Dərslik «Çİnar-çAP»

edilmişdir ki, otraf aiomdon insan bcynino daxil olan inf °^ ilann 80 - 90 faizi məhz görmə analizatoru vasitesi]_{Q v}^Jr ^a"

7 liyyatmin

!61

hr. -fi

Görrnə duyğusu sayəsində biz cisimlərin forma və rəngini, öl çüsünü, həcmini, məsafəsini dərk edirik. Homin duyğular insanıft məkanda bəlodləşməsini tomin edir, hərəkotlorini tonzim etməyf imkan verir. Oxumaq vasitəsilə bəşər təcrübəsino yiyolonmək d»» görmə sayəsində mümkiindür.

İşıq gözün torlu qişasındakı kolbacıqlara və çöpcüklorə tosil edir. Orada əmələ gələn qıcıqlanma onso payındakı görmə mərke* zinə noql cdilir. Görmə analizatorunıın bu üç hissəsindən biri zədfl lənərsə görmo duyğusu əmələ gəlməz. Mosolon. kolbacıqlar zodo« ləndikdə xromatik rənglər fərqləndirilmir, hər şey ağ. qara, bof rəngdə görünür; çöpcüklər zədələnəndə qarov xəstoliyi və ya to» yuq korluğu yaranir, insan qaranlıqda heç bir şey görmür. Görmt analizatorunun beyin nahiyəsi zədələnorkon iimumon korluq ome* lə golir. Deməli, gönrıə duyğusunun əmolo golmosi iiciin xarici qı« cıqlayıcının təsirilo yanaşı görmo analizatotrunun da normal foaliy* yət göstərməsi zəruridir (bu cəhət biitiin duyğıı növlorino aiddir). J

İş ycrində işığm kemiyyətindon, dÜşmo istiqamotindon, cloctj də ronglərin çulğaşmasından asılı olaraq noinki işçinin ohvali-nfcj hiyyəsi, həm də əməyin məhsuldarlığı dəyişə bilər. Yalnız otfl| göstənnək kifayətdir ki, iş ycrinin optimal surotdo ronglənmtnl məhsuldarlığın 20 - 25 faiz artmasına sobəb ola bilər.

İctimai-tarixi inkişaf prosesindo, miirokkob vo çoxcohotll omok foaliyyoti sayosindo insanin görmə analizatoru yiiksok dorna cədə tokmilləşmiş, görmə duyğuları daha dolğun. mo/munlu oU mıışdıır. F. Engclsin bir müqayisəsi bu cohotdon çox xaraktcrikdHl О göstərirdi ki, «qartal insandan xcyli uzaq köriir, lakin insan gov şeylərdo qartal gözündən daha çox olamotlori ayird edir.

Eyni cohot insanin eşitmə analizatorunun foaliyyotino do afl cdilo bilor.

Eşitmə duyğularınm qıcıqlayıcısı muxtolif uzunluğa malik sm dalğalarıdır. İnsanın eşitmo analizatoru saniyədo 16-dan 20« МЩ (iyirmi min) tezliyo malik soslori ohato cdir. Eşitmo duyğuları *Ш sin hündürlüyünü, gurluğunu vo tembrini oks etdirir. insanlarm s<« lori tcmbrino goro bir-birindon forqlonir.

Biitiin cşitmə duyğuları nitqi, musiqi soslorini vo sos kiiylone oks etdirir. Onlann da hiidudu var. Bclo ki, çox sos-kiiy sinir sitifl mini pozur, insanda əsəbilik, yorğunluq törədir.

Əlbəttə, duygulann növlori çoxdur. Onlar (mosolon, dadhfl mo, iybilmo, cinsi, achq, toxluq, horokot duyğulan vo s.) insan

262

Ikiyat fəaliyyotində miihiim rol oynayir. Duygulann hor biri istor Unci alomin cisim vo hadisolorinin, istorso do orqanizmin daxili jb/.iyyotinin ayn-ayn cohotlori barodo miixtolif informasiyalar go-Urir. bununla da orqanizmin gercokliyi otrafli dork etmosini, ona pal miinasibot boslomosini tomin cdir. Yalniz bir cohoto diqqot ptirok: ogor orqanizmdə ağrı duyğuları olmasaydi biz qıcıqlayıcı-prin hansının faydalı, hansının iso qorxulu vo ya təhliikəli olduğu-m ayird edo bilmozdik. Tosadiifi deyildir ki, dorinin sothindo, da-lih orqanlarda vo ozololordo xiisusi reseptorlar - «ağrı nöqtələri» brloşir. Ona görə do dorinin, ozolonin mexaniki surotdo zodolon-losi, daxili üzvlərin xəstələnmosi ağrı duyğuları verir. Bu, moso-bnin holo bir tərəfıdir. Digor torofdon, hoddon ziyado qiivvotli qi-Iqlayıcılar (çox gur işıq, sos, çox soyuq, koskin iy vo s.) tosir et-■kdo do analizatorlarda ağrı duygulan yaranir. Demoli, insanin liygu analizatorlan sanki qıcığın miioyyon komiyyotinə (aşağı vo m yuxan həddino) ııyğıınlaşır. Bu mosolo analizatorların hossash-I ilo əlaqədardır. Mosolon, biz uzaq ulduzlardan golon işığı gör-Iflrük, yaxud dərimizo toxunan tozları hiss ctmirik. Çiinki hor ciir fccıqlayıcı duyğu omolo gotiro bilmir. Duyğunun omolo golmosi kun qıcıq miioyyon komiyyoto malik olmalıdır.

Qiciqlayicimn ilk dofo on zoifduyğu omolo gotiro bilon on ki-ш komiyyəti duyğunun m iit I о q h о d d i adlamr.

Bu kəmiyyotdon aşağı olan qıcıqlayıcılar duyğu omolo gotiro
I fti zoif qiciqlayicim duyma qabiliyyəti mütləq həs-|a s I l q adlamr. Mütloq hossaslıqla duyğunun aşağı mütloq həd-l .'is miitonasibdir: E = 1/p; burada «Е» mütləq hossaslığı, «R» m miitloq hodd komiyyətini bildirir. Yoni duyğunun aşağı miitloq Bddi az olduqea ona hossasliq yiiksok olar vo oksino.

Adoton analizatorların həssaslığı yaşayış şəraitinin təloblərinə, ■lıyyətin xarakterino vo s. göro artib-azala bilor. Mosolon, musi-Kilordo eşitmə, rəssamlarda görmə, dequslatorlarda iybilmo, dad-Bnıo həssaslığı çox yiiksok ola bilor. Bir fakt. Görmə, cşitmə vo inişıq qabiliyyətindən məhrum olan О. İ. Skoroxodova «Pravda» ■ «lzvcstiya» qəzctlərini mətboo boyalarının iyinə göro bir-birin-ш\ forqlondirirdi. Demoli, insan analizatorlan inkişaf cdərək çox шок səviyyəyə çata bilor. Burada miimarisolər do miihiim rol

Bbyır.

f Duyğunun aşağı mütləq həddi oldıığıı kimi yuxarı miitloq həd-

263

di də vardir. Bu halda qıcıqlayıcı keyfiyyotco yeni bir duyğunu əmolo gəlməsinə səbəb olur. Mosolon, insan qulağı 20000 hers* dək səslori cşidə bilor, ondan yuxan tezliyi normal duygu kimi ol ctdirmək mümkün deyildir.

Eynicinsli qıcıqların qüvvələri arasındakı forqi biz homişo duj muruq. Qiciqlann arasmdaki bu forq yalniz miioyyon hoddo cat da onu duyuruq. 300 şamlıq işığa 1 vo ya 2 şam əlavə etsok işı artmasını duymanq, yalniz üç şam olavo etdikdo ilk dofo bu forq yoni işığın artdığını duyuruq.

Demoli, eynicinsli qiciqlandiricilann qüvvələri arasındakı gP lo duyulan on az forqo duyğunun fərqləndirmə hoddi yilir.

Eyni cinsli qıcıqlar arasındakı on az forqi duyma qabiliyyoti fərqləndirmo həssaslığı deyilir.

Fərqləndirmo hossaslığı da bir sira amillorin tosirilo artib-az la bilor. Buraya insanin moşğul oldıığu foaliyyot növünün təloble ciddi surotdo tosir gostorir. Mosolon, xalça toxuyan qizlarda çalarlarına həssaslıq adi adamlarda olduğundan onlarca dofo olur.

Demoli, foaliyyotin xarakterindon asih olaraq bizim analiza lanmizin həssaslığı doyişə bilor. Bu doyişiklik iki istiqamotdo do bilor. Bir halda hossasliq arta, digor halda iso azala bilor.

Miioyyon qiciqlandincinin hor hansi hiss üzvünə uzun mii' fasilosiz olaraq tosir göstənnəsi noticosindo həssaslığın dəyişıru adaptasiya adlamr. Qıcıqlayıcı çox zoif olduqda hossasl artir, çox giiclii olduqda iso hossasliq azalir.

Adaptasiya bir sira duyğularda (gönrıə, tempcratur, iy və xunma) qiivvotli, cşitmə vo ağrı duyğularında iso zoif olur. Yal bir fakt: işıqlı otaqdan qaranlıq otağa kcçdikdən vo orada bir A qaldiqdan sonra gönnə analizatorunun həssaslığı 200 min dofo ar tir. Bu halda, песо dcyorlər, giindüz görmo aparatından, yoni kol bacıqlarla görmədən gccə gönnə aparatına eöpcüklorlo görmoy^ kcçilir. Bu cohot orqanizmin bioloji imkanlannin genişliyini süt( etməklə yanaşı analizatorların foaliyyotinin səmərəli təşkili üç( do zəmin yaradir. Lakin hissi inikasın xiisusiyyotlori ilo olaqo olaraq iki psixi hadisoyo do diqqoti colb ctmok lazimdir. Bunlardi biri sincsteziya (yunanca - synisthesis - birgo hissetmj eyni zamanda duyma) hadisosidir. Bu halda hor hansi qıcıq m fiq analizatora tosir edorok, subycktin özündən asılı olmadan, n

264

о analizatora uyğun duyğunun əmələ gəlməsinə, cyni zamanda vo, onunla bilavasito bağlı olmayan duyğunun da yaranmasına b olur.

Qıcıqlandıncının bir analizatora tosiri noticosindo başqa anali-tor iiçün sociyyəvi olan duyğunun omolo golmosi sinesteziyadır. nun on geniş yayılan növü rəngli səsdir. Yəni səs qıcıqlan eşit-

ilo yanaşı, hom də görmə, yoni rong duyğusu yaradir. Məşhıır tokarlardan A. N. Skryabin, N. A. Rimski-Korsakovda belə hal-çox olmuşdur. Eyni qayda ilo bir sıra adamlarda sarı-çəhrayı g istilik duyğusu, göy-yaşıl iso soyuqluq duyğusu törədir. Sines-*ya, dcməli, bir modallıqda olan qıcıqlayıcının tosirilə başqa mo-lıqda olan duyğunun yaranmasıdır.

Həssaslığın artması ilo olaqodar olaraq diqqoti colb edon baş-psixi hadiso scnbilizasiyadir. (latinca sensibilis -siyyath) - qıcıqlayıcıların tosirilo sinir mərkəzlərinin həssaslığı-artmasıdır: analizatorların qarşılıqlı tosiri vo mümarisələr sayə-^Jə həssaslığın artması sensibilizasiya adlanır. Məsə-, üzərində todqiqat apanlan adama «limon kimi turş» sözünü de-do. həmin qıcığın tosiri altinda onun gözünün vo dilinin elcktrik saslığının dəyişməsi faktı aşkar edilmişdir. Bclo dəyişmə dilə on şirosi ilo tosir cdorkon müşahidə olunan dəyişmonin eyni ol-uşdur.

Deyilənlərdən aydin olur ki, hiss iizvlorinin həssaslığının dəyi-məsi qanunauyğunluqlarını bildikdo xüsusi surotdo scçilmiş yar-nçı qıcıqların kömoyilə bu vo ya digər rescptorun həssaslığını аг-aq olar. Bu cohot pcrseptiv foaliyyotin mütəşokkil surotdo isti-ətləndirilməsilə bağlıdır. Mosolon, musiqi ilo məşğul olan aqlarda səslərin yüksəkliyini diizgiin fərqləndirmə miitloq eşit-9 qabiliyyəti ilo yanaşı mümarisolərin səmərəli təşkilindon də llıdır.