Dərslik «Çİnar-çAP»

4. Perseptiv mütoşekkiliyin xiisusiyyotlori

Hissi idrak orqanizmlo mühit arasındakı qarşılıqlı tosir proscsi-B noticosi kimi meydana çıxır. Burada biz mühiti, gercekliyi ob-kt, onu oks ctdironi iso subyekt kimi qobul cdondo obyektlo sub-it arasinda miirokkob qarşılıqlı miinasibot olduğunu yaddan çı-a bilmorik. Bclo ki, subyekt gercokliyin tosirino sadoco olaraq ruz qalmir. Homin təsirə əks-təsir göstərə bilir. Əlbəttə, holo

265

hissi idrak səviyyosində bu əks-təsir obyektin şəklini doyişrtMİ formasında nozoro çarpmasa da, obyektə «fəal uyğunlaşma» foN ınasında özünü büruzo vcrir. Başqa sözlə, subyckt bu morholodi sensor proseslərin foaliyyotini daha səmərəli şəkildə qurmağa, уЛ ni moşq yolu ilə analizatorlann həssaslığını artırmağa, gcrçokliyij cisim vo hadisələrinə seçici miinasibot bəsləmoyo, onları planh Щ məqsədəuyğun surotdo dork etmoyo can atır. Belo bir perscptiv Щ alltq sayosindo insan otraf miihito diizgiin bələdloşmoyo, davrana vo roftannda miihitin tələbinə uyğun olaraq miioyyon doyisiklli yaratmağa müvəffəq olur. Beloliklo, perseptiv obraz horokotlorid davranışın tənzimçisinə çevrilir. Bu da öz növbosində hissi prosflfl lərin inkişafına ciddi tosir gostorir. Bclo ki, insanlarm noyi vo nefl qavramasi, noyi vo песо ctməsindon asılıdır. Yoni insanlarm pfl septiv foaliyyoti onlann hissi idrakının mozmun vo isiiqumotiql ciddi surotdo tosir gostorir. Bu iso hor bir fordin öz duyğu və qil rayışımn foaliyyotini somoroli toşkil etməsindon asılıdır.

Sensor mütəşokkillik (toşkil olunma) dedikdo. hor bir foil üçün xarakterik olan ayn-ayn hiss iizvlori sisteminin inkişaf sovB yosi vo onlann bir kompleks halında birloşdirilmosi qaydası (iisl bu) nozordo tutulur.

Molumdur ki, heyvanlar alomindo hor hansi bir modallığa in*J lik dııyğunun iistün inkişaf soviyyosi novo moxsus olamotdir: сун növlü heyvanlann hamısında hor hansi duyğu növii (mosolon. qafl tallarda uzaqgörmə, itlordo iybilmo) xiisusi olaraq inkişaf edir.

insamn sensor mütəşokkilliyi (hissi proseslorinin tokmillosme si) hoyati boyu baş vcrir. insamn sensor inkişafı şoxsiyyotin и/щ hoyat yolunun noticosidir. Demoli, hossasliq (hissiyyat) insanin Я tensial xassosidir. Onun gcrçəkləşməsi bir sira amillordon asılıdfl Buraya: insanin yaşadığı hoyat şəraiti, foaliyyot növü, özündo ■ vo ya digor hossasliq növünii inkişaf ctdimıək üçün iradi soy gfl tərməsi vo s. daxildir. Elo buna goro do körpo uşaqlarda bu vo Щ digor analizatorun hossasliq soviyyosino goro о qodor do forq m mur. Yaşlılarda iso bu forq tam aydınlığı ilo özünii biiruzo verir. ■ da şoxsiyyətin öz sensor foaliyyotini песо toşkil ctmosindən, nofl yönoltməsindon, no dorocodo məşq etməsindən asılıdır. MoşjH holland astronomu M. Miniartın ibrotamiz sözlərini xatnlatmaqe rinə diişərdi. О deyirdi: «Sizin dork etmoyiniz sizin özünüzdoıı лЛ lıdır. Bunun üçiin gözüniizü «поуә baxmaq lazim gəldiyini Ы1»Я lı schrli əsaya toxundurmağınız kifayotdir». Bu. hissi proseslalŞ

266 llıyyətını giiclondirmok iiciin insanlarm olindo miihiim imkanlar luğuna işarədir. Bunu hoyati faktlar aydin surotdo siibut edir. iki Ida hiss iizvlorinin həssaslığının artırılması diqqoti colb cdir: 1) Irtobii olaraq sensor qüsurların (korluq, karlıq) ovoz olunmasina }hkan veron hossasliq; 2) fəaliyyətdən, subycktin peşəsinin spesi-toloblorindon omolo golon hossasliq. Elmo coxdan bolli olan vo xtolif psixoloji ədobiyyatda öz oksini tapmış bozi cohotloro diq-yctirok.

Görmə vo eşitmə analizatorlarının foaliyyoti pozulduqda onla-funksiyalan miioyyon dorocodo başqa analizatorların hossasli-ın artması, kəskinləşməsi ilo ovoz olunur. Mosolon, kor adam­in heykəltoraşlıqla moşğul olmasi molumdur. Belolorindo toxun-duyğuları sanki görmə funksiyasını ovoz edir, çünki onlann saslığı hoddon ziyadə artmış olur. Karlarda chtizaz duyğularının kinləşməsi do bu qobildon olan hadisodir. Eşitmədən erkon ■rum olmuş bozi adamlarda ehtizaz duygulan о dorocodo yiik-I inkişaf edir ki, onlar hotta musiqini dinloyo bilirlor. Bunun On onlar əllərini çalğı alətinin üzərinə qoyur vo ya arxalanni or-tro tərəf çcvirirlər. Kar, kor O. Skoroxodova olini danışan hom-botinin boğazına qoyaraq onu səsindən tamya vo no barodo da-"ıgını anlaya bilirdi. Kar, kor vo lal Elen Kellcrdo iybilmo hos-tığı о qodor yiiksok inkişaf etmişdi ki, о çoxlu dostlarını vo go-adamlan onlann iyindon forqlondirirdi. Bu cür adamlarda ayn-I analizatorların həssaslığınm artmasi sanki tobii ovozvermo isipino istinad edir. Lakin burada orqanizmin otraf miihitlo ola-taxlamaq ehtiyacinin hor hansi analizatorda həssaslığın artması-losiri faktı nəzərdən qaçırıla bilmoz. Belo ki, bir sira foaliyyot tolorindo uzun miiddot çalışan şəxslərdə fəaliyyotlə bağlı olan Hizatorun həssaslığının artması faktı da bu mülahizəni bir daha diq edir. Mosolon, uzun miiddot cilalayıcı işləyənlər, 0,0005 llimetrə qodor olan çökəyi göro bildikləri halda, moşq etməyon imlar bunu yalnız 0,1 millimctrə qodor olduqda göriirlər. Dequs-)rlarda iybilmo vo dadbilmə həssaslığı yiiksok inkişaf səviyyə-çatır. Təsviri incəsənot formanı, tənasübü və rəng nisbətini |iq oks ctdinnoyo xiisusi tolob verir. Bu sahodə rəssamlarda Iwslıq həddən ziyado yüksəlir.

Kşitmo həssaslığının artmasi sahosindo do zongin tarixi faktlar ^rcuddur. Biitiin bıınlar onu gostorir ki, bizim analizatorlarimizin iwıslığı hoyat şəraitinin, praktik omok foaliyyotinin tosiri altinda

267 artır. Deməli, hiss üzviərinin foaliyyoti mümarisə sayəsində daha səmərəli İ kildo təşkil etmək olar. Şoxsiyyotin sensor t şafı üçün hər bir şəxsdə kiçik yaşlanndan miixtolif dııyğu üzv ni mümarisə etdirmək vacibdir. Mosolon, cşitmə üçün musiqi, mə; görmə üçün şəkil çəkmo vo s. Hiss üzvlorini inkişaf ctdi lə uşağı егкөп yaşdan estctik sərvotləro yiyələndirmok, onu təl səviyyosino qaldırmaq olar. Molumdur ki, heyvanlar görür və dir, yalniz insan görmək vo eşitmoyo tolobat hiss edir. Bu təl onlarda sensor prosesləri inkişaf etdirməyə zəmin yaratdığı k^; onlann foaliyyotinin səməroli təşkilini do zəruri edir. Hoyatin dişində insanda miioyyon hissiyyat sistemi yaranir. Onlar ins tolobatlanna, maraqlanna, idrak foaliyyotino vo davranışıııa edir. Öz növbəsində insanlar da oz sensor foaliyyollorini moqs uyğun surotdo təşkil etmoyo can atirlar. Bu cohot insanin moq yönlü pcrseptiv foaliyyotindo daha aydin surotdo nozoro çarpır.

Molumdur ki, insanin qavrayışı bir sira hallarda otraf cis' hadisolorin xassolorindon (onlann parlaqlığından, qeyri-adili don vo s.) asılı olur. Yaxud bizo maşmların, küçə ilo gcdon a lann sosi tosir edir, onlardan bozilori oks etdirilir, digorlori qavrayışımızın fonuna çevrilir. Çünki onlan oks ctdirmək iiçün şıya xiisusi moqsod qoyulmamışdır. Bu halda qavrayısımız da ki qarmaqarışıq səciyyə daşıyır, burada məqsodyönlülük, iradi çatışmır, sensor fəaliyyətimiz do ixtiyari səciyyə daşımır. A insan xiisusi moqsodlo, xiisusi niyyotlo, hotta ciddi iradi soy torməklo öz qavrayışını mohz miioyyon obycktloro, ohomiyy cisimlərə, hadisoləro yönəldə bilor. Bu cohot qavrayışm (sonra rocoyimiz kimi) planlı, məqsədouyğun növü olan m ü ş a h,1 do özünü aydin surotdo bünızo verir. Əgor insan miintozəm s do moşq cdirso, müşahido mədoniyyətini yüksoldirsə, bu hal_ da şəxsiyyətin müşahidoçilik kimi miihiim xassosi şaf cdir.

Müşahidəçilik iso cisim vo hadisolordo zoif surotdo n сафап, lakin onlan xarakterizo edon cohotlori sezmok qabili dir. Müşahidoçi adam çox görür, dorin başa düşür, çünki kiçik hətlər do onun nozərindən qaçmır. Demoli, hiss üzvlərindon gün istifado etməyi, yoni doqiq görməyi, cşitmoyi, lamisə vasi lə hiss etməyi öyrənmək lazımdır. Bu qabiliyyətə malik olan a lan həssas adamlar hesab edirlor. Hossasliq iso yalniz tobiotin

268 ^By< hazir nemot deyil, hom do mümarisəlor sayosindo moqsodo-^Bıın surotdo inkişaf ctdirilon psixi halotdir. Odur ki, hiss iizvlori-

V_V foaliyyotinin somoroli təşkili insanin idrak proseslorinin somo-foaliyyotino miisbot tosir göstormoklə yanaşı onun ohvali-nı-

^Bfyosıni do sortlondirir. Demoli, perseptiv foaliyyotin somoroli ^Bih bir sira amillordən asılıdır. Buraya tobii imkanlann möv-

^Bluğu, hoyat şəraitinin, professional foaliyyotin toloblori, insa-Hh xiisusi niyyotlo toşkil etdiyi mümarisələr, öz pcrseptiv foaliy-■Имп aydm dork cdilmiş moqsodo tabe tuta bilmok qabiliyyoti vo

■daxildir.