Dərslik «Çİnar-çAP»

5. İnsan və siyasət, yaxud siyasətə qoşulmanın başlıca motivləri
Keçmiş Sovctlər İttifaqının dağdması ilə sovct məkanında ucniş bir siyasiloşmo, kütlə arasında siyasi fəallıq artmağa başladı. Bunun da bir sıra sosial vo psixoloji səbəbləri vardır. Keçmiş sovetlor məkanında ümıımon comiyyət müəyyən siyasi ideoloji prinsiplər əsasında qurulmuşdu, zümrə vo təbəqələrin, ümumən kütlənin sosial siyasi fəallığı morkəzdə təşkil olunurdu və istıqamotlonirdi, «vahid məqsədə» xidmot edirdi. Bunun ücün comiyyət miqyasmda «vahid partiya» yaraddmışdı, hər şey yalnız onun göstərişi ilo ola bilərdi. Həmin dövrdə ауп-ауп adamlann siyasətə qoşulması yalnız homin partiyaya daxil olmaq, onun üzvü kimi məhz onun «rəhbor göstərişlərini» ycrinə yetirmok sahəsində o/ toallığını göstoro bilərdi. Yəni «vahid siyasi partiya», «vahid siyasi fəallıq istiqaməti» mümkün idi. Həmin istiqamətdən konara çıxmaq, başqa cür hərəkot etmok «partiya nizamnaməsini pozmaq» hesab edilirdi. Başqa sözlo siyəsətə bu yolla qoşulan şəxs yalnız «partiyanın iradosinin» ycrinə yetirilmosi üçün bir vasitə və ya «yuxarıdan golon göstorişlorin sözsüz icraçısı» olurdu. Çünki «уихапшп qərar və göstərişləri» aşağıdakdar tərofındən sözsüz

548 yerinə yetirilməli idi. Bclə bir sosial şəraitdə heç kəs «partiyanm iradəsi əleyhinə gcdo bilməzdi». Burada partiya xətti ilo totalitar bir rejimin mövcudluğu təmin olunurdu. Elo buna görə do «vahid partiyaya» qəbul xüsusi toləblər əsasında həyata keçirilirdi. Partiyaya qobul olunmaq yəni «siyasotə qoşulmaq istoyonlorin» osas iki motivi ön plana keçirdi: «тиоууәп vəzifo almaq» (çünki həmin partiyanın üzvü olmayan şoxslər песо dcyorlor «vacib vəzifolərə» təyin oluna bilməzdilor). Əslində bu, siyasətə qoşıılan şəxslərin mühüm motivlorindən biridir. Bu mənada bclə bir fikirlo razdaşmaq olar ki, «siyasətlə moşğul olan adamlarm hakimiyyət iddiasında olduqları hamıya məlumdur. Əgor kimsə bunu bilmirSə, o, уатһг» (Ə.K.).

Həmin mərhələdə siyasotə qoşulmağın, yəni partiyaya qobul olunmağın ikinci osas motivi heç olmazsa otrafdakılardan fərqlənmok, cvdə, ailədə «vacibliyini» (partiyaçı olmasını) nəzəro çatdırmaqla «psixoloji müdafio» vo ya «kompensator mcxanizmin» horəkətə gətirilməsi vasitosi kimi çıxış edirdi.

Qeyd edilən hor iki halda siyasotə qoşulmaq əsasən «şəxsi motivlərlə» şərtlənir. Lakin bir sıra hallarda ауп-ауп şəxslərin «partiyaya daxil olması», «siyasəto qoşulması» geniş ictimai motivlərlə də şərtlonə bilordi. «Ümumun xcyrino müəyyon sosial proscslərə təsir cdə bilmok imkanı oldə etmək» motivi də ayrı-ayrı şoxslərin «siyasi foaliyyotində» miihüm ycı tuturdu. Respublika-mızda bclə siyasi xadimlər az olmamışdır. Əlbəttə, zaman və şəraitlə bağlı onların rastlaşdıqlan maneə vo mohdudiyyotlor ııo/ordon qaçınla bilməz.

Sovetlər İttifaqının dağılması ilo insanlann siyasətə qoşulması motivləri vo imkanları tamamilə başqa olmuşdur. (Təsadüfı deyildir ki, məhz son dövrlərdə psixologiya dorsliklorino siyasi foaliyyotin psixologiyası problemləri daxil edilmişdir.)

Burada müstəqilliyo can atan geniş kütlənin «siyasiloşmesi» motivləri ilk növbədə vətənin, xalqın talcyilo bağlı problcmlorin ortalığa çıxması vo totalitar rcjimdən yaxa Cjartannaq imkanlannın yaranması ilə olaqədar olmuşdur. Bütün keçmiş sovet respublikala-nnın əksəriyyətində Sovctlər İttifaqının dağılması ilə əlaqədar olaraq baş vcrən proscslər, onlann osas istiqamotləri, kütlo içərisində siyasi fəallığın güclənmosi müəyyən ümumi cohətləro malik olmuşdur. Əksər rcspublikalarda xalq cobholorinin yaran-ması, siyasi hakimiyyəti olə almağa, totalitar rcjim toləblorindən

549 uzaqlaşmağa can atmalan oxşar cəhətlərə malik olmuşdur, lakin nəticələri isə bir-birindən ciddi surətdə fərqlənmişdir.

Əlbəttə məsələnin siyasi tərəfı hansı qüvvolərin həmin siyasi proseslərdən öz eqoist məqsədlərinə nail olmaq, öz rejimlərini ya-ratmaq üçün песо istifado etmələri siyasətşünaslığın problemləri-dir, ona görə də burada məsələnin psixoloji tərəfınə diqtot yctir-mək zərurəti ön plana keçir. Buna görə do burada ilk növbədə si­yasi fəaliyyətin psixologiyasının bəzi ümumi cəhotlorinə toxunula-caqdır.

Adotən qeyd edirlor ki, insan bioloji, fizioloji, sosial varliq olduğu kimi hom do siyasi varlıqdır. Çünki о, miioyyon siyasi münasibətlər sferasında olur. Hakimiyyotlo miioyyon miinasibotdo olarkən, yəni öz ictimai vəzifəsini yerino yetirorkon, öz vətən-daşlıq hüququnu və azadlığını, öz fəaliyyətilə bağlı aldığı maaşla, seçib-seçilmək hüququ və s. bağlı münasibətlərini tonzim etmək üçün siyasoto qoşulmuş olur. Başqa sözlə, hakimiyyoto tabe olur və ya ondan istifado edir. Bu mənada siyasi psixologiyada insanlar xüsusi münasibət sferasında, yoni «insan - siyasot -hakimiyyot» üçbucağı münasibətində nəzərdon keçirilir. Yoni insan hakimiyyot vo siyasot olmadan öz votəndaşlıq keyfıyyətlərini qoruyub saxlaya bilmoz. Siyasot hakimiyyotin məzmununu təşkil edir. Bu monada insan, istər-istəməz, siyasətdən vo hakimiyətdon asılı voziyyotdo olur, lakin homin miinasibot vo asılılıq ayn-ayn adamlarda miixtolif soviyyodo olur. Bununla olaqodar olaraq insanlar başqa-başqa psixoloji əlamətlər vo keyfiyyotlor kosb cdir.

Burada iki qobil insan psixologiyasi diqqoti colb cdir:

1. 
   «siyasoto qodor insan», bclolori hakimiyyoti tobii yaşayış şəraitinin tosiri kimi başa düşür və siyasətlə, onun foaliyyot göstər-mə qanunlan ilə maraqlanmır;
   
2. 
   «siyasi insan» isə öz mənafeyi naminə hakimiyyətin foaliy­yot göstərilmosinə müdaxilə edir, qarışır və siyasotlo hakimiyyətin toşkili və ya quruluş vahidi, yaxud vasitəsi kimi maraqlanır.
   

Əlbəttə, insanin siyasətdə iştirakı miixtolif səviyyələrdə ola bilor vo hor bir soviyyənin öz psixoloji xiisusiyyotlori var.

Siyasot adamının psixoloji-siyasi kcyfıyyotləri onun siyasi foallığında, siyasi davranışında, siyasi işindo vo siyasi foaliy-yətində tozahiir cdir.

Siyasi fəallıq siyasətin məqsodəuyğunluğunıın inikasıdır. Əgor siyasi rcaktivlik - oks miinasibot insanin siyasi hakimiyyotin

550 tosirino mocburi rcaksiyasıdırsa, amma siyasi fəallıq - vətəndaşın psixoloji-siyasi özünühorəkətidir.

Siyasi təbliğatın, seçki kampaniyalarının psixologiyasının baslıca qayəsi əhalinin siyasi fəallığını idarə etməyə yönəlmiş olur. Nəinki partiya təbliğatı işçilərinin (muzdlu, yaxud maaşla işləyən şəxslorin, strukturların, birliklorin) əsas işi qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olmaqdır. Bir sıra hallarda bu cəhət qeyri-etik yol və vasitələrdən, hətta zorakılıq fonnalarından istifado yolu ilə həyata kcçirilir. Bu cəhətdən dövlət orqanları, ordu vo s. də qarşıya qoyul-muş «partiya məqsədinə» (bəzən do ayrı-ayrı qrup və zümrəlorin mənafcyinə) nail olmağa yönəldilir.

Siyasi davranış siyasətin məqsədyönlülüyü ilo tonzim olunur, bunun üçiin sosial, iqtisadi və milli amillərdən istifado edilir.

Siyasi davranışın mohsulları, nəticələri siyasi sənədlər, aksiyalar, partiyanın, onun liderlərinin iqtisadi vo sosial hərəkətləri formasında miişahidə edilə, təsbit oluna, qiymətləndirilə bilər.

Siyasi foaliyyot şuru məqsədin tosirilə yaranır. Bu mənada siyasot do - professional əmək fəaliyyotidir, hotta clmi-praktik fəaliyyətdir. Yoni siyasot do xüsusi elm sahəsidir. Onun osas prcdmeti hakimiyyətdir, «hakimiyyətin psixoloji sahəsidir». Siyasot - ilk növbədə hakimiyyotin təşkilinin vo foaliyyot göstər-məsinin naməlumluğu ilo mübarizodir. Sonra iso hakimiyyotin qruplar, siniflor, şəxsiyyətlor arasında bölgüsünün həyata keçirilməsidir. Onu nozərdən qaçırmaq olmaz ki, hakimiyyotin amal və məqsədlərindon asılı olaraq onun həyata keçirdiyi siyasot miixtolif səciyyəli olmaqla borabor, çox tez bir müddotdo nüfiızunu itirə, «köhnələ» bilor. Bu monada siyasot hom də axtarışdır. Siyasətə qoşulan adam, xüsusən siyasi liderlər hakimiyyotin inkişaf dinamikasını, onun aqibətini qabaqcadan görməyi, onu proqnozlaşdırmağı bacarmalıdır. Belo bir fıkirlə razılaşmaq olar ki, siyasətçi proqnoz vcrmirsə, miioyyon hadisolərin inkişafına miinasibot bildirmirso siyasətlə məşğul olmamalıdır. Bu mənada professional siyasətçi xüsusi intcllektual qabiliyyətə, ilk növbədə analitik təfokkür qabiliyyətinə, fıkir çevikliyinə və təfəkkür müstəqilliyinə, dərin tənqidi ağıla malik olmalıdır. Tofəkkür steriotipi siyasətçi iiçün ciddi folakətdir. Düzgiin və çevik siyasot ilk növbədə tofokkür çevikliyi, hadisələrin səbəb vo nəticələrini, onu törədən prosesləri dərindon təhlil etmək, vaxtında vo düzgün nəticə çıxarmaqla yanaşı, onlann inkişaf meyllərini düzgün müəyyənləşdirməyə qabil olmaq demokdir.

551

Bu mənada siyasət dərin elmi təfəkkür, yüksək intellekt tələb cdir, о siyasi afyora və ya afcristlik deyil. Bununla əlaqadar olaraq Hersoq de Roqanın sözlərini xatırlamaq yerinə düşər: «siyasi idarəetmə məharətindən çətin heç bir şey yoxdur»: hətta bu sahədə ən təcrübəlilər do ölüm ayağında etiraf etmişlər ki, idarəetmə sə-nəti sahəsində yenə də özlərini naşı (noviçok) hesab etmişlər. Bunun səbəbi odur ki dövlətin idarə olunmasının bütün dövrlər üçün yarayan möhkəm və qəti qaydalannı tapmaq mümkün deyildir¹.

Bu mənada siyasi fəaliyyət həm sosial qiyməti, hom də ciddi nəticəsi olan foaliyyot növüdür və insandan gərgin fıziki və psixoloji cncrgiya tolob cdir. Bəzən bu və ya digər şəxslərdə siyasətə sərf olunan iş qüvvəsi mümkünlik həddini keçir və nəticədə siyasətçidə streslər, çaşqınlıq, deprcssiya vəziyyətlori yaranır, hotta onların tolof olmasına gotirib çıxarır. Belo siyasi foaliyyotin məhsulu və ya dəyəri, ya müəyyən siyasətçilərin məşhurlaşması, onlann geniş kütlələrin rəğbətini, məhobbotini, yaxud da qəzəb və nifrətini qazanmaq olur.

Deməli, siyasi omək məhsuldar foaliyyot kimi özünün moqsodinə malik olur, müəyyən oməliyyatlann köməyilə həyata keçirilir, xüsusi predmeti, vasitəsi və nəticolori olur.

Bu cəhətdən siyasi foaliyyot digər foaliyyot sahəlori kimi, xüsusi psixoloji struktur və tosir vasitələrinə malik olur. Burada intellektual ckspansiya, hüquqi tənzimctmə, iqtisadi məcburiyyət və fıziki tozyiq daha qabarıq surotdə nəzərə çarpır. Yəni kim hansı yola üstünlük verir məsələsi psixoloji cəhətdən xüsusi əhomiyyətə malikdir. Çünki seçilən təsir üsulu müxtəlif nəticələro gətirir.

Bununla bərabər, siyasoto qatılan şoxslərin siyasi tərbiyəsinin psixoloji cəhətləri do çox vacibdir. Burada siyasoto qatılan şəxslərdə özüno nəzarot, özünütonzim, özünüidarəetmə, özünü-tərbiyo gərək ön plana keçsin.

Bu cəhətlərlə yanaşı onlarda sərvət meyli və mənəvi keyfıyyətlərdə oxlaqi cəhətlorin üstünlüyü vacibdir. Bu mənada həqiqi siyasətçinin əməyinin prcdmcti xalqın psixoloji, iqtisadi, sosial, demoqrafık və s. voziyyotidir. Yoni əhalinin psixoloji-siyasi voziyyəti siyasətə qoşulan şoxslərin vo ya professional siyasətçi-lərin daima diqqət morkəzindo olmalıdır. Əgər siyasətcinin öz