Dərslik «Çİnar-çAP»

§ 1. «Mən»in kəsf olunmasi

Monlik şüuru sözün əsl mənasında yeniyctnıəlik və goncliU yaşlarında fonnalaşsa da, onun monboyi, qaynaqlari əvvolki yaş dövrlərino tosadüf cdir.

Miiasir psixologiyada monlik şüurunun fonnalaşması prosesi­nin köklorini araşdırarkon, birinci növbədə, körpə uşaqların özlori-ni güzgüdo tanıması məsələsinə xiisusi diqqət yetirirlor.

Körpo uşaq, doğrııdan da, özünii güzgüdə və ya fotoşokildo пек vaxt tanımağa başlayır? Bu suala cavab vermək heç do asan deyil­dir. Əgor 1 - 2 yaşlı uşağı güzgü qarşısında oturdub ondan: «Bu kimdir?», - dcyə soruşsaq - o, diizgiin cavab vcrməyə do bilor. Tokco bu fakta osason demok olarnn ki, uşaq özünü güzgüdo tanı-ya bilmodi? Şübhəsiz ki, demok olmaz! Çünki uşağın suala cavab vero bilməmosi başqa amillorlo, mosolon onun nitqinin inkişaf se-viyyosi ilo bağlı ola bilor. Lakin fakt faktlığında qalır: müşahidolor gostorir ki, uşaqlar özlorini holo кофәһк yaşında güzgüdo tanıyır-lar, lakin özloritıin özləri haqqmdakı təossüratını sadoco olaraq sözlə ifado edo bilmirlor. Bəs, körpo uşağın güzgüdə özünü tanı-masını nitq vasitosilo deyil, basqa yollarla, qeyri-verbal yolla песо, tosbit etmok olar?

Zoopsixologiyada bu sahodo maraqh metodikalar işlənilmiş-dir, hal-hazirda onlardan uşaq psixologiyasinda da geniş istifado olunur. Homin metodikalardan biri ilo tanış olaq. Gellap iki şim-panzc qnipunu müxtolif şoraitdo - onlann bir qismini bir-birilo iin­siyyot (?) şəraitindo, о birilorini iso «sosial tocrid» (?) şəraitindo böyiitmiişdür. О, miioyyon vaxtdan sonra hor iki qrupdan olan şim-panzelori 9 gün güzgü asılmış aynca bokslarda ycrloşdinuişdüv Onuncu gün şimpanzclori anestaziyamn kömoyilə yatırtmış, narkoz tosiri altinda olarkon onlann qaşlarım vo qulaqlarim dərini qıcıq-landinnayan vo iy vermoyon qirmizi rənglo boyamışdır.

Gellap şimpanzelori bundan sonra yenidon güzgüləri qabaqca-dan çıxarılmış bokslarda ycrləşdirli. О, bu zaman meymunlar iize-' rindo müşahidə apararaq onlann sifotlərinin ronglonmiş ycrlorino spontan surotdo песо dofo toxunduqlanni hcsabladi. Molum oldu ki, özlorinin ronglonmiş qaş vo qulaqlarına hom «toklikdo». hom do başqa meymunlarla birlikdo «torbiyə» olunmuş, Gellapin tenni­ni ilo desok, «sosiallaşmış» şimpanzelər eyni dorocodo vo çox az halda toxunmuşlar.

218 \ Gellap bu cohoti miioyyon etdikdon sonra güzgülori yenidon ■elarda öz yerlərinə taxdi, meymunlann homin şəraitdo özlorinin ■glonmiş qaşları və qulaqlarına песо dofo toxunduqlanni hesab-Bu zaman voziyyot koskin surotdo doyişildi: «toklikdə» böyü-meymunlar özlorinin ronglonmiş qaşlarına vo qulaqlanna ov-

1 qodor toxunduqlan halda, «sosiallaşınış» şimpanzelor daha toxunmuşlar. Beloliklo, aydin olmuşdur ki, guya «sosiallaşmış»

Bnpanze özünii güzgiidə tanımağa qabildir (?), toklikdo böyümüş ■npanzc iso qabil deyildir.

Gellapin oldo etdiyi bu faktlar öz-özlüyiindo maraqh olsa da, Ian monlik şüuru baxımından monalandirmaq birtoroflidir. Biz iq yuxanda qeyd etmişik ki, monlik şüıırıı heyvanlara xas dcyil-

Gcllapin tocriibolorino bonzor ckspcrimcntlor 16-22 ayhq fcşaqlarla da aparılmışdır. Ana uşağın üzünü silorkon bannağı ilo un burnuna qırmızı rong vurur. Uşağı güzgünün qarşısında otur-İurlar. Əgor uşaq olini güzgüdoki şoklə deyil, öz burnuna vururdu-Ь, psixoloqlar bunu uşağm güzgüdə özünü tanıması olamoti hesab Idirdilor. Iksperimcnt prosesindo 16 ayhq uşaqlardan heç biri oli-■ burnuna toxundurmur. Halbuki 22 ayhq uşaqların hamisi olini burnuna toxundururdu. Bu faktlar başqa todqiqatlarla da tosdiq olu-fnir

Miioyyon olunmuşdur ki, uşaqlar özlorini giizgiido ilk dofo 18 i\lu| olanda tanıyırlar. Öziinü giizgiido tanimaq 20 ayhq uşaqlar Içiin artiq adi işdir.

Uşaqlarda idrak proseslori inkişaf etdikco, onlann özləri haq-^ındakı tosovviirlori do mürokkəbləşir. Nitqin rolunu bu baximdan jrtisusi qeyd ctmok lazimdir. Uşağın öz «mon»ini ifado etmosi nit­qin inkişafı ilo bilavasito bağlıdır.

2 yaşında ıışaq toxminon 200 - 300 söz bilir. 3 yaşında onun fo­il lüğot ehtiyatı bir il orzindo toxminon 5 dofo artir: 1200 - 1500 •özo çatır. Uşağın nitqindo «Моп» şəxs ovozliyi daha geniş vo qrammatik cohotdon tamamilo diizgiin işlonmoyo başlayır.

Əgor, mosolon, 2 yaşına qodor uşaq xarici alom haqqındakı to-ossüratını öz yaşı iiçün tipik olan oyani-omoli tofokkiiriin montiqi-no miivafiq olaraq «Lalo qaçdı». «Lalə yıxıldı» kimi ifado cdirdiso, I \ asm əvvollorindon ctibaron «Моп qaçdım», «Моп yıxıldım» -dcyir.

Adın «Моп» şəxs ovozliyi ilo substantivloşməsi ıışaqlarda

219 mənlik şüurunun formalasması, xüsusilə onlann şüunında omərf gələn keyfıyyət dəyişikliklərınin (özünü başqalanndan forqləndij məsi, başqaları ilo miiqayiso etmosi və s.) todricon öz oksini nitq də tapması baxımından son dərəcə maraqlıdır. Bu əsasda da uşa^J yaşhlarla qarşılıqlı münasibəti tədricən mürəkkəbləşir, onun da nışında şoxsiyyət amili miihiim ohomiyyot kosb etmoyo başl Balaca oğlan vo qıza elo golir ki, o, hor şeyi bilo bilor. Bu yaş döv ründə «Мәп özüm» uşağın on miihiim vo başhca tolobinə çevriliı Lakin yaşlılar uşağın bu tələbino ohomiyyot vermodikdo, о, şıltaqj hq və tərslik etməyə başlayır ki, bu da «3 yaş krizi» vo ya böhranH nın psixoloji mənzərəsindo osas yer tutur.

Yaş artdıqca. yaşlılann kömoyilo onlarda «һәуа zonalan» (boJ dənin başqalarından gizlədilən zonalan) haqqinda miioyyon tosəvJ vürlər əmolə gəlir. Sözlərə seçici miinasibot formalaşmağa başlaJ yır, onlar yaşlıların reaksiyası noticosindo «eyib» sözlorlo «cyib ol-тауап» sözləri nisboton asanlıqla forqləndirirlor. Balaca oğlan ve¹ qızlarda öz cinsləri haqqinda tosovvürlər fonnalaşmağa başlayır. d

Böyük məktəboqədor yaşlı uşaqlar artıq oğlan və qız anlayışlaJ ıından noinki geniş istifado cdir, hom do «Sən oğlansan, ya qız^ san?» - sualına daha doqiq cavab verirlər. Uşaqlann, demok olar ki, hamısında cinsin gcyim və bəzək xiisusiyyotlori, bir qismindo iso hotta fiziki olamotlori haqqinda nisboton doqiq tosovvürlər omola golir.

6 yaşında özünü göstərən miihiim xiisusiyyətlərdən biri uşaq-larda «bədənin sxemi» haqqinda təsəvvürlərin fonnalaşması ilo olaqodardir. Miioyyon edilmişdir ki, 6 yaşından sonra corrahiyyo yolu ilo bannağı, oli, ayağı vo s. kəsilmiş pasientlorin, demok olar ki, hamisi bodonin miioyyon bir hissəsinin çaımadığını duyuıiar. Halbuki 6 yaşına qodor barmagi vo ya oli kəsilmiş uşaqlarda, cləce do anadan barmaqsız, olsiz vo ya ayaqsız doğulmuş adamlarda be­lo bir duyğu müşahidə olunmur. Beloliklo do fantom duyğular 6 ya-şından sonra, yoni bodonin sxemi haqqinda tosovvürlor formala-şandan sonra omolo golir.

Bodonin sxemi haqqinda təsəvvürlər forınalaşdıqca uşaq özü-nü todricon ətraf mühitdən ayırmağa və özünü sanki kənardan gör-məyə, öziinii perseptual (başqaları torofindon qavranılan) obyekti kimi fərqləndirməyo başlayır.

Bu zəmindo uşağın davranışı nəzərə çaфacaq dorocodo dəyij şir və mürokkəbləşir. Onun fəallığı artir. Balaca oğlan və qız intu-

220 surotdo olsa da, başa düşür ki, о, özünü песо müşahido edirso, a adamlar da onu elo müşahidə edirlor. 5-6 yaşından başlaya-uşaqlaıda həya hissinin daha aydm şəkildə tozahiir etmosi do, rinci növbədə, onlann özlərini perseptual obyekt kimi fərqləndir-si ilo əlaqodardır.

Uşağın özünü mohz perseptual obyekt kimi fərqləndirməsi vo Ldonin sxeminin formalaşması onda həya zonalan haqqinda to-vvürlərin formalaşması üçün olverişli şoraiq yaradır. «Yaxşı nə-. pis nodir?» mövzusunda uşaqlarla apanlan söhbətlor onların 'vaftq tosovvürlərini daha da dəqiqloşdirir. Valideyn «Раһапт у, eyibdir!», «Ога getmə, oğlanlar çimir!» kimi qısa, aydin, lakin osional boyalarla zəngin irad və tövsiyolərlə uşaqlarda yeni Iməlo golon həya hissino istiqamot verir. Bu zaman yaşlılar uşaq-Iчт diqqotini daha çox davranış vo roftann monovi toroflorino 4b edirlor. «Раһапт gey, eyibdir!» omrinin oxlaqi monasi da ■nohz bundan ibarotdir.

Uşaqlar öz horokotlorinin monovi torofini dork ctdikco, onlann başlılarla vo yoldaşlan ilo qarşılıqlı miinasibotlori daha da mürək-löbləşir. Onlann iinsiyyot vo roftan песо deyorlor, «monovi me-Cirlarİa» miioyyon olunmağa başlayır. Bu baximdan kiçikmoktobli yoşı dövründə miihiim dəyişikliklor baş verir.

Kiçik moktoblilərdo omolo gələn yeni xiisusiyyətlərdən biri refleksiya ilo bağlıdır. Onlar özlərinin fıkir vo oməllərinə bir növ lionardan baxmağa, öz horokot vo əməllorini başqalarının gözü ilo 'qiymotlondirmoyə başlayırlar. Bu əsasda da kiçik moktəblilərdə fleksiya formalaşır. Refleksiya, artiq qeyd edildiyi kimi, özünüdorketmo prosesidir. Bu о demokdir ki, refleksiyanm yaranması ilo monlik şüurunun for-malaşmasmda kcyfıyyətcə yeni merhələ başlayır. Həmin mərhələ ио kiçik moktəbli yaşına təsadiif edir.

Rcflcksiyanın omələ gəlməsi ilə kiçik moktobli özünün fıkir vo əməllorini obyektiv surotdo tohlil etmoyo başlayır. Onun başqa •damlarla qarşılıqlı münasibotlorinin xarakteri dəyişir. Bu baxim­dan qızlarda hoya hissinin özünoməxsus tozahiir formalan haqqin-Ба V. A. Suxomlinskinin müşahideləri maraqhdır. O, «Votəndaşm doğulmastv' kitabında yazır: «Qızların vo oğlanların cinsi yctişkən-liyinin eyni vaxtda başlamaması torbiyo işini hom do ona goro yüngülloşdirir ki, qızlar oğlanlardan utamrlar. Aşağı sinifdə uşaqlar yayda bir verdo çimiıdilor; gölün sahilində həvəslə qaçır, пот qumdan müxtoliJ' tikintilər qurur, suda oynayırdılar. Lakin qı üçüncü sinfı bitirdikdən sonra tokliyə can atmağa başladılar. О lanlar qızlann onlarla bir yerdo çimmək istəməmələrinin sobəb^: başa düşmürdülər. Oğlanlardan biri deyirdi: «Siz xudbinsiır Qızlar cavab vcrmirdilor, yalnız gülümsəyirdilər. Sanki oğlanl həiə dərk etmədikləri şeyi onlar başa diişürdülər. Qızlarda analı miidrikliyinin məhz belə oyanması tərbiyəni asanlaşdınr.

Yeniyctməlik yaşında isə qızların oğlanlardan, oğlanların Г qızlardan utanması adi haldır. Bəs, bunu nə ilə izah etmək olar?!

Monlik şüuru sözün əsl mənasında yeniyetməlik yaşı dövründ fonnalaşır. Lakin o, birdən-birə əmolə gəlmir. Əvvolki yaş dövrlə^ rində körpə uşağın özünü güzgüdə tanıması, «bodəninin sxemini təşokkülü, refleksiyanın əmələ gəlməsi - bunların hamısı monlık şüurunun yeniyctmolik yaşı dövründo keyfıyyətcə daha yüksək in-kişaf mərhələsinə daxil olmasını sortlondirir.

Kiçik məktoblidən forqli olaraq ycniyctmədə özünə, öz şə həyatına, şəxsiyyətinin xüsusiyyotlorinə maraq yarandıqca, özün qiymətləndirmə tolobati, özünü başqaları ilo miiqayiso etmok mey li xiisusi mona kosb edir. Bunun da noticosindo yeniyetmə ö üçün öz «Mən»ini bir növ kəşf cdir. Mənlik şüurunun formalaş: ğa başlaması və inkişafı yeniyetmənin biitiin psixi həyatına, on? tolim foaliyyotinin xarakterino, ətrafdakılara münasibətinə, yaşlı lar, yoldaşları vo monsub olduğu kollektivin iizvlori ilə qarşılıqlı münasibətlərinə öz təsirini göstorir.

Yeniyetmədə mənlik şüurunun formalaşması onun öz davranı^ şını, özünün mənəvi keyfıyyətlərini, xarakter və qabiliyyətlorini dark etmosi ilo başlayır.

Ilk dövrlordə yeniyctmənin mənlik şüurunun əsasmı başqa^ adamlann - yaşlıların (müollim, valideynlor və qonşuların), коПеЦ tiv iizvlorinin, yoldaşlarının onun haqqındakı mülahizəlori təşküj edir. Yaş artdıqca yeniyctmə öziinün şəxsiyyətini müstoqil tohlil etmoyo və qiymətləndinrıəyə başlayır. Bu baximdan ycniyetmənin, başqalarının və özünün qiymotləndirmə meyarlarına, oxlaq norma­lanna yiyələnməsi onda mənlik şüurunun fonrıalaşmasında mühüm ohomiyyot kosb edir.

Ycniyetmonin öz şəxsiyyətini dork etmosi tədrici xarakter da-şıyır. O, ovvolco tolim foaliyyotinin icrası ilə bağlı olan keyfiyyət-ləri (oməksevorlik, təkidlilik, diqqotlilik, soy), sonra başqa adam­lara miinasibotlori ifado edon keyiiyyətləri (yoldaşlıq hissi, həs­iıq, təmkinlik, tərslik), sonra isə özünə münasibəti ifado edən yfiyyətləri (təvazökarlıq, özüno tənqidi yanaşmaq, yaltaqlıq, lov-ıq) və nəhayət, şəxsiyyətin çoxcəhotli münasibətlərini ifado on miirəkkəb sintetik kcyfiyyətlori (şəxsi ləyaqət, şərəf hissi, nsipiallıq vo s.) dork etməyə başlayır. Ycniyctmənin mənlik şüurunun xiisusiyyotlorini aydınlaşdırar-Ilüii bir cohoti aynca qeyd etmok lazimdir. Yeniyetməlik yaşı döv-fftndə özünüdərketmə tolobati xiisusi mona kosb ctso do, onun özü ^aqqındakı obyektiv biliklərinin səviyyəco aşağı olmasi diqqoti telb edir. Yeniyctmənin bir çox hallarda özünün şoxsi keyıiyyətlə-hni diizgiin tohlil cdə bilməmosinin köklərini, birinci növbədə, mohz burada axtarmaq lazimdir. Bu osasda da bozon ycniyetmonin iddia soviyyosi ilo kollektivdoki real mövqeyi arasinda, özünə mü-nasibəti ilo başqa adamlann - yaşlıların vo yoldaşların ona miinasi­bot i arasinda ziddiyyətdən nəşot edon münaqişələr meydana çıxır.

Yeniyetmə öz davranış vo xiisusiyyotlorini dork etdikco, onda ozünütorbiyə tolobati yaranir ki, bu proscsdo do ayird edilmiş nii-mutio vo oxlaqi etalon miistosna rol oynayir.

İlk gonclik yaşı - monlik şüurunun yaranmasının tamamilo xiisusi morhələsini təşkil edir.

Yuxarı sinif şagirdləri hoyati ohomiyyoti olan miixtolif suallar-la rastlaşırlar: «Мәп kiməm?», «Monim dünyada yerini nədən iba-rotdir?», «Мәпә ətrafdakı adamlar песо yanaşırlar?», «Моп özüm adamlara песо yanaşıram?». Bu vo başqa suallara cavabın axtanl-masi gone oğlan vo qızların özünü şəxsiyyət kimi dork etmosi, ozii-DÜ tosdiq etmosi prosesino çevrilir.