Dərslik «Çİnar-çAP»

, • i : ; 1 ;
b)

$okılI 41. a-

269 na ciddi təsir göstorir. Odur ki, ilk növbədə obyektlərdən asılı ofl raq qavrayışın n ö v 1 ə r i n ө toxunmaq lazim gəlir. J

Qavrayışın muxtolif növlorini sado vo miirokkob olmaq iı/л» iki böyiik qrupa aid edirlor.

Duyğularda olduğu kimi, qavrayışın sado növlərini do analı. ı torlara osason xarakterizo edirlor. Qavrayış prosesindo bozon gfl mo, bozon eşitmə, bozon iso iybilmo vo ya dadbilmo analizai. üstün rol oynayir. Bundan asih olaraq sado qavrayışın görmo, сш mo, iybilmo, dadbilmo qavrayışı vo s. kimi növlərini forqloml lor.

Golin, terminlərin mənasına diqqot yetirək. Duyğularda görrJ (eşitmə, iybilmo vo s.) duyğusundan, qavrayışda görmə (eşitmo, щ bilmə və s.) qavrayışından danışırıq. Onlar bir-birindon no m forqlonir? Suala cavab venrıok üçün duyğu və qavrayışın xüsusıjfj yətlərini nozoro almaq lazımdır. Fikrimizi duyğu və qavrayışa ^r misallarla izah edək.

1. 
   Uzaqdan yaşıl rəngdə nəyinsə yerə düşdüyünü gördüm. Үа» nımdakı tələbə yoldaşım təəcciiblə mono baxdı: o, no idi? Mon do-dim: - no iso yaşıl rongli bir cisimdir. Bu о demokdir ki mon о oB min ancaq bir xassosini - rongini oks etdirmişəm. Homin prosesdl ancaq bir analizator - görmo analizatoru iştirak etdiyinə göro bfl miivafiq duyğunu görmo duyğusu adlandırırıq.
   
2. 
   Azərbaycanın dilbər guşəlorindən birindo şolalayə rast gfl mişəm. Heyran-heyran ona baxıram. Bu gönno qavrayışıdır. Опиц görmə duyğusundan nə ilə fərqləndiyini başa düşmək üçün aıu «| bir cəhətə diqqət yctirmək kifayotdir: duyğuda ancaq bir analia^ iştirak edir. Qavrayışda iso bir песо, on azı iki analizator iştf edir. Əgər söhbət bir analizatorun fəaliyyətindən gedirsə, biz ЬШ min prosesi qavrayış kimi deyil, duyğu kimi xarakterizo edəcoyiH Əkər proscsdə iki vo daha çox analizator iştirak edirso, artıq bu Щ man biz duyğudan deyil, qavrayışdan danışmalıyıq. Şəlalo miıfl nümunəsində bunu aydın görmək olar.
   

Mən şəlaləyə baxıram. Burada on azı iiç analizator - gürtnfl eşitmə vo horokot analizatoru iştirak edir. Bu proscsdo görmə attq lizatoru digor (eşitmə və həroki) analizatorlara göro üstün rol oyntf dığına görə, belə qavrayışa görmə qavrayışı dcyılld Qavrayışın sado növlərini xarakterizo edorkon həmişo bu сЫ\щ nozoro almaq lazimdir.

Qavrayışın ayn-ayn növlərinə xalis halda çox az rast golmflfl

270

mkiindiir. Onlar, adoton, birləşir vo beloliklo do qavrayışın mii-əb növlori meydana golir. Mosolon, şagirdin dərsdə mətni raması görmə, eşitmə və kineztezik qavrayışları ohatə edir. Qavrayışın digər növlərini materiyanın varlıq formalarına görə lif edirlor.

Biitiin cisimlor, hadisolor miioyyon zaman vo mokan daxilindo vcuddur, onlann bu xassosi do insan qavrayışının obycktini təş-cdir. Ona goro do qavrayışın miirokkob növü kimi: mokan, _rman vo horokot qavrayışları ayird edilir. ından olavo, özünün bir sira xüsusiyyotlorilo gerçokliyin digor fi-u-real obyektlərindən scçilən insanin da qavranil-.i s l özünəmoxsus cəhətlərə malikdir. Odur ki, biz insam yalniz iki obyekt kimi qavramırıq. Yuxanda qeyd edildiyi kimi, insanin im qavramasi miioyyon spesifik xiisusiyyotloro malik olduğun-onu qavrayışın xiisusi növü kimi ayird edirlor. Mokan qavrayışı cisimlorin mokan münasibətlərinin inikası lb, insanin otraf miihitə bələdləşməsinin zəruri şərtidir. Çiinki Itiin cisimlor, hadisolor miioyyon mokan vo zaman daxilindo Dvcud olur.

Г. Engels qcyd edirdi ki, «... Hor bir varlığın osas fonnalan mo­ll vo zamandir, zaman xaricindo varliq da, mokan xaricindo var-i kimi on böyük cəfəngiyatdın>. İnsanın mokan qavrayışı obyektiv şokildo mövcud olan moka-inikasıdır. Yoni mokan qavrayışında obyektlərin fonnasi, hoc-onlar arasındakı mosafo, onlann relyefı, yerin uzaqlığı vo isti-jnoti oks olunur.

[ Cisimlorin mokan xiisusiyyotlori vo miinasibotlori, eloco do arm beynimizdo inikasi olduqca miirokkob prosesdir. Mokanin M.inilmasinda osas görmə analizatoru iştirak edir. Lakin bu mii-ikob inikas prosesindo yalniz görmə deyil, onunla birlikdo lami-L ozolo-horəkət duyğuları, hotta eşitmo analizatoru da iştirak edir. ^solən, cismin forma vo hocminin qavranilmasinda onun gözün 1u qişasında alınan tosviri miihiim ohomiyyoto malikdir. Bclo ki, Jyük cisimlərdən böyük, kiçiklərdən iso kiçik tosvir alınır. Göziin uluşu elodir ki, uzaqda olan cismin suroti kiçik, yaxındakınınkı böyük olacaqdır. Buna goro do cismin böyüklüyünün vo forma-n qavramlmasi yalniz gönnə analizatorunun foaliyyotindon de­horn do təcrübodən asılıdır. Bu fakti anadan kor doğulmuş vo radan cərrahiyyə əməliyyatı sayosindo görməyə başlayanların,

271 elocə də kiçik uşaqların görməsinin xüsusiyyətləri sübut cdir. loləri çox uzaqda olan prcdmetə əl uzadırlar (balaca uşağın ' lənmiş aya əl uzatması, onu «tutmaq» istomosi), yəni məsafəni lə düzgün müoyyonloşdiro bilmirlər. Yalnız görməni predmeti toxunmaq və horəki reaksiyalarla kompleks halda birloşdirdik sonra gözü görməyə başlayan adam mokanda sorbəst surotdo d na bilor. Demoli, cismin böyüklüyü vo formasi görmə, lamisə əzələ-hərəkot duyğulannın qarşılıqlı olaqosi sayosindo df

qavranıla bilor.

Cismin uzaqlığının (mosafəsinin) vo hocminin qavramlmasi miirokkob prosesdir. Burada iki gözlə görmo miihiim rol оушг Cismin dorinliyinin do qavranilmasinda görmo ilo yanaşı əzəl rokot duyğuları miihiim rol oynayir.

Ümumon məkan qavrayışlan gcrçəkliyin cisimlorinin mə münasibətlorini diizgiin oks etdirir. Lakin bozon müxtolif sobəb don asılı olaraq cisimlor tohrif olunmuş halda da oks ctdirilo bi Bu başlıca olaraq iki amildon: a) cisimlorin hansi ohatodo olm dan; b) analizatorların sağlamlıq vəziyyotindən (yüksək ho qarabasmalar vo s.) asılıdır.

Cisimlorin bclo tohrif olunmuş şokildə qavranıl i 11 ü z i у a adlamr. İlliiziyalar muxtolif analizatorlann foali tində müşahido olunur. Görmə qavrayışlannda iso onlar daha nozoro çarpır. Bu, cisimlor arasındakı mosafoni, bucaqlann bS lüyünü miioyyon ctmokdo, cisimlorin formalanm, bir-birino ni ton voziyyotlorini vo s. qavramaqda özünü gostorir. Mosolon, bir cisim özündən böyük cisimlor yanında oslindo olduğundan çik, oksino, özündən kiçik cisimlor arasinda böyük görünür. Ya, ağ paltar geyinmiş qadın tutqun rəngdoki paltarında olduğuna botən kök görünür. Zolaqlı paltar da onun kimi. Paltarın zolr şaquli vəziyyotdo olanda adami uzun, üfıqi olduqda iso qısa ve göstorir. İllüziyalann səbəbləri çoxdur. Buraya obyektlo fi kontrastlıq dərəcəsi, şaquli vo horizontal xətlərin nisbətini qi londirməklo bağlı, yaxud dəmir yol xotləri illüziyası vo s. aid lə bilər.

İllüziyalar no qodor mürəkkəb və çoxcəhətli görünsə də n həqiqi qavrayış surətlərindən ayırmaq mümkündür. Bu, in rın praktik foaliyyoti, cismin perseptiv tosviri ilo onun x' haqqinda biliyin tutuşdurulması vo s. vasitosilo aradan qald lor.

272