Dərslik «Çİnar-çAP»

lllər

-1-2 ay

-2 ay-1 il

-1-3

-3-6

-6-10

-10-15

Yaş dövrlərinin təsnifatı

Yaş dövrləri

Ycni doğulmuş uşaq

çağalıq

körpəlik

məktəbəqedər yaş kiçik məktəbli yaşı ycniyctmolik yaşı gənclik

-15-17 -17-21

-21-35 -35-60 -60-70 -75-90

-90 vo daha çox

-birinci dövT

(böyükməktobli yaşı)

-ikinci dövr Yctginlik yaşı

• 
  birinci dövr
  

• 
  ikinci dövr Yaşlı adam Qocalıq yaşı Uzunömürlülor
  

lişdırılır. Bozi hallarda iso «fərdin ontogenetik inkişaf» ilə yanaşı ■qfoxsiyyotin ontogenezdo inkişafı» terminindon do istifado olunur. Birinci termin montiqi cohotdon düzgiindür, ikinci iso doqiq deyil­dir. Çünki fordin şoxsiyyətə - sosial foaliyyotin obyektindon onun lubyektino çevrilmosi şoxsiyyotin formalaşması vo inkişafi dedik-■o mohz bu cohoti nozoro alirlar) onun özünün şoxsi sosial aktivli-yi olmadan miimkiin deyildir. Sosial aktivlik insanin orqanizmindo ■abaqcadan bioloji cohotdon proqramlaşdınlmır. Bu cohoti nozoro llaraq insanin şəxsiyyət kimi inkişaf morhololorini xarakterizo et­mok üçün hoyat yolu tenninindon daha çox istifado edirlor.

Mosolonin mahiyyoti ondan ibarotdir ki, insanin fordi inkişafı llukeo ontogenctik inkişafla məhdudlaşmır. Fordi inkişaf eyni za-m.inda hom do insanin sosial cohotdon şərtlənən hoyat yolu kimi, konkret comiyyotdo, onun tarixi inkişafının miioyyon bir morholo-Undo şəxsiyyətin təşokkülü tarixi kimi meydana çıxır.

16*
İnsanın hoyat yolu şəxsiyyətin ailədə vo ictimai torbiyonin miixtolif vəsilolərində fonnalaşması prosesindən başlayır. Onun •was mozmunu insanin comiyyotdoki foaliyyotinin inkişafı ilo bağ-[lıdır. Foaliyyotin başlanğıcı (start), hoyat vo omok tocriibosi topla-diqca onun inkişafı, maddi vo monovi sərvətlər istchsali sahosindo

243

nisboton yiiksok nailiyyotlorin oldə ediimosı (foaliyyotin zirvosı ve ya optimumu). nəhayot, foaliyyotin kosilmosi (fıniş) - bunlann mısı insaııın şəxsiyyol və fəaliyyət subyekti kimi inkişafının mərholələridir.

Həyat yolunun struktunı vo onun zaman xarakteristikalan şo sıyyətin sosial statusu, müəyyon comiyyəcdə, konkret ictimai-taı xi formasiyada ftınksiyalan və rollan ilə müəyyən olunur. Bun görə do hoyat yolunun hom strukturu, hom do osas moment Ion (start, optimum, finis) bir nosildon digor nəslo doğru tarixi inkişa-fır. gedişindo dəyişilir.

Şoxsiyyotin hoyat yolunu öyrənmok baxımından miiasir psixo­logiyada bioqrafik (torcümeyi-ha!) metodlara böyük ohomiyyot vc-rilir. Homin metodlann spesifik xüsusiyyəti bundan ibarotdir ki, ekspenmental-psixoloji todqiqatdan forqli olaraq, onlar şoxsiyyotin bilavasito hoyat yolunu izlomək imkam vcrir.

3. Apanci foaliyyot və şoxsiyyotin ontogenetik inkişafında onun rolu

insamn varhğını xarakterizo edon katcqoriyalar icorisindo foa-lıyyot kateqoriyasi miihiim yer tutur. Marksın sözləri ilo desok, fo­aliyyot «insanın osas qüwələrinin açıq kitabıdır, hissi surotdo qar-şunızda duran insan psixologiyasıdıo>.

Foaliyyot vo şüurun vohdoti, psixika vo şüurun foaliyyotdo in* kişafı prinsiplorinin osaslandtnlmasi noticosindo noinki psixi inki-şafm horokotverici mrxanizmlori, hom do psixi inkişafın morhol tart haqqinda tosovvurlor köklü surotdo dəyişildi. Uşağın psixi i kişafı foaliyyot baxımından öyronilmoyə başlandı. A. N. Leonty bu miihiim mosoloni izah edorok göstərirdi ki, uşağın psixi inkisa-ftnı öyrənərkon onun foaliyyotinin inkişaf xiisusiyyotlorini no: almaq lazimdir.

Foaliyyotin muxtolif növləri vardir. Görəsən, moktoboq kiçik moktobli vo ya yeniyetməlik yaşı dövrlorində onlann ham eyni dorocodo mühüm rol oynayırmı?

Psixoloji todqiqatlar göstərdi ki, psixi inkişafın hor hansi morholosindo foaliyyotin biitiin növlori eyni dorocodo ohomi kosb etmir.

Psixi inkişafm bir morholosindo foaliyyotin bir növü ара

244 (osas) rol oynayir vo şəxsiyyətin inkişafında böyük ohomiyyoto malik olur. Foaliyyotin digor növləri iso homin morholodo az oho-miyyotli olur.

Foaliyyotin bu vo ya digor növü psixi inkişafın hansi тог'п-т'э-lindo apanci ro! oynayir? Çağahq dövriində uşağın psixi inkışafı tasitosiz-emosional ünsiyyətlə bağlıdır. Emosional sahə nəinki uşağın idrak qabiliyyətlorinin formalaşmasına, hom do onun fıziki mkişafına böyük tosir gostorir. Çağa hətta xəstolondikdə belə ana-м ilo iinsiyyot şəraitində daha tez sağalır.

Körpolik yaşmda uşaq əşyavi omoliyyatlara kcçir. Bu proscsdo yaşlılar ycnə də nıühüm rol oynayir, lakin vasitosiz-emosıonal iin­siyyot агха plana, praktik işlor iso ön plana keçir. Bu morholodo Özünəmoxsus «oşya fctişizmi» meydana çıxır: uşaq əşyalann arxa-ııııda sanki yaşlı adamı görrnür.

Məktəboqədər yaş dövründə iso rollu oyunlar aparıcı foaliyyo­to çcvrilir. Rollu oyunlar özünəməxsus uşaq teatndır: onun müolli-fı do, rejissoru da, aktyoru da uşağm özüdüı. Rollu oyunlar insan miiııasibətlorinin monimsənilməsində, əks cdilməsindo mühüm vosilodir. Televizorun məişotə daxil olması uşaqların rollu oyunla-rının mozmunca zənginləşmosinə böyük təsir göstərmişdir.

Uşaqların yaşı andıqca onlann hoyatinda qaydalı oyunlar tod-Hcon daha miihiim yer tutmağa başlayır. Psixoloji baximdan bunun Küsusi ohomiyyoti vardir. Rollu oyunlarda uşağı nəticə deyil, pro­ses maraqlandinr. Qaydah oyunlarda iso notico on başlıca cəhətə çcvrilir. Özünün bu xüsusiyyətinə görə. qaydah oyunlar tolim foa­liyyotinin fonnalaşması üçün əlvcrişli şərait yaradir.

Tolim kiçik məktəbli yaşı dövründə aparıcı fəaliyyotdir. 6-10 yaşlarında uşağın biitiin psixi proses və xassolorinin formalaşması bilavasito tolim foaliyyoti ilə bağlıdır.

Kiçik yeniyctmolik yaşı dövründo isə ünsiyyot daha mühüm rol oynamağa başlayır. Əvvolki yaş dövründən forqli olaraq kiçik ye-■ttyetmənin öz homyaşıdlan ilo miinasibotlori mürokkobloşir, çox-kaohotli və mozmunlu olur. Onun hoyatinda homyaşıd yoldaş və ■ost xüsusi yer tutur.

Ünsiyyət foalıyyətindo mənlik şüuru formalaşır. Bunun da sa-besində foaliyyotin vəzifə vo motivlori dəyişilir, o, gələcoyo yö-aolmoyə başlayır vo peşo-tolim xarakteri kosb edir. 4 №-li codvol-0o ayn-ayn yaş dövrlorindo aparıcı foaliyyot tipi və onun hansı ©nıpa rnənsub olması göstərilir.

245

Fəaliyyətin bir növü inkişafda başlıca, digor növlori iso ktW məkçi (tabe) rol oynayir. Bu о demokdir ki, p s i x i к a n ı n ümumiyyətlə fəaliyyətdən deyil. a pari* ci (osas) fəaliyyətdən asılı о 1 m а Л haqqinda danışmaq lazimdir.

Psixi proseslərin (qavrayış, hafızə, tofokkiir. hisslor vo s.) inki-şaf səviyyəsi onlann daxil olduğu aparıcı foaliyyotin xarakterin* don, başqa sözlə, onun motivlori vo vozifolorindon, foaliyyotin strukturundakı yerindən asılıdır.

Bu vo ya digor morholodo psixi inkişafın başlıca istiqamətlee uşağın homin morholodo foaliyyotinin aparıcı (osas) tipi ilo miioy* yon olunur: uşağın mohz aparıcı foaliyyot tipinin dəyişilməsi onun psixi inkişafının bir morholodon digor mərhələyə kecdiyini göste*