir. «Q» layının psixoloji parametrlorini universallaşdırmaq vo kollektivdə şəxsjyyotlərarası münasibətləri xarakterizo etmək üçün onları zəruri hesab etmək olmaz. Kollektivin mahiyyətini «А», «В» və «V» laylannın psixoloji parametrlori ifado edir. Sosial-psixoloji tədqiqatlar əsaslı surətdə göstərir ki, kollektivdə şoxsiyyətlorarası münasibətlər foaliyyotin mozmunu vo xarakter i ilə şərtlənir. Hal-hazırda sosiometrik konsepsiya çərçivəsində apanlan tədqiqatlarda problemin mohz bu istiqamətdə öyrənilməsinə xüsusi diqqət yetirilir. Buna görə do indi homin konsepsiya artiq stratometrik konsepsiya deyil, şəxsiyyətlərarası münasibətlorin fəaliyyətlə şərtlənməsi konsepsiyası adlanır.
Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|