Dərslik «Çİnar-çAP»

@ Sovet psixologiya elmi
Böyük Oktyabr sosialist inqilabından sonra Rusiyada psixoloji fıkrin inkişafında da yeni tarixi mərhələ başlandı. Çünki ölkədə ye­ni ictimai quruluş, insanlar arasında yeni sosial miinasibotlor bərqə-rar oldu. SSRI-nin yaranmasi ilo xalqlann yeni ictimai-tarixi birliyi omolo goldi, vahid ideologiya ilo birləşən bütün sovet xalqları ol-kodo iqtisadi vo sosial toroqqini tomin etmoklo elm vo maarifin in-kişafına da çox ciddi tokan verdi. Bu zəmində başqa elmlorin cos-gun surotdo inkişafı ilo yanaşı osl elmi psixologiya yarandi vo inki-şaf ctdi. O, psixoloji fıkrin zənginləşməsində mühüm rol oynamış-dır.

L.S Viqotski 1927-ci ildo göstərdi ki, yeni comiyyot yeni insan yaradacaqdır. Gələcək comiyyotdo psixologiya hoqiqoton yeni in­san haqqinda elm olacaqdir. Yeni insamn psixologiyasi özünün bu böyük tarixi vəzifəsini müvoffoqiyyətlə yerinə yetinnişdir. Bu, do-rin ictimai-tarixi kökləri olan tamamilə qanunauyğun elmi nailiyyot idi. Çünki gone Sovct dövləti qabaqcıl materialist elmin inkişafına gündəlik qayğı göstərirdi. 1918-ci ildo Xalq Komissarları Soveti Dövlət Beyin İnstitutunun yaradılması haqqinda qərar qəbul etmiş-di (institutun rəhbəri məşhur rus alimi V.M.Bcxtcrev idi). Sovet ha-kimiyyotinin ilk illərində RSFSR Xalq Maarif Komissarlığı noz­dindo Psixoloji Tədqiqatlar Bürosu, Moskva ŞXMŞ-ı psixologiya laborariyası və s. təşkil edilmişdir. Moskva universitetinin psixolo­giya institutunda omək psixologiyasi şöbəsi yaradılmışdı. Xalq Ko-missarlığı Sovcti 1921-ci ilin yanvar ayının 21-də akademik

72

I l'.Pavlovun rəhbərlik etdiyi labaratoriyaya kömək haqqinda məş-lııır dekrct qəbul etmişdir.

So vet psixologiyasının inkişaf yolu metodoloji cəhətdən aydın ulı Psixika və şüur haqqmda K.Marks vo F.Engels torofindon ya-radılmış dialektik materialist təlim V.İ.Leninin əsərlərində inkişaf ddırilmişdi. O, hələ 1894-cü ildə «Xalq dostları» nədir vo sosial dcmokratlara qarşı onlar песо mübarizə edirlər?» əsərində metafi-zik psixoloqdan fərqlənən yeni tipli tədqiqatçı kimi «alim psixolo-qun» xarakteristikasını vermis vo böyük uzaqgörənliklo elmi psixo-logiyanın gələcək inkişaf yolunu göstərmişdi. Onun fıkrincə «Psi-xi prosesləri ayrıca aydınlaşdırmadan ruh haqqinda mühakimə ye-ritmək olmaz: burada tərəqqi mohz ondan ibarət olmalıdır ki, ruhun nə olduğu haqqinda ümumi nəzəriyyələr vo folsəfı müddəalar bir yana atılsın, bu və ya başqa psixik prosesləri xarakterizə edən faktlann öyrənilməsi elmi zənıiıı üzərində qurula bilsin.» Bu müla-hizə əlbəttə, sovet psixologiyasi üçün prinsipial əhəmiyyətə malik idi. Sovet psixologiya elminin inkişafı tarixini dörd dövro bölürlər. Aşağıda həmin dövrlərin xüsusiyyətləri qısa nozordən keçirilir.

1917 - 1931-ci illordə (birinci dövr) sovet psixologiyasının ən mühüm vəzifəsi idealist psixologiya ilə mübarizə olmuşdur. Onun əsasını və başlıca istiqamətini psixologiya uğrunda mübarizə təşkil edirdi. Birinci dövrdə sovet psixologiyasi özünün bu tarixi vəzifə-sini müvəffəqiyyətlə yerinə yetirirdi.

1931 - 1945-ci illərdə (ikinci dövr) kapitalist ölkələrində psi­xologiya sahəsində əmələ gəlmiş böhranın elmi-tənqidi təhlili, freydizmlo mübarizə şəraitində psixoloji nəzəriyyonin metodoloji məsələlərinə xüsusi diqqət yetirilir, fundamental təhqiqatlar aparı-lırdı. Lakin Böyük Vətən müharibəsinin başlanması psixoloji təd-qiqatların da istiqamotini dəyişdi. Müdafiə əhəmiyyəti olan horbi-qospital psixologiyasi problemlərinin tədqiqinə xüsusi fıkir vcrildi.

1945-1960-cı illərdə (üçüncü dövr) sovet psixologiyasının me-todoloji-nozəri prinsiplorinin işlonilməsində yeni mərhələ başlan-dı. Eksperimental tədqiqatlar geniş vüsot alırdı. Psixikanın reflektor konsepsiyasına xüsusi diqqət yetirilirdi. Ölkənin miixtolif universi-tetlərindo və bozi pedaqoji institutlarında yüksok ixtisaslı psixolo­giya mütəxossislərinin hazirlanmasi dövrün salnamosində xüsusi yer tutur.

1960-cı illərdən sonrakı (dördüncü) dövrdo psixologiya elmi­nin ictimai praktika ilo olaqosi daha da giiclonir. insan haqqinda

73 elmlor sistemindo psixologiya mühüm yer tutmağa başlayır. Psixo­logiya elminin bir çox yeni saholəri təşəkkül edir. Akademik A.N.Leontyevin «Psixikanın inkişafı problemlori» osori Lenin mii-kafatma layiq görülür (1963).

1971-ci ildo SSRİ EA sistemindo psixologiya institutunun ya-radılması psixoloji tədqiqatlann inkişafında mühüm rol oynadı. So­vet psixologiya elminin inteqrasiyasi vo diferensasiyasi oslindo ye­ni morholoyo qodom qoydu. Sosial psixologiya daha vüsətlə inki-şaf etməyo başladı. Yeni sahəlor- miihondis psixologiyasi, kosmik psixologiya vo s. yarandı. Əmək vo idman psixologiyasi vo s. ge-nişləndi. Psixologiya elminin ayn-ayn saholorinin mctodoloji-no­zori məsələlərinin öyrənilməsinə xiisusi diqqot yetirilirdi. Hor bir psixoloji tədqiqatın somoroliliyini miioyyon etmok üçün yeni prin-siplor irəli sürülürdü; nəzoriyyə, eksperiment vo praktikanin voh-doti clmi-tcxniki tərəqqi dövrünün miihiim tələbino çevrilirdi.

Vaxtilo eksperimental psixologiya psixologiya elminin bir sa-hosi kimi toşokkül etmişdi. Bu giin eksperimental metodlar psixo-logiyasmin biitiin saholorino niifuz ctmişdir. Miiasir sovet psixolo­giyasi qudrotli eksperimental psixologiyaya çevrilmişdir. Riyazi psixologiya haqqinda da eyni sözlori demok olar. 70-ci illorin ov-vollorindo bir çox müəlliflər riyazi psixologiyani psixologiyanm bir sahosi kimi nəzərdən keçirirdilər. Elmşiinaslann proqnozlarına görə, yaxın golocokdo psixologiya elminin biitiin saholori riyazilo-şocokdir. Sovet psixologiyasinda bu proses artıq özünii aydm şokil-də göstorirdi.

Miiasir diinya psixologiyasinda miixtolif moktob, coroyan vo istiqamotlor - biheviorizm (neobiheviroizm). freydizm (neofrey-dizm), humanist psixologiya, koqnitiv psixologiya vo s. mövcud-dur. Sual olunur: psixologiya elminin tarixi vo inkişaf montiqi ba-xımından sovet psixologiyasını da moktob, coroyan vo ya miioyyon istiqamot hesab etmok olarmı? Məşhur sovet psixoloqu L.S.Vi-qotski holo 1927-ci ildo yazdığı «Psixoloji böhranın tarixi monasi» adli fundamental metodoloji todqiqatinda homin suala tarn qotiy-yotlə monfi cavab vermişdir.

Onun fikrinco sözün həqiqi monası vo işin mahiyyətinə görə biz «marksist psixologiya» terminini assosiativ, eksperimental, em­pirik. empirik psixologiya temıinlərinin işləndiyi monada işlədə bilmorik. L.S.Vıqotski yazirdi: «Marksist psixologiya mokloblor arasinda moktob deyil, elm kimi osl yeganə psixologiyadir; bundan

74 ' basqa digor psixologiya ola bilmoz». О göstorirdi ki, marksist psi-ılogiya anlayışı moktob vo ya hotta istiqamot anlayışından geniş-Marksist psixologiya elmi psixologiya anlayışına uyğun golir. I S.Viqotskinin fikrinco, holo 1921-ci ildo P.P.Blonski elmi psixo-iva terminini işlədərək bu baxımdan tamamilo haqh idi. Homin к I min «bizim elmimizin osas xarakterini, bizim moqsodimizi vo... \.»/ifolorimizi, işin mozmununu vo icra metodunu» bütünlüklo ifa-»1.» edir. Demoli, psixologiya elmi tamamilo ideolojiloşdirilir vo ха­ми ölkələrdə mövcud olan psixoloji cəroyanlara qarşı qoyulur.

Biitiin bu illor orzindo sovet psixologiyasi osl elmi psixologiya kimi inkişaf etmiş vo böyük nailiyyotlər qazanmışdır. Sovet alim-İMinin fundamental tədqiqatları psixologiya elmini zonginləşdir-moklə miixtolif ölkolərdo psixoloji fıkrin inkişafına mühüm təsir göstərir.

1^5^ Psixoloji biliyin xüsusiyyətləri

Bir dəfə A.Enşteyn göıkəmli İsvcçrə psixoloqu Jan Piajenin uşaqlarda idrak proseslərinin təşəkkülünü əks etdirən məşhur əsər-lorinin əlyazması ilə tanış olandan sonra ona demişdi ki, psixologi­ya elmi fızikadan no qodor do çolin elm imiş.

XVIII yüzilliyin əvvollərindən başlayaraq, fızikanın oldə etdi­yi nailiyyətlor psixologiya elminin inkişafında mühüm rol oynamış-dır. Fiziklərin və astronomlann müşahidolori zominindo duyğular-da səhvlər problcmi yaranmışdı. Psixologiya tarixçiləri bu əhvalatı tarixi fakt kimi qeyd edirlor: 1796-cı ildo Qrinviçdə rosodxananin assistenti Bredli mctodu ilo uldıızlann yerini müoyyənləşdiıərkən təxminən bir saniyo sohvo yol verdiyinə görə işdən azad cdilmişdi. 1816-ci ildo Könsbcrq astronomu Bessel bu hadiso haqqinda bir molumatla tanış olandan sonra belo bir fıkrə gəldi ki, Qrinviç ro-lodxanasirnn assistenti sohvo heç do diqqotsizlik iiziindon yol ver-məmişdir. О, diiz on il müddətində öz hcsablamalarını homkarları-nın hesablamalan ilo miiqayiso etdi. Bessel belo bir noticoyo goldi ki, qavrayış fəaliyyətində «şəxsi tonlik» mövcuddur (astronomiya-da «vaxt tonliyi» termini var. Bessel «şoxsi tonlik» terminini, görü-nür, ona müvafıq olaraq işlətmişdir.). Bu müqayisələri bəlkə do psixologiya tarixindo ilk eksperimentlor hesab etmok olar. Sonraki on illiklordo do bu faktlar fiziklori vo astronomlan düşündürürdü. 1860 —1870-ci illor arasinda aparılan todqiqatlar noticosindo iso bc-

75 lə bir nəticəyo gəldilər ki, bu, psixoloji problcmdir, müşahidəçinin yönümündən (ustanovkasından) vo diqqətinin istiqamotindən asılı-dir. Hotta Vundt 1861-ci ildo bu hadisəlori öyronmok üçün xüsusi cihaz düzəltdi.

Başqa bir misal. Psixologiyada totbiq olunan ilk eksperimental mctodlar icorisindo psixofiziki metodlar osas yer tuturdu. Hossasliq vo hodlor problemini bu mctodlarla öyronirlor. ilk eksperimentci psixoloqlann bir qismi, məsələn, Fexner, Helmhols öz təhsillərinə görə fızik idilər. Eksperimental psixologiyanın inkişafında onlann rolu əvəzsizdir. TəsadüFı deyildir ki, XIX osrin sonu - XX osrin bi­rinci yansinda psixoloqlann çoxu fizikanı həvoslo öyronirdilər, hotta sonralar görkomli sovet psixoloqlan kimi tanınmış akademik Luriya vo Zeyqamik 20-ci illorin axirlannda aspirant olarkon XX osrin məşhur alimi A. Eynşteynə «Eksperimental fizikadan» mini­mum imtahanı vermişdilər.

Əgər belodirso, onda psixologiya elmini fizika ilo miiqayiso et­mok, hotta gizli şəkildə olsa da, ona miioyyon üstünlük vermok no dərəcədə doğrudur? - Belo miiqayiso hansi formada olursa-olsun, sohvdir. A. Eynştcyn do bu elmlori miiqayiso etmir, psixologiya el­minin Fızikadan çətin olmasını qeyd edərkon, görünür, onlann ob-yektini nozordo tuturdu. Özünüz miiqayiso cdin: Hor hansi bir ma-yenin vo ya bərk cismin istilikkeçinnə xassəsini öyronmək çətin-dir, yoxsa insan hisslərinin çalarlarını, insan münasibotlərinin so-yuqluğunu vo ya horarotini?

Əlbətto, insanı öyronmək çətindir. Bu faktlar A. Eynşteynə yaxşı molum idi. О, psixologiya ilo yaxından maraqlanırdı. A. Eynşteyn geştaltpsixologiya cərəyanının banilərindən biri olan məşhur alman psixoloqu M. Vcrthcymcrlo dostluq edirdi. Hotta o, Vcrtheymerin təcrübolərində iştirak etmişdi: M. Vcrthcymer «Рго-duktiv təfəkkür» (1945) kitabının bir foslini A. Eynşteynlə keçirdi-yi intervyü matcriallarının təhlilino hosr etmişdir.

Maksim Qorki insanı əbos yero dünyanın möcüzəsi adlandır-mamışdır. İnsanı öyrənmək çətindir. Təsadüfi deyildir ki, yerin ca-zibə qüvvəsi çoxdan kəşf edilmişdir. İnsanın isə cazibə qüvvəsi ho­lo koşf edilməmişdir. Bu monada da bəzən dcyirlər ki, fizikanın Nyutonu var, amma psixologiyanın Nyutonu yoxdur...

Bu çətinliklər psixoloji biliyin xüsusiyyətlərində də öz əksini tapır. Bir cəhəti doqiqləşdirək: biz psixoloji bilik deyəndə, mütə-

76 \»ssislərin deyil, psixologiyanı öyrənən və ya öyrənmiş adamlann, I cümlədən, tələbələrin biliyini nəzərdə tuturuq.

Psixoloji biliklərdə elmi anlayışlarla güzəran anlayışları özüno-moxsus şokildə uzlaşır. Bunun köklərini aydınlaşdırmaq çotin de­yildir.

Bir torofdon, psixoloji anlayışlar vo kateqoriyalar son doroco miicorrod vo ümumiloşdirilmiş xarakter daşıyır. Biz tutaq ki, tolo-boyo Fikrin vo ya qavrayışın özünü bilavasitə göstərə bilmirik. Hot­ta, miioyyon bir psixi prosesi göstərmok mümkün olduqda belo, to-ləbə on yaxşı halda onun bir anını, bir çalarını goro bilir. Digor to­rofdon, hor bir tələbənin (o cümlədən hor hansi bir başqa adamın) psixoloji həyat təcrübəsi vardır. Elmi-psixoloji biliklor no qodor ümumiləşmiş vo miicorrod xarakter daşıyırsa-daşısın, onlar bilava-sito hor bir toloboyo xas olan psixi hadisolor duyğular, hafizo, hisslor, xarakter vo s. haqqinda biliklordir. О homin biliklori, ado-ton öz təcrübəsi fonunda mənimsəyir, başqa sözlə, elmi anlayışları giizəran anlayışları zominində mənimsəyir. Halbuki elmi-psixoloji anlayışlarla güzəran anlayışlarınm mənası bir-birinə uyğun gəlmir.

Məişətdə insanlar psixoloji terminlərdən və anlayışlardan ge-niş istifado edirlor. Dilimizdə özünəməxsus psixoloji mənası olan yüzlərlə ümumişlək sözlər vardır. Onlardan bir qismi Azorbaycan psixologiyasinda elmi termin kimi istifado olunur. Qarovluq, qarov adam buna misal ola bilor. Prof. M. Mohorromov В. M. Teplovun «Psixologiya» (1950-ci il) kitabim Azorbaycan dilinə tərcümə cdərkən «Svetovaya slepota» anlayışını doqiq ifado edon «qarov-luq» sözündən elmi termin kimi istifado etmişdir (gccələr vo ya qa-ranlıqda zəif görən, yaxud görməyən adamlara xalq içində qarov adam deyilir). Lakin bununla belo insanların məişətdə istifado et-diklori psixoloji termin vo anlayışların hüdudu doqiq müəyyon olunmamışdır, adamlar сох vaxt eyni bir termin vo anlayışı miixto­lif monada başa düşürlər. Biz tolobolərin, məsolən, mohobbot haq­qinda anlayışlarını tohlil etsok, bunu aydm goro bilorik. Elmi anla-yışları öyrənəndo tələbə əgər təkco öz güzəran təcrübəsinə istinad cdirsə, elmi anlayışlarla güzəran anlayışlannı eyniloşdirirsə, onları birtorofli başa düşür və səhv izah edir. Halbuki əksinə olmalı idi, toləbə elmi-psixoloji bilikloro yiyələndikcə, insanlar haqqinda gü-zəran təcrübəsi ilə bağlı olan səhv, məhdud vo birtərəfli tosovvür-lordən uzaqlaşmalıdır.

İnsanın clmi-psixoloji anlayışları öz təcrübəsi əsasında mənim-

77 səməsinin bir səbəbi do psixoloji biliklorin öz xarakteri ilo bağlıdır. Axi, psixologiya insan haqqinda elmdir. Psixologiyanı öyrənərkən misal axtannaq lazim deyil, bu prosesdo insamn özü on tosirli nii-munəyə çevrilir. Bu fakt onda ifado olunur ki, tələbə, adətən özü-nü, obrazlı desok, kitabla miiqayiso edir vo bir qayda olaraq biitiin psixoloji xarakteristikaları öz nümunosindo öyronir. О, özünü psixo­logiya güzgüsündə gönrıək əvəzinə, çox vaxt psixologiyam öz «Mon»inin güzgüsündə görür. Bu zaman, birinci növbədə, «tanışlıq cffekti» yaranır: öyrənilon mücorrod anlayışlar toləbəyə tanış gəlir, o, bu effcktin təsirilə materiah bir vo ya iki dəfə oxuyur. Ən başlı-cası iso onu səthi başa düşür və səhv izah edir. Onda elə təəssürat yaranır ki, guya psixologiya elmini öyrenmişdir. Halbuki sonralar (seminar məşğəlolərindo vo ya imtahanda) məlum olur ki, bu yalan-çı təəssürat imiş, tələbənin psixologiya haqqinda biliklori heç do sistemli xarakter daşımır, lazımi elmi molumata malik deyildir.

Psixoloji biliklor tolobo, eloco do bu elmi öyrənon hor bir adam üçün bir növ güzgüyə çevrilmolidir. Hor bir adam özünü homin güzgüdo görməli, bu baxımdan tohlil etmoyi bacarmalıdır. Psixolo­giya ancaq bu zaman, insamn noinki başqa adamlan, hom do özü-nü dork ctmosinin on səmorəü vasitosino çcvrilir.

Beləliklə do biz miihiim bir məsələyə gəlib çıxırıq: insan psi­xoloji biliklordon песо istifado edo bilor? Sual prinsipial ohomiy-yoto malikdir. Biz onu nəzərdon keçirməklə psixoloji biliyin bir miihiim xiisusiyyotini do aydınlaşdıra bilorik.

Golin belo bir situasiya tosvir edok: tutaq ki, hor hansi bir psi-xoloq V - VIII sinif şagirdlərinin riyazi anlayışlarının xiisusiyyot-lorini öyrənmişdir. Görəsən, riyaziyyat müəllimi homin todqiqatın noticolorini cynilo dors dediyi V - VIII sinifdo totbiq etmoklo, dor-sin somoro vo keyfiyyotini avtomatik surotdo yiiksoldo bilormi? Şübhosiz ki, miiollimin psixoloji biliklorinin artmasi onun pedaqo-ji ustalığına istər-istəmoz təsir göstərməlidir. Lakin o, istonilon no-ticoni oldo etmok üçün ovvolco dors dediyi sinfın xiisusiyyotlorini öyrənməli, onlan nozoro almaqla bu vo ya digor todqiqatin notico-lorindon istifado etmolidir, yoni onlan mexaniki şəkildə deyil, ya-radıcılıqda totbiq etmolidir.

Bu onunla bağlıdır ki. psixi hadisolor variativ xarakter daşıyır. Onlar coroyan etdiklori konkret şoraitdən asılı olaraq miixtolif for-malarda tozahiir edirlor.