Dərslik «Çİnar-çAP»

3. XX əsr psixologiyasının əsas cərəyanları haqqinda
XX əsrdə psixologiyada bir sıra corəyanlar əmələ gəldi. Frey-dizm, bihcviorizm cərəyanları onlann icorisindo xüsusi yer tutur.

Freydizm cərəyanı XIX osrin sonu - XX əsrin əvvəllərində əmələ gəlmişdir; Qərb ölkələrində qısa müddət ərzindo incəsənə-tə, ədəbiyyata, insanla bağlı müxtəlif clm sahələrinə, xüsusilə tə-babət, antropologiya, sosiologiya, mədəniyyət tarixinə, pcdaqogika və s.-yə gcniş nüfuz etmişdir. Onun banisi Avstriya psixiatrı vo psi­xoloqu Ziqmund Freyddir. (1856 - 1939). Freydin adı ilə cərəyan Freydizm adlanır. Freydin özü isə onu «psixoanaliz» adlandınrdı.

Freyd əvvəlcə praktik həkim-nevropotoloq və psixiatr kimi fo-aliyyətə başlamış, bir sıra maraqlı faktlar müəyyən etmiş, indi do psixologiyada gcniş işlənən miixtolif anlayışlar vo tenninlori (mo-sələn, frustrasiya, idcntifikasiya vo s.) işləmişdir.

Freydo goro, insan davranışı ictimai inkişaf qanunlan ilo deyil, irrasional (latınca - irrationalis ağılla idaro olunmayan demokdir), şüursuz psixi qiivvolor torofindon idaro olunur. İnsan guya öz mii-hiti ilo həmişə gizli müharibə voziyyotindo olur. İntellekt - bu toh-təlşüuru qüvvələri, instinktiv meylləri başqalarından gizlətmək üçün aparatdır. İnsanın bütün hərəkətlərini, bütün tarixi vo ictimai hadisələri Frcyd şüursuz meyllərin, hər şeydən ovvol, seksual meyllərin təzahürü kimi tohlil edirdi.

Freydin fikrincə, insanın ruhi hoyatının hərəkətverici qüvvəsi seksual (cinsi) başlanğıcdan - libidodan ibarətdir. Scksual osasda davranışda qəribə cəhətlərin əmələ golməsi haqqinda fıkirlor nev-rologiyada holo Freyddən ovvəl məlum idi. Freyd Parisdo moşhur fransız nevroloqu Şarkonun laboratoriyasında işlərkən tanış olduğu bu faktlara xüsusi əhəmiyyət verməyə və onları əsaslı surotdo öy-rənməyə başladı. O, əvvəlcə nevrozda cinsi mcyllərin rolunu fızi-oloji amillərlə izah edirdi. Lakin sonralar psixoanaliz tirixinə Anna adı ilo daxil olmuş bir xəstənin əhvalatlan ilə bağlı olaraq, Freyd fikirlorini köklü surotdo dəyişdi.

Freyd xəstəni məşhur nevroloq Breyerlo birlikdo miialicə edir­di. Anna isteriya simptomlarından əzab çəkirdi, onun görməsi, nit­qi, hərəkətlori pozulmuşdu. Breyer belə güman edirdi ki, qeyd olu­nan simptomlar özünütolqin effektidir: Anna xəstə atasına kömək edo bilmədiyi iiçün özünü giinahkar hesab edir vo oz hisslorini bil-dirməmək üçün onları gizlətməyə çalışırdı. Hipnoz voziyyotindo Anna «ürəyini boşaltmağa» çalışırdı, hokimlor onun bu söhbətləri-ni katirsis-əzablı hisslərdon xilas olmaq meyli kimi qiymotlondirir-dilər. Lakin bu zaman qəribə bir hadisə baş vcrdi: xəstə qız hokim Breyerə aşiq olmuşdu. Bu Breyeri çaşdırdı və o, sonrakı müalicə-don imtina etdi. Freyd isə Annanın davranışını daha ətraflı öyron-moyə başladı. Əvvəllər xəstoliyin gedişini fizioloji amillərlo (sinir enerjisinin zəifləməsi ilo) izah edirdi. Psixi xəstənin davranışını öyrəndikco, Frcyddo do yeni fıkirlər yaranırdı. O, belo bir nəticə-yə gəldi ki, xostə guya əwol öz valideynlorino bəslədiyi məhəb-

68 bət hissini həkimin üzorino yönəltmişdir. Freydizmin sonrakı təka-mülü prosesindo bu notico osaslandınlmış vo onua osas müddəala-rından biri kimi irəli sürülmüşdür.

Freydizm baxımından insan asosialdır, mahiyyət ctibarilo bii­tiin xüsusiyyətlərinə vo ya bir çox cəhətlərinə göro heyvana bon-zəyir. İnsanın davranışı iki prinsipə - «zövq prinsipinə» (burada başlıca olaraq heyvan instinktlərinin eyni olan cinsi həvəsin toza-hiirləri nəzərdə tutulur) və «reallıq prinsipinə» (cəmiyyətin təlob-lərinə müvafiq olaraq scksual həvəsi boğmaq zorurətinə) tabcdir. «Zövq prinsipi» ilo «rcallıq prinsipinin» toqquşması nəticəsində «təmin olunmamış seksual hovəs» do məhz bu sahədən insanın davranışını idarə etmoyo başlayır. Dcmoli, insan davranışında şüu-run rolu azaldılır.

Frcydi birinci növbodə onun öz təlobolori - K.Yunq və A.Ad-ler tənqid ctməyo başladılar. Freyd bir çox maraqlı psixoloji mosə-lələro diqqoti cəlb ctsə do, onlan elmi şəkildə izah edə bilmədi. Bu da ondan irəli gəlirdi ki, Freyd insanı ictimai varlıq kimi təhlil et-mirdi.

Freydizmin çiçəklonməsi dövrü indi çoxdan artıq arxada qal-mışdır. 70-ci illorin əvvollərindon etibaron, hətta freydizmin nüma-yəndələri vo tərəfdarlan icorisindo onun böhranları haqqinda da geniş söhbətlor gcdir. XXIX Bcynəlxalq psixoanalitik konqresdo (London, 1975), Z\ Freydin qızı - xarici ölkəlordə özünün psixolo­ji tədqiqatlan ilə moşhur olan A. Freyd freydizmin böhran, özünə-məxsus xostolik keçirdiyini tosdiq etmişdir. Moşhur ingilis psixo-loqu X. Ayzcnk iso 1978-ci ildə «psixoanaliz-elm və ya mövhu-mat?» sərlövholi moqaləsindo Karl Popper,Corc Kelli vo başqa görkənıli aliıııləTlamı freyrirznıi ciddi tənqid etmişdir. s^Qjiheviorizmin tarm_X]X^əirin sonu - XX əsrin əvvəllorindo Edvaron*örfIäaykTrr( 18 73Л949) heyvanlar üzərində apardığı tədqi-qatlarla başlayır. Lakin buna baxmayaraq homin cəroyanın RƏZəri lideri Con Uotson (1878 - 1958) hesab olunur.

1913-cü ildə «Psixoloji xəbərlər» jurnalında Uotsonun «Psixo-logiya: biheviorist onu песо görür» adlı məqalosi nəşr edildi. Mo-qalədə «Stimul - reaksiya» - biheviorizmin osas devizi kimi elan olundu və həmin сәгәуашп başlıca ideyaları şorh edildi. Buna go­ro do sonralar homin moqaloni «biheviorizmin manifcsti» adlandir-dilar.

Biheviorizmin osas müddoalan aşağıdakılardan ibarotdir: psi-

69 xologiya guya şüuru deyil, davranışı (cərəyanın adı da buradan əmələ gəlmişdir; inkiliscə (- behavior davranış deməkdir) öyrən-məlidir. Psixologiyanın əsas vəzifəsi yalnız miixtolif şəraitdə dav-ranışın qanunauyğunluqlarını, - qıcıqla orqanizmin cavab hərəkət-ləri arasındakı asılılığı öyrənməkdən ibarotdir. Bihevioristləro go­ro davranış ancaq xarici stimullarla (S) şərtlənən sekretor və əzələ reaksiyalanndan (R) təşkil olunmuşdur. Davranışın təhlili ciddi su­rotdo obyektiv xarakter daşımalı vo bütün təbii elmlordə olduğu ki­mi, zahirən müşahido olunan fenomcnlərlə məhdudlaşmalıdır.

Bcloliklə, bihcviorizm stimul (S) və reaksiya (R) arasındakı olaqoni davranışm vahidi kimi qobul edir, psixika və şüuru iso psi-xologiyanın predmeti kimi inkar edirdi. Təsadüfi deyildir ki, bihe-viorizmi «psixikasız psixologiya» adlandırırlar.

Biheviorizm mexaniki nəzəriyyədir: o, insanın davranışını xət-ti determinizm prinsipləri ilo izah edir, sözdo obyektiv metoddan danışsa da oslindo onun mahiyyətini təhrif edirdi. Buna görə do akademik İ.P.Paviov hələ 30-cu illərin owəllərindo «Fizioloqun psixoloqa cavabı» əsərindo bihcviorizmi kəskin tənqid etmişdir.

Biheviorizm qısa müddət ərzində Amerikan psixologiyasının əsas cərəyanına çcvrildi və Avropa ölkəlorinə də yayıldı. Bu iso tə-sadüfı deyildir: XX yüzilliyin əvvəllorində psixologiyanın nailiy-yətlərindən praktik məqsədlərlə istifado olunması mosələləri kəs-kin surotdo qarşıda durıırdu. Lakin bihcviorizm metodoloji cəhot-dən nöqsanlı olduğu üçün artıq 20-ci illərin sonu - 30-cu illərin əv-vəllərində onun daxilində müstəqil istiqamotlər əmələ goldi; neo-biheviorist (yunanca neos - yeni demokdir) cərəyanlar formalaşdı.

XX əsrin əvvəllərindo Amerikada yaranmış vo miiasir psixolo-giyanın ən başlıca cərəyanlarından birinə çevrilmiş biheviorizm 60-cı illərin əvvəllərindən etibaron əhəmiyyətini itirməyə və təd-ricən koqnitiv psixologiya ilə əvəz olunmağa başlamışdır. Son 15 il orzində koqnitiv psixologiya Amcrika psixologiyasının aparıcı is-tiqaməti kimi noinki biheviorizmi əvoz ctmiş, hom do bir sıra ölkə-lərdə geniş yayılmışdır.

Koqnitiv (latınca cognition - bilik, idrak demokdir) psixologi­ya 50-ci illərin sonu - 60-cı illərin əvvəllərində oməlo gəlmişdir. Onun əsasını belo bir müddəa toşkil edir ki, psixoloji proseslərin coroyanında və insan davranışında biliklor, koqnitiv struktıırlar həl-lcdici rol oynayır (C. Bruncr, U. Naysser, R. Atkinson və b.). Bu baxımdan koqnitiv psixologiya hafizə və təfəkkürün toşkilindo bi-

70 lıklorin rolunu öyronir. Bununla bərabor, həmin cərəyan şəxsiyyə-II. fərdi forqlori, emosiyaları vo s. koqnitiv nozoriyyo baxımından fehlil edir. Əslində iso bu gün koqnitiv psixologiyada irəli sürülon I las problemlər sovet psixologiyasinda çoxdan öyrənilməyə başla-mlmış vo bu sahədə aparılmış fundamental tədqiqatlar (B.Q.Anan-Jev, L.M.Vckker, L.S.Vıqotski, A.V.Zaporojcts. V.P.Zinçenko, A.L. Yarbus, A.N.Leontyev, B.F.Lomov, A.R.Luriya, A.A.Smir-п<>\, S.L.Rubinşteyn vo b.) dünya psixologiya elmini zənginləşdir-mişdir. B.M.Veliçkovski koqnitiv psixologiyanın əsas banilorindon biri hesab edilən professor U.Naysserin «İdrak və reallıq» (M.. 1981) kitabına yazdığı giriş moqaləsindo düzgün olaraq qeyd edir ki. koqnitiv psixologiyanın idrak proscslərinə (fəaliyyotino) yanaş-ma torzinin bozi momentlori bizim psixologiya vo Fiziologiyada u/un müddət ərzindo inkişaf etdirilən görüşlərə yaxınlaşır.

Lakin sovct psixologiyasinda bu məsələlorin qoyuluşunda vo hollindo prinsipial forqlor do özünü göstərir. Sovet psixologiyasin­da biliklorin formalaşması prosesi insamn praktik vo nozori foaliy-yotinin öyrənilməsi zominindo tohlil edilir. Koqnitiv psixologiya iso insamn davranışında biliklorin rolunu fonnal baxımdan aydm-laşdırır, şəxsiyyotin koqnitiv strukturlan ilo şortlonon motivlori, sorvot meyllorini oslindo inkar edir. Koqnitiv psixologiya miixtolif ıstiqamotlordə aparılan ayn-ayn todqiqatlan vahid konseptual .tsasda birloşdiro bilmədi, biheviorizmin vo başqa psixoloji coro-yanlann böhranının aradan qaldırılması sahosindo ona boslonon ümidlori mahiyyot etibarilə doğnıltmadı.

«Humanistik psixologiya»da 50-ci illorin ovvollorindo Qerbdo, \iisuson amcrikan psixologiyasinda biheviorizm vo freydizm coro-yanlarma rcaksiya kimi omolo gelmişdir. Onun banilori (K.Rocers, O.Olport, A. Maslou vo b.) belo hesab cdirdilor ki, biheviorizmdon vo freydizmdon forqli olaraq «humanistik psixologiya» psixologiya dmindo üçüncü yoldur» vo ya qiivvodir). «Humanistik psixologi-\;ını», başqa sözlo, «ekzistensial» (latınca ex (s) istcntia - mövcud, olmaq demokdir) psixologiya da adlandırırlar. «Humanislik psixo-logiya» insanı hisslərlə yaşayan varlıq kimi götüriir. Onlann fikrin-Ө insana öz imkanlarını hoyata keçirmək iiçiin kömok etmok la­zimdir.

«Humanistik psixologiya» bu köməyi psixoterapevtik aspektdo lohlil edir. Onlann fikrinco insan psixoterapevto «xosto» kimi yox, müştəri kimi miiraciot etmoli, onu narahat edon, hoyocanlandiran

71 həyati problemləri özü həll etməlidir, həyatının mənasını başa düş-məlidir, psixoterapevt isə ancaq məsləhətçi funksiyasını ycrinə yc-tirməlidir. Təsadüfi deyildir ki, «humanistik psixologiya» ən çox psixoterapiyada yayılmışdır. Onun əsasında ümumi psixoloji nəzə-riyyə təşəkkül ctməmişdir. Təkcə bu fakt onun birtərəfli corəyan olduğunu göstərir. Əsl psixoloji cərəyan heç də təkcə xəstələr və ya defektli adamlar üçün tətbiq olunmaqla məhdudlaşa bilməz.

«Humanistik psixologiyanın» elmi-metodoloji baxımdan ən başlıca nöqsanı ondan ibarətdir ki, o, şəxsiyyətin təşəkkülünün ic-timai-tarixi amillərlə şərtləndiyini qəbul etmir; onun istinad etdiyi humanizm mücərrəd humanizmdir.