Dərslik «Çİnar-çAP»

İ Digor torofdon, makrososial stress faktorların (müharibo, inqi h. iqtisadi vo siyasi böhranlar aiddir) tosiri zaman' psixogen po-Iniülar, intihar siilh dövrüne nisboton çox olur. Çünki makrososi-stressor faktorlar (mosolon. miiharibo) insanin bioloü varlığına, lüko gotirir vo onun tofokKuriinii, hisslorinı nıüovyon moqsode oldorok. msam daxili miinaqisodon azad edir İşsi/lik,. iqtisadi çotinlik dövriindo iso oksino. miioyyon ohali plan özlorini atılmış, lazımsız hesab edir vo digorlorino nisbo-II alçaldılmış sayırlar. Belo olan halda psixı sağlamlığa monfi to-daha qabafiq olur vo «hoyatdan bezenlor» çoxahr, intihar vo xosomatik xestoliklor artir.

• Urbanizasiva ilo olaqodar da psixoloji problemlor çoxalır. Şə-

liisinin koskin artmasi ev, moktob, su vo s. problcmlorini ya-Tff vo bu strcssorlann tosiri altinda psixosomatik xostoliklor ya-lir.

173

Sənaye müəssisələri, nəqliyyat küy yaradır. 65 - 90 db aı küy neyrovegetativ pozulma yaradır.
Daha zəif küy psixogen, psixoloji təsirə malikdir (hoyat mühi-l tinən narahatlıq gorginlik, narazılıq yaradır).

Ekoloji vəziyyətin çətin olduğu şəraitdə psixoloji vo patofızio-1 loji pozuntular formalaşır. Panel evlər küyü bir evdon digonnə ve-| rir vo psixogen mühit daim insana tosir edir.

Cəmiyyətdə kişi və qadın arasinda bərabərlik iqqisadi cohət-l dən mümkündür. Lakin ailədə isə qadm əlavə olaraq ev qayğılanl və işləri ilə məşğuldur. Ailədə iinsiyyot dairəsi daralmısdır, ancaq 1 axşam biitiin ailə bir ycro yığışır, lakin yeno iinsiyyot po/ulur. cün-1 ki televiziyaya baxma buna səbəb olur. Bir torofdon televiziya ver-J ilişləri (böyük və kiçiklorin eyni verilişə baxması) uşaqları vaxtın-1 dan qabaq böyüklərin diinyasına daxil cdir, onlar bunu axıra qodəfj dork etmədon, fızioloji soviyyədə reaksiya verir vo «оуапта» pro-| sesi baş verir. Uşağın real hoyati, biliklori ilo fizioloji lolobatlanj arasinda münaqişə yaranir vo demok olar ki, uşaqların 95%-do nev-1 roz halı formalaşır.

Ailədə atanın yüksok nüfuzu, onun sözünün qanun olmasij prinsipi pozulmuşdur. Çünki hal-hazırda ailədə demokratik prinsip-1 lərin olmasından söhbət gedir (yəni kor-koranə tabeçilik vo icra] yox, ailədə açıq fikir mübadiləsinə ycr verilir).

Sadalanan psixi stress faktorlarının insana tosiri onun nıoıısubj olduğu ictimai qrupdan, tərbiyəsindən, temperamcntindon, xarakte-l rindən, həyat meyarlarından, sərvət meyllərindən və adaptasiya qa-biliyyətindən bilavasito asılıdır.

Son illərin strcssorları sırasına baxaq:

1. 
   iş, onun təşkili vo iqtisadi çotinliklər;
   
2. 
   ailo üzvlərinə çətinlik yaradan gcniş tolobat mallan ilo too hizat;
   
3. 
   işləyən qadınlarda bu toləbatlarla olaqodar omolo goləi psixi gorginlik;
   
4. 
   holl olunmamış ev problemi;
   
5. 
   ailo münaqişələri, işdo vo digor yerlordo olan narazılıqlar;
   
6. 
   gərginliyi frustrasiyani aradan götürmək moqsodilo toks' maddolordon istifado (alkoqol, nikotin, narkotik maddolor vo s.)l
   

Bunlan aradan qaldırmaq üçün psixi gigiyena vo protilaktikj totbiq olunmahdir.

1. Uşaqların torbiyosi sahosindo qadağanlar, qorxu omolo g

174 tirmo ilo yox, davranış nümünələri osasinda tərbiyoyə geniş yer verilmolidir. Himayədarlıq atmosferi yarannamaq, münaqişəni sa-kit halda yatırmanı nümunədə göstərmək. Uşaq öz təcrübəsindo hor şcyin qiymətini bilmolidir. Uşağın qorxduğu işə onu kəskin itə-leməmək fıznki omoyo maraq oyatmaq.

2. 
   Yeniyetmələrin seksual tərbiyəsini diizgiin qurmaq. Ozünə qarşı qızın oğlana, oğlanın qıza qarşı məsuliyyətliliyi torbiyo olun-malıdır.
   
3. 
   Böyüklərdo əməyi düzgün qiymotlondirmə, düzgün işgüzar davranış göstormək, diizgiin tənqidi qəbul etınək, şəxsi uğursuzlu-ğa, sarsıntıya qarşı dözümlü olmaq təlqin cdilməlidir.
   
4. 
   Çox yorulmaqdan qorunma. Çünki bu zaman görülon işə an-iıpatiya formalaşır.
   
5. 
   Boş vaxtdan diizgiin istifado etmok. Aktiv istirahət forma-
   

sından istifado etmok.

6. 
   Hoyat partnyorunu diizgiin seçmək. Ahəngdarlığı tomin et­mok üçün maraq və baxışlann üst-üstə düşməsi, səbrli olmaq, öz hisslərini cilovlama bacanğı vacibdir.
   
7. 
   Sakitlik, «boşalma», yayınma kimi davranış formalarına yer vermək lazimdir. Yumor, fiziki və zehni boşalmalar, autogen məşq, «yoqa», yuxu vasitosilo buna nail olmaq mümkündür.
   

Toksik maddolordon, türündon, alkoqoldan imtina.

Buna nail olmaq iiciin ohali qruplanna miihazirolor oxunmali, qozet, radio, televiziyadan diizgiin istifado etmok lazimdir. Uşaqla-ra valideyn vo miiollimlor vasitosilo tosir ctmok, moslohotxanalar ■çmaq lazimdir, ohaliyo tclefonla psixoloji moslohotdon diigiin isti­fado etmok. Yaşlı vo tənhalar üçün «Ümid» ocağı təşkil etmok vo s.

Biitiin bu vasitolor psixosomatik xəstəliklorin qarşısını alar vo adamlann psixi sağlamlığını tomin cdor.
6. Ali hisslor

Insamn hisslori çox vo rəngarongdir. Şadlıq, giimrahhq, yor-fcunluq, zoiflik, etinasızlıq, danxma, qiisso, kodor, olom, toossiif, qorxu, qozəb, dəhşət, intizar, narahatlıq, şübhə, təəccüb, gözəllik, •cvgi, nifrot, kinayə, qisqanchq, utancaqhq, iftixar vo s. kimi miix-lolif hisslor vardir. Hisslor holo qəti təsnif edilmomişdir. Insan hisslorinin çoxiuğu, rongarongliyi onun öziinün otraf varhga miix-

175 təlif miirıasibət bosləmesinden irəli golir. Axı, insan təbioto, ct miyyotə, insanlara, ictimai müəssisolerə, əmək fəaliyyətinə onun nəticelərinə. müəyyən oxlaq normalanna, ailə münasibətləı nə, bir sözlo. gcrçokliyə hər hansı bir münasibət bosloyır. Həmi bu gcrçoklik insan hisslorinin mozmununu təşki' edir. Buna g< do hisslori iki osas cohoto: 1) hisslorin yönəlmiş olduğu obyektleİ rə, 2) hisslorin mozmununa göro növloro bölmok olar. Bu cobotdonl insamn ali, mürokkəb hisslori diqqoti xiisusi olaraq colb edir. M min hisslor osasinda insamn ictimai hoyata, oxlaq normalanna olan] münasibətini toyin etmok mümkiindür.

Ali hisslor comiyyotin iizvii kimi insanin yiiksok dorocodo in4 kişafının məhsulıı olub, mozmunca on zongin hisslordir. Bura» oxlaqi, zehni vo cstetik hisslor daxildir.

Əxlaqi hisslor miioyyon comiyyot miqyasında möv-cud olan oxlaq normalanna boslonon subyektiv münasibətlə bağfl dir.

Əxlaqi hisslorin obyekti ayn-ayn adamlar, insan qruplan.B sanlar arasmdaki miinasibotlor, ictimai hoyat hadisolon vo qanunj Ian, eloco do adamın öz hərokət vo rəftarları ola bilor. Ogor homin] hadisoloro münasibət mövcud comiyyotin birgoyaşayış qaydalannJ uyğıın golirso, miioyyon davranış normalanna müvafiqdirso, о za-J man insanda miisbot oxlaqi hisslor yaranir. Xeyirxahliq, dostli rəğbət, yoldaşlıq, kollcktivçilik, məsuliyyət hisslori belo hiss dondir. Bozon do insan mövcud oxlaq normalanna uyğun horokJ etmir, öz monafcyini comiyyotin monalcyindon iisiiin tutur. Bu zaJ man onda fərdiyyətçilik, bədxahlıq, düşmənçilik, paxıllıq vo s. Д mi monfi hisslor kök salır. Öz yaramaz horokot. vo roftarimn ictirnM oxlaqa uyğun goltnodiyini dork edon, bunun iiçün dətin iztirab çiron adamda iso təossüf, pcşmançılıq, utancaqlıq, xəcalət çəl kimi oxlaqi hisslor nozoro çarpır.

Demoli, oxlaqi hisslor mövcud comiyyotin roftar vo oxlaq nc malanna insanin boslodiyi monfi vo ya miisbot miinasibotin oks dirilmosidir. Odur ki, muxtolif hoyat şəraitındə yaşayan insanh oxlaqi hisslori do mozmun etibarilo bir-birindon forqlonir. Bi goro do hor bir tanxi dovrdo insan hisslorinin torbiyo edilmesil moqsodi vo istiqamoti do dəyişilmiş, yeni forma vo məzmun ki ermisdir.

«İnsan insamn dostu, yoldaşı vo qardaşıdır» prinsipi hökm

176 ron bizim comiyyotdo torbiyo alan yeniyetmə vo genclərdə on no-cib oxlaqi hisslor inkişaf edir.

Bakimn 134 saylı məktəbinin şagirdi Tofıq Hiiseynov vo Ağ-dam şəhərindəki 1 saylı məktobin şagirdi Sədrəddin Bayramov su-da boğulan moktoblini xilas etmiş, lakin özləri iso həlak olmuşlar. Başqasınm həyatını xilas etmok üçün öz həyatını qurban vermis olan Tofıq Hiiseynov vo Sədrəddin Bayramov kimi ycniyctmələr-do nocib oxlaqi hisslorin inkişaf etdiyi aydin surotdo görünür. Qar-das Giirciistanda tobii folakot zamam (1987-ci ilin yanvar - fevral ■ylarında) Ağdamın Mahrızlı kondindon olan siravi osgor Rahib Məmmədovun öz hoyati bahasina 28 nofori tobii folakot osirliyin-don xilasetmosi hoqiqi igidlik nümunosi vo yüksək beynolmilolci-liyin parlaq ifadosi deyilmi?! «Molodyoj Qruzii» qozetindo dorc olıınmuş matcrialda deyilir: «Rahib dostluğun vo qardaşlığın, insa-ni borcu ycrino yetirmoyin no demok olduğunu yaxşı bilirdi. Homi-şolik olaraq Qaladidi kəndinin qadınları vo kişilərinin, uşaqlarının vo qocalannın qəlbində yaşamaq üçün ölümə sinə gənnişdi».

Bu təsadüfı deyildir. Çünki onlarda, eloco do onlarla vo bolko yiizlərlə digər şəxslərdə oxlaqi hisslor sosial miihitin yüksok oxlaq normalan mövcud olan bir mühitin tosiri altinda təşokkül tapıb.

Qarabağ müharibəsi dövründo respublikamızın bir çox gənclə-ri yüksok vətənpərvərlik hissi nümayiş ctdirmişlər. Bu ülvi hiss adamlanmızm öz vətəninə hədsiz mohobbot bəsləmosində onun miivəffəqiyyətini gördükdə ürəkdon sevinməsindo, düşmənlərinə dorin nifrot besləmosindo ifado olunur.

Yoni vətonpərvərlik hissi xalqımızın qeyrətli övladlarında sa­doco olaraq seyrçilik soviyyosindo qalmır, lazım gəldikdə onları Voton yolunda öz canını belo əsirgəmoməyə tohrik edir. Yeni so­sial şoraitlə olaqodar olaraq yoldaşlıq, dostluq, kollektivçilik, hu-manizm hisslori do adamlarımızda yeni mozmun vo mahiyyot kosb ctmişdir.

Estetik hisslor təbiətin, incəsonət əsərlərinin gö-lolliyini qavramaq, dork etmoklə əlaqədardır. Çünki insanlar icti­mai təcrübədə dünyanın gözəlliyini do oks etdirmok qabiliyyoti ol­do etmişlor. Bu zomindo insanda muxtolif estetik hisslor təşokkül tapmışdır. J.J.Russo gostorir ki, gözollik vo ona miinasibotdon do-^an miiqoddos idcya vo vozifo hissi ancaq insan qəlbində yaşayır.

Füsunkar təbiət mənzorələri, yaşıl çomənliklor, güllü, çiçəkli yamaclar, şır-şır axan bulaqlar, aylı gecələr, quşların nəğməsi və s.

insanda estetik hisslər doğurur. Məlumdur ki, təbiətin gözəllikləri bizdə müxtəlif əhvali-ruhiyyo yaradır. Məsələn, kükrəyib daşan çaylar insanda bir cür göz yaşı kimi duru vo sakit axan sular isə baş-qa bir əhvali-ruhiyyə yaradır. Yaxud aylı-ulduzlu aydın gecəlor bizdo fərəh, şadlıq, nikbinlik, qövsü-qüzeh miivazinət, sakitlik, sə-rinlik əməlo gətirir. May və iyun aylannda Göy göliin təbii mənzə-rələri kimi valeh etmir?

Insanin estetik hisslərinin ilk mənbəyi təbiətin gözəlliyidir. Bundan sonra insana gözəllik hissini təlqin edən, həmin təbiəti ob-razlarla oks etdiron bədii ədobiyyat, incosənot osərləri və musiqi-dir. İnsanın özünün hərəkət və rəftarlan da bu və ya digər estetik hiss doğura bilor. Tosadüfi deyildir ki, tarix boyu mütofəkkirlər in­san gözolliyino böyük qiymət vennişlər. «İnsan diinyanın əşrofı-dir» deyən dahi Nizami, «insanı daima inkişaf edon təbiətin son osəri» hesab edən Höte, «Үег üzündə ən böyük gözəllik insan gö-zəlliyidir» deyon Pestalotsi bu fıkrə təsadüfən golmomişdir. Çünki insanin fiziki vo monovi gözolliyi bir sira estetik hisslor doğurur.

N. Q. Çernışevski gostorir ki, biz on gözəl şeyi təmənnasız ola­raq sevirik, ondan zövq ahnq, onu bizo oziz olan bir adam kimi se-virik. Gözəllikdə no iso bizim qəlbimizə yaxin, oziz olan bir şey var.

Bizim estetik hisslərimiz həmişo bu vo ya digor maddi toloba-tımızın ödənilməsi ilo bilavasto olaqodar olmur, onlar aclığımızı və ya susuzlugumuzu tomin elomoyo, yaxud hoyatimizi muhafizo et-məyə yönəlmir. Hotta bozon gözəl musiqi vo ya bodii osordon ah-nan estetik hiss, insana aclığı, susuzluğu belo miioyyon miiddot unutdura bilir. Dilimizdə işlənən «о qodor gözəldir, adam istoyir ki, yeməyib-içmoyib ona tamaşa etsin» ifadosi do bunu aydin surot­do gostorir. Mosolon, meyvələri çox canh vo hoddon artıq gözəl tosvir etmiş olan bir rəssamın əsərinə baxdıqda, adamin ondan xo-şu golir, onu seyr edorok, belo gözollikdən zövq alır, homin mey-volori yemok barodo iso düşünmür. İnsan gözəllikdən bu monada təmənnasız zövq alır.

Bozon insanin estetik hisslori oxlaqi hisslori ilo birləşir. Moso­lon, insan bozon Votonin tobii mənzərələrindən do gözəl mənzə-rələrə rast gələ bilor, ondan hozz alar, lakin bir az kecon kimi ho­min gözəllik insanin göziində başqalaşır, sanki Voton hosroti hissi-nin tosiri altinda öz cazibədarlığını itirir, adam artıq darıxmağa baş-

178 layır, Votonin boz çölləri belo, insanin nəzərində dəyişir, gözəllə-sir. daha cazibodar olur vo insam özünə çokir.

İnsanın estetik hisslorino noinki oxlaqi hisslori, hom do onun dıınyagörüşü, yaşadığı ictimai şərait do tosir edir. Bu cohotdon in-sanların nəzorində gözəllik meyarı başqa-başqa olur. Nozoro almaq lazimdir ki, gözəllik vo ya çirkinlik haqqinda insanların tosovviir-lori noinki ayn-ayn tarixi dövrlərdə, hom do eyni bir dövrdə yaşa-\ an muxtolif sosial qruplann nümayəndələrində do başqa-başqa olur.

Zehni hisslor insanin idrak foaliyyoti ilo olaqodar olan, onu otraf alomi daha dorindon vo otrafli dork etməyə yönəldən mü-mkkob hisslordir. Homin hisslor tolim prosesindo, elmi axtanşlar, lleco do incosonotin muxtolif növlori üzrə yaradıcı foaliyyot zama-ni meydana çıxır. Zehni hisslor insanin zehni, idrak foaliyyoti pro­sesindo yaranir vo onun vasitosilo törədilir. İnsanın təbiətin sirləri-iK) vaqif olmaq cəhdi, bilik əldəetmə meyli miixtolif hisslor doğu-Iли, homin hisslor bu vo ya digor nozori vo ya əməli mosolonin hol­li ilo olaqodar olur.

Hor hansi bir mosoloni holl etmok üçün insan düşündükdə, on­da bir sira zehni hisslor omolo golir. Ogor məsolə miirokkobdirso, aydin deyilso, çətin holl edilirso, insan öz hoyatinda tamamilo yeni bir obyektlo rastlaşırsa, onda homin cismi otrafli dork etmoyo toh­rik edon toocciib hissi özünü gostorir. Mürəkkəb fıkri mosolo holl cdildikdon sonra insan homin dəqiqo vozifəsini bitmiş hesab etmir, alınmış cavabın, həllin gedişinin doğru olub-olmaması üzərində düşünməyə başlayır, bu zaman insanda şübhə hissi əmələ golir. Bu şübhəni aradan qaldınnaq üçün adam öz noticolorini ycnidən yox-layır. Əgər mosolonin diizgiin həll edilməsinə inanırsa, bu zaman şübhə hissi öz yerini inam hissino verir. Beləliklə də şübhə, tooc­ciib, inam, fəhm, yenilik, heyrət hisslori zehni hisslor hesab olunur. Çünki homin hisslor insanin zehni foaliyyoti zamam omolo gol-moklo onu daha geniş miqyasda axtarışlar aparmağa, obyektiv alo-ıııin qanunauyğunluqlarını kəşf etmoyo, cisim vo hadisolor arasin­da az nozoro çarpan əlaqələri aşkar etmoyo tohrik edir.

Platon vo Aristotelin fikrinco, hor cür fəlsəfənin başlanğıcı to-occübdür. Onlann bu sözündə böyük mona var vo buradan homin hissin no dərəcodə böyük idrak əhəmiyyotinə malik olduğu aydin-laşır. Çünki insan tooccübləndikdo onu heyrətə gətiron, çox ciddi axtarışa, idrak foaliyyetinə təhrik edon, həqiqəti müoyyənləşdir-тоуө sövq edən mühüm zehni hiss şübhə hissidir.

Görkomli sonotkarımız Hüseyn Cavid şübhə hissinin mahıyyə-tini poetik şokilde сох dəqiq ifado etmişdir: