Dərslik «Çİnar-çAP»

§ 3. Təfəkkürün əsas formalan

İnsanın idrak foaliyyoti miirokkob vo çoxcəhətlidir. Mosolon, tofokkiiriin noticolori özünü təlekkürün lormalarinda - mofhumlar, Ihökmlor vo oqli noticolordo biiruzo verir vo ya maddiləşir. Ilk nozordo tofokkiiriin formalannin tofokkiir psixologiyasina

333 aidiyyoti yoxdıır, bunları daha çox məntiq clmi araşdırmalı Lakin formal məntiq onlann əmoləgəlmə və inkişaf şoraiti ıl»t maraqlanmır, məntiq elmini osason tofokkiiriin noticolori. hu/ıf məhsulları maraqlandırır. Halbuki fikri foaliyyotin çox mülııim tərəfini fikri proses təşkil edir. Homin fikri proses noticosindo, onun yekunu olaraq bu vo ya digor adamda mofhum, hökm, oqll notico təşəkkül edir. Bunlar tofokkiiriin formalandir.

Psixologiya fordin tofokkiir prosesini öyrənir, yoni miioyyon edir ki, hor hansi fikir песо vo no iiciin omolo golir, inkişaf edir. Ona goro do tofokkiir proseslorinin coroyan etmosinin qanunauy-ğunluqları psixologiyada xiisusi olaraq todqiq edilir. Demoli, tofok kiiriin formalan hom do psixologiyanin öyrənmo obyektidir. Ho­min formalar iso iicdiir: mofhum, hökm, oqli notico vo ya istidlal

Cisim vo hadisolorin iimumi vo m ii • hum о 1 a m о t 1 о r i n i n inikasindan ibarot olan tofokkiir formasina mofhum deyi­lir.

Moftium həmişo sözlərdo ifado olunur. Onlar muxtolifdir. Ümumi, fordi, konkret, mücərrod mofhumlar vardir.

Ümumi mofhumlar miioyyon cisim vo hadisolor qrupunun miihiim vo iimumi olamotlorini oks etdirir. Mosolon. şagird, miiollim, bitki, şəhər vo s.

Fordi mofhumlar ayn-ayn cisim vo hadisolorin iimdo xiisusiyyotlorini oks etdirir. Bakı, dahi şair Nizami, Mars fordi mofhumlardir.

Konkret mofhumlar gercok cisimlorin miihiim olamotlorinin inikasindan ibarotdir. Mosolon, qələm, maşın, kitab

vo s.

insan tofokkiiriiniin obyekti konkret cisim vo hadisolor deyil, onlann keyfiyyotlori, xassolori do olur. Bu halda homin kcyfiyyot vo xassolor fikron cismin özündən tocrid edilib, miistoqil surotdo düşünülə bilor. Bu ciir yaranan mofhumlara miicorrod mofhumlar deyilir. Mosolon, xoşbəxtlik, sürət, qüvvə, yaxşıhq, pislik, achq, qarahq vo s. Mofhumlar aid olduqlan cisimlorin miihiim olamotlorini oks etdirib, bir-birino oxşayan cisim vo hadisolorin iimumi, müştərək xiisusiyyotlorini gostorir. Misal iiciin insan mofhumunu götürok. Molumdur ki, yer uzorindoki insanlarm hor biri öz boyu, rəngi, çokisi, monovi keyfiyyotlori vo s. etibarilo başqalarından forqlonir. Bununla belo,

Ibmlarin hamisi iiciin iimumi vo miihiim olan bir sira olamotlor ■dir. Xiisusi bədon quruluşuna, omok vo danışıq qabiliyyətinə, fckkiiro malik olmasi, həmçinin ictimai varliq olmasi insanin ■hum olamotloridir. Demoli, miihiim olamot dedikdo, elo zoruri phusiyyotlor nozordo tutulur ki, onlarsiz cisim vo hadiso mövcud Il bilmoz.

Uşaqlar çox zaman bu miihiim olamotlorin nodon ibarot üğunu diizgiin bilmir vo buna goro do danışıqlarında qeyri-Iqiqliyo yol verirlor. Mosolon, «Апа» mofhumu haqqinda uşağın Hkn ilo tanış olmaq iiciin ona: «Апа kimdir?» - suah verilso, ■xminon belo cavablar ahnar: «Апа adama yemok verin>, «Апа Mama süd verin>, «Апа mchribandın>, «Апа adamı çox istoyin>. ftemoli, ana mofhumunun miihiim olaməti uşağa aydin deyil, yoni Һ holo bu məıhuma yiyələnməmişdir? Bu mofhuma yiyolonib, шпа - öz uşağı olan qadındır» fikrinə golincoyo qodor uşaq fcüoyyən inkişaf yolu keçir.

Mofhumlar beynin miirokkob foaliyyoti noticosidir. Mofhumlar, maddi alomin cisim vo hadisolori haqqinda insoriyyotin inkişaf prosesindo oldo etmiş olduğu biliklorin əsasını bfkil edir. Hor bir yeni nəsil keçmiş nəslin hazırlamış olduğu Hiotlııımlar sistemi ilo rastlaşır, onlara yiyolonir, sonra iso, cisim vo Lklisolorin yeni miihiim olamotlorini aşkar etmok hcsabina, onlan pnginloşdirir, dəqiqloşdirir. Mosolon, müasir insanlarm istifado ■diklori molekula, atom vo s. mofhumlan başqa mona kosb cimisdir. Bir zaman atom cismin on kiçik vo bölünməz hissosi kesab edilirdiso, indi onun torkibindo neytron, proton, pozotron ■imi hissolor olduğu aşkar edilmişdir. Bununla da homin ■udhumun mozmunu doyişilmiş, doqiqləşmişdir.

Tolim zamani obyektiv alomin qanunauyğunluğunu oks ctdiron ко insan tocriibosinin noticolorini ümumiləşdiron miioyyon elmi [anofhumlar vo onlar arasındakı olaqo şagirdə ardıcıl olaraq iyrodilir. Mosolon, IV sinifdə şagirdlorə sklet, onurğa, döş qəfosi, fcololor, qan, ürok vo s. haqqinda molumat verilir. Noticodo, tnlarda homin iizvlor haqqinda sado mofhumlar yaranir. Tolim •sindo şagird mofiiumlan monimsomoklo kifayotlonmir, İKÜnün idrak təcrübosini genişləndirib dorinloşdirmək iiçiin bu kazır. mənimsənilmiş mofhumlardan bir material kimi istifado edir. Molhumlann mozmununu monimsəmək üçün şagirdlər miioyyon mhklor oldo etmolidirlor. Bundan başqa, onlann montiqi tofokkiirii

inkişaf cəhətdon müvafıq səviyyədə olnıalıdır. Holo kıcıi məktobyaşlı şagirdlərdə müollimin köməyi ilə miixtolif mofhuml*] («cv heyvanları», «vəhşi hcyvanlar» , «yırtıcı «hcyvanlar» ve Л yaranmağa başlayır. Mosələn, III sinifdə müəllim «\'ohşi qııslam, bohsini keçərkən uşaqlar qızdquş, bayquş, yapalaq, qırgı vo lacın kimi yırtıcı quşlarla tamş olurlar. Bu əsas iizorindo onlarda müvalid tosovviirlor yaranir. Miiollim bu təsəvvürləri tohlil cdir, haqqinda danışılan quşların oxşar vo forqli olamotlorini uşaqlara çatdınj Şagirdlər öyrənirlər ki, yırtıcı quşlar başqa xırda qusları vo momolı heyvanları ovlayırlar, onlar çox siirotlo uçur vo şığıyırlar. Beloliklo, miivafiq mətrıum yaranir.

Əsas mosolo, məfhumlann şagirdləro monimsodilmosidir. Bu, müəllimin məharətindən asılıdır. Mosolon, fərz edok ki, müolliıtt məfhumlarda ümumilik dorəcosinin miixtolif olduğıınu şagirdləii başa salmağı qarşısına məqsəd qoymuşdur. Bunun üçiin o, ya/ı taxtasına «iiçbucaq» sözünü yazır və altından «itibucaqlı» yazır va şagirdlordən daha no kimi üçbucaqlar olduğunu soruşıır, onların vcrdikləri cavablarda yazılır. Beloliklo, miiollim şagirdlori belo bir nəticəyo gotirir ki, üçbucaq itibucaqlı, korbucaqlı üçbucağa vo ftJ nisboton daha iimumi mofhumdur.

Şagird ümumiləşdinnəsinin bir sira forqli cohotlori vardir. Bozon uşaqlar miihiim əlamətlər ovozino, ikinci doroeoli əlamətlorə istinad edirlor. Bu halda mofhumlarm mozmunu qeyn-miihiim olamətlər hesabına gcnişlənir. Mosolon, kiçik moktobyash şagirdlər, yalniz uça bilmok olamətinə göro, həşoratları da quşlaı cərgəsinə qoşurlar.

Mofhumlarm monimsonilmosindo onlann ohato daires⁵ məhdudlaşdırmaq halına da tosadüf edilir. Mosolon, uşaq göbəl; bitki hesab etmir.

Əgor cisimlərdəki miihiim əlamətlor uşaqlara aydin de ^? onlar bu cismin başqa cisimlo oxşarlığını, iimumi cohotini bilmirlor. Mosolon, quşlar məfhumunu mənimsoyərkən uşaqlar toyuqların homin dəstəyə aid olduğunu unudurlar. Onl fikrinco, quş ancaq göydə uçandır. Demoli, nozoro almaq lazımdıı ki, kiçik məktəbyaşlı şagirdlorin cisimlərdoki miihiim olamotlori ayırması onlann idrak tocrübəsindon asılıdır. Mohz bu tocriibonin azlığı nəticəsidir ki, I—II sinif şagirdləri mofhumlan monimsJ yərkon, başlıca olaraq, zahiri olamotlori osas götüriirlor; konkret molhumlan ilk dofo monimsoyon zaman onlar cismin voziiosini,

336 bnunla görülən işi göstərirlər. Mosolon, «günəş, inək, quş nədir?» ■ualına I-II sinif şagirdlori adoton belo cavab verirlər: «Günəş tzdırır, istidir», «inək süd verir», «quş uçun> və s. Bunlar göstərir kı. uşaqların ümumiləşdirməsi qavrayış çərçivəsindon о qodor də konara çıxmır. Başqa sözlə, uşaq bilavasito qavramlan əlamətlərə latinad edir, bilavasito müşahidə edo bilmodiyi olamotlori isə uııııımiləşdirmokdə çətinlik çokir. Miiollim cismin miihiim •lamətlorini miihiim olmayan əlamətlərdon forqləndinrıoyi şagirdə ©yrətməlidir.

Tolim prosesindo şagirdlorin mofhuma no dorocodo yiyələndiklərini yoxlamaq üçün tərif vcrdirmək də məqsədəuy-fkundur. Ancaq nozoro almaq lazımdır ki, şagirdlər çox zaman mofhumu bilir, onunla fikri omoliyyat icra edir, lakin ona torif vcrməkdə çətinlik çəkirlər. Demoli, şagirdləro məflıuma torif vcrməyi öyrətmək lazimdir. Molumdur ki, torif vermok molhumun mozmununu açmaq, yeni onun mozmununu omolo getiron iimumi ve miihiim əlamətlori göstərmək demokdir. Məsəlen, şagird kvadrata tərif vermək üçün onun dördbucaqlı olduğunu, düz bucaqlara ve bərabər teroflero malik olduğunu bılmolidir. Yoni torif vcrerkon oraya cismo xas olan, lakin onu heç euro sociyyelondirmeyon ikinci dərəceli elamotleri daxil etmok olmaz. Torif qisa vo aydin ifado olunmahdir. Şagirdlər hor bir mofhuma torif verorken: a) cismin, hadisonin hansi qrupa, hansi novo, qanuna vo s. aid olduğunu; b) onlann forqlondirici olamet-lorini göstərmolidirlor.

Bu morhololordon sonra şagirdlərin meflıuma şüurlu surotdo yiyolonib-yiyolenmodiklorini toyin etmok iiciin onlann homin mofhumdan omoli surotdo песо istifado etdiklorino diqqot yetirmok lazimdir.

H ö к m , varlığın cisim vo hadisolori arasinda miioyyen olaqo vo münasibotin olub-olmadığını iqrar vo ya inkar etmokden ibarotdir. Hökm cismin, hadisonin bu ve ya diger cohetini oks etdirir. «Azorbaycan tobii sorvotlorlo zongindir.» Burada tobii sorvotlorin zonginliyi ilo Azorbaycan arasinda miioyyon olaqo olduğu oks etdirilir.

ilökm dil materiallan osasinda ifado olunur. Onun osas ifado vasitosi qrammatik ciimlodir. Her hansi hokmii ifado edon cümlədo üç osas iinsiir vardir: 1) subyekt, yaxud miibtoda - haqqinda müəyyən fikir yürüdülən gcrçok cisim; 2) p r e d i к a t, yaxud xəbər - cisim haqqinda söylənən fıkir; I məfhumlar arasinda işlədilən iqrari və ya inkari b a ğ 1 а у ı с i. Mosolon, «Nizami Gəncəvi dahi Azərbaycan şairidir». Bu hökmdə, «Nizami Gəncəvi» subyckt, dahi Azorbaycan şairi ifadosi predikat, «dın> isə subyektlə predikatı əlaqəlondirən bağlayıcıdır

Umumi, xüsusi v о fərdi hökmlor vardır «Bütün quşlar uçur» ümumi, «Bəzi quşlar suda üzür» xüsusi, «Bu quş gözeldİD> isə fərdi hökmdür.

Hökmlər iqrarivəinkari olur. «ТәхәууШ insana məxsusdur» iqrari, «hcyvanlarda şüur yoxdun> inkari hökmdür.

Cisimdə hər hansı bir sifətin iqrar və ya inkar edilməsinin səciyyəsinə görə şərti, təqsimi və qəti hökmläi vardır.

Hər hansı bir fıkrin həqiqiliyi hökmdə söylənilmiş şərtlərdon asılıdırsa, bu, ş ə r t i h ö к m adlanır. Mosolon, «Əgər şagird müntəzəm surətdə çalışarsa, dərslərindən geri qalmaz».

Təqsimi hökmlərdə hər hansı cismo aid olan bir песө xüsusiyyət iqrar və ya inkar edilir. Məsələn, «Akif ya birinci, ya" ikinci, ya da üçüncü sinifdo oxuyur».

Hökm cisimdə bu və ya başqa bir əlamətin olduğunu şortsiz. danışıqsız iqrar və ya inkar edirsə, о qəti hökm hesab olunur. Mosolon, «Bakı Xəzər dənizinin sahilində yerləşir», «Materiyasız hərəkət yoxduD>.

Insanlar həmişə öz hökmlorinin doğru olub-olmamasıni< yoxlamağa çahşırlar. Bu cohotdon hökmlərin üç növünü xüsusilH qeyd etmok lazimdir. Buraya mümkünlük, gerçəklik vfj zərurot hökmləri daxildir.

Mümkünlük hökmiində, cisimlo onun əlamot vo ya keyfiyyəti arasındakı olaqo ehtimal kimi başa düşülür. «Bolkə bu gün hava tutuldu, yağış yağdı», «01a bilsin ki, başqa planetlərdə hoyat vardır». Bu hökmlərdə deyilən olamət cisimdə ola da bilər, olmaya da. Belo hökmlərin həqiqiliyi təcrübə ilə yoxlanıhr.

Gerçəklik hökmü cisimlo, onun xassosi. sifoti arasındakı əlaqəni oks etdirir. Mosolon, «Bu gün hava tutqundur», «Üzeyil Hacıbəyov milli operamızın banisidin>.

Zərurət hökmü cisim vo hadisələrlə onlann olamotlori arasinda mövcud olan zoruri əlaqələri oks etdirir. Bu, hökmiin on yiiksok formasi hesab olunur. Çünki zərurət hökmlori tobiot vo comiyyot qanunlan haqqinda elmin son sözünü qeyd edir. Mosolon, «Ycr

338 |önəş ətrafında firlamr», «Ayda hoyat yoxdun>. Dcyilonlordon iydin olur ki, mümkiinlük hökmü ola biləcəklori, gerçəklik hökmii olanlan, zərurət hökmü iso hökmon olmalıları oks etdirir. Bu da lofokkürün təşəkkül etməsində miihiim rol oynayır.

Hökmün bütün növlərinə adam birdən-birə yiyəlonmir. İnsanın flbrdi hoyat prosesindo hökmlor sadə fonnalardan mürəkkəbə doğru tədriclə inkişaf edir. Buna tolim prosesi ciddi tosir gostorir. Mosolon, birinci sinif şagirdləri miixtolif cisim vo ya hadiso haqqinda holo tok-tok faktlara istinad edorok miihakimo yiirüdürlər. Onlann fikrinco, hor bir hadiso bir sobobdon iroli golo bilor, cisim vo hadisonin muxtolif xiisusiyyotlorinin ola bilmosi holo onlara kifayot qodor çatmır. Buna göro do şagirdlərdə on çox gcrçoklik hökmləri özünü gostorir. Bu cohot tolim prosesindo nozoro ahnmahdir.

Molumdur ki, tolim zamani şagirdlərə fıkirlorini miioyyon tiimlolorlo diizgiin ifado etmoyi öyrədirlər. Hor ciimlo iso miioyyon fikri, hökmü bildirir. Demoli, şagirdin qurduğu ciimləlor üzorində müollimin apardığı iş böyük ohomiyyoto malikdir. Bu halda şagirdlərdə öz fıkirlərini diizgiin ifado etmok bacarığı inkişaf cdir. Lakin bu vo ya digor qrammatik qaydanı şərh ctmok iiciin tagirdin qurduru ciimlolorin mozmunca obyektiv varlığa uyğun golib-gəlmədiyi bozi müəllimləri az maraqlandırır. Onlar osas mcyar olaraq ciimlonin qrammatik cohotdon diizgiin olmasını götüriirlər. Çox zaman şagirdlər yalniz kitabdakı niimunolori tokrar edir, ya da çox sado, bosit ciimlolor qururlar; belo cümlələr iso bilik clitiyatim zənginloşdirmir. Tocriiboli miiollim şagirdloro mohz hansi mövzudan vo ya hansi sahodon misal gətirməyi söyləyib, onlan istiqamotlondirir. Bu halda şagirdlorin təfəkkürü məzmunlu material osasinda inkişaf edo bilor, hom do bu material varlığı diizgiin oks etdinnolidir. Elo hökmün do sociyyovi xiisusiyyoti hoyati diizgiin oks etdirmosidir. Demoli, hökm о zaman hoqiqi ola bilor ki, onun mozmunu obyektiv gerçokliyə uyğun golsin. Bozi halda miiollim şagirdin yazı işində gözəl sözlərlə ifado olunan, qrammatik cohotdon solis, lakin heç bir aydin tosovviir yaratmayan hökmlərin üstündən sükutla keçir ki, bu da sohvdir.

Şagirdin iroli sürdüyü hökmlorin olaqoli, ardıcıl, osasli olmasina, elmi cohotdon diizgiinliiyiino diqqot yetirihnolidir.

Tofəkkürün fonnalarindan biri do i s t i d 1 a 1 vo ya о q 1 i I n о t i с о d i r. Artiq, qeyd edildi ki, cisim vo hadisolor arasındakı

339 olaqəlori ifadə edən hökmlər ya doğru, ya da yanlış ola bilor. Bır sira hallarda hökmün doğru və ya yanhş olmasi bilavasito qavrayış noticosindo müəyyonləşdirilir. Mesolon, «Bu gün hava ço| istidir», «Bu parça qırmızıdın>, - kimi hökmlor bilavasitə aşkar olur. Lakin bir çox hallarda hökmün doğru vo ya yanlışhgınt bilavasitə müşahidə ilə müəyyənləşdirmok miimkiin olmur. müoyyən hökmün doğruluğıınu əqli əməliyyat vasitosiilə sübut ctmək lazim golir. Hər hansı hökmiin doğınluğu başqa hokmlorın diizgiinlüyündən noşət edirsə, belə təfəkkür formasma i s t i d 1 a I və ya ə q 1 i n ə t i с о deyilir. İstidlal obyektiv alom hadisolorinin molum olaqolori osasinda namolum olaqolorim bilmokdon ibarot olan tofokkiir formasidir.

Əqli nəticonin iiç növü var: induksiya, deduksiya, təşbih.

induksiya, ayn-ayn faktllar, hallar iizorindo apanlan miişahidolor osasinda iimumi notico çıxarmaqdan ibarot olan. xüsusidən iimumiyo gcdon oqli noticodir. Bu qayda ilo oldo edilon iimumi notico biitiin hallara, hotta müşahido edo bilmodiklorimizo do şamil edilir. İnduksiyanın köməyi ilo şagirdlor fizikanın, kimyanın, təbiətşiinaslığın, ictimai inkişafın vo s. qanunlarını mənimsəyirlər. Qızıl, gümüş, mis, dəmir vo çuqunun yüksok temperaturda oridiyini müşahidə cdib belo bir iimumi notico çıxanrlar ki, metallar yüksək tcmperaturda əriyir. Bu. induktiv istidlaldır.

Deduksiya, molum olan iimumi müddoaya osason miioyyon xiisusi hallar haqqinda notico çıxanııaqdan ibarot olan, umumidon xiisusiyo gedon oqli noticodir. Riyazi tcoremlorin isbati on cox dcduktiv yolla gedir. Mosolon, üçbucaqda verilmis bucagin digor bucaqdan böyük olduğunu isbat etmok iiciin belo bir dcduktiv istidlal qurulur. İsbat cdilmişdir ki, üçbucağın böyük təroli qarşısında duran bucaq böyük olur. Bu bucaq da böyük tərolin qarşısında durur. Demoli, bu bucaq о biri bucaqdan böyükdür.

T ə ş b i h zamani hadisolor arasındakı qismən oxşarlıq osasinda notico çıxarılır. Demoli, təşbih iki cismin, iki hadisonin bu vo ya başqa cohotdon bir-birino oxşamasına osaslanaraq, homin cisim vo ya hadisonin başqa cəhotlərdən bir-birino oxşaması hökmünün çıxanlmasından ibarot oqli noticodir. Təşhih xüsusidon-xiisusiyo gcdon istidlaldır. Mosolon, Yerin vo Marsm fiziki quruluşundakı oxşarlıq osasinda Marsda da hoyatin olmasi

340

fhtunalini iroli siirürdülər. Təşbih сох da etibarh oqli notico hesab

bdilo bilmoz. Onun noticosi bozon doğru, bozon do yanlış olur.

Təşbihin düzgünlüyü miiqayiso edilon cisim vo hadiso laqqmda biliyin genişliyindən, dərinliyindən, miiqayiso üçiin

Jotürülən əlamotlərin miihiim olmasindan, onlar arasındakı forqləri

fcrindon dork etməkdon asılıdır.

Əqli nəticənin göstərilən növləri birdən-birə təşəkkül etmir. Buna uşağın həyat təcrübəsi vo təlim-tərbiyosi ciddi tosir gostorir. Miişahidolor göstərmişdir ki, kiçik uşaqlar tək-tok faktlan mıişahido edib, onlarda olan oxşar cəhotlori ayıraraq iimumi-

Hoşdirməyi bacarırlar. Bununla uşaqları ayn-ayn faktlardan iimumi fcticəyə gətirmok mümkündür. Bu halda qanun və noticələr şagirdə başa diişülmədən əzbərlədilmir, şiiurlu surotdo mənim-

flodilir. Buna göro moktobdo fonləri clə tədris etmok lazimdir ki, şagird hor bir noticəni, qanunu sadoco ozborləyib yadda

'iaxlamaqla kifayətlonməsin, onları özünün canlı müşahidolərino

[esasən çıxardığı nəticələr kimi mənimsəsin.

Şagirdin cisimlo, hadisə ilə tanışhğı daha çox induktiv yolla арапһг. Yoni şagird cismin, hadisonin ayn-ayn hallarmi müşahidə ctmokdon iimumi noticoloro, iimumi anlayışlara golir. Sonra iso oxşar cisim vo hadisolori öyrənmək iiciin artiq molum anlayışlardan, noticolordon başlayıb materiah otrafli öyronməyə, miieorroddon konkreto, umumidon xiisusiyo keçir. Bununla da etraf varlığı dorindon dork edir. Lakin bu proses özbaşına gctmir, bunun iiciin miiollimin xiisusi soy göstonnəsi vacibdir.