Dərslik «Çİnar-çAP»

§ 1. Təxəyyülün növhri

İnsan bir cox hallarda miixtolif toxoyyiil surotlori yaradir, lakin nnlan hoyata keçirmir vo yaxud elo şeylər fıkirləşir ki, onlan fceyata keçirmək oslindo miimkiin olmur. <. Belo toxoyyiilo ■ assiv toxoyyiil deyilir. Passiv toxoyyiil hom n i у -я о 11 i , hom do niyyotsiz xarakter daşıya bilor.

Niyyotli passiv toxoyyiilo misal olaraq xülyanı göstormək olar. ttCulya zamani insan osrarongiz surotlor yaradir, onlan gözünün jfjrsisinda canlandırıb xoşhallanır, sadoco olaraq bu prosesin •Vündən hozz ahr; lakin onlan hoyata keçirmir. Passiv toxoyyiil (lurotlori hor hansi bir təəssüratın, söz vo hissin tosiri ilo niyyotsiz

371


Obyektin tosvir, çertyoj, sxem, not, xorito vo s. osasinda jaradilan surotino bөфaedici toxoyyiil deyilir.

Borpaedici toxoyyiil surotlorini xarakterizo edorkon iki cohoti jusilo forqlondirmok lazimdir. Onlar ilk baxışda miioyyon tosvir em, xorito vo s.) osasinda yarandıqları üçün hafizo tosov-rlorini xatırladırlar, lakin mahiyyot etibarilo hafizo tosov-rlərindən forqlonirlor. Borpaedici toxoyyiil surotlori qavramlan virin soma sadoco olaraq yada sahnmasi deyildir. Borpaedici xoyyiil prosesindo insan qavradığı tosviri, mosolon, Colil [ommodquluzadonin «Poct qumsu» hekayosindo tosvir olunan valatlan özünün hoyat tocriibosino vo biliyinə uyğun olaraq zlərinin qarşısında canlandırır.

Hekayodo yazıçı biitiin detalları təfərriiatı ilo tosvir etmir. osələn, «Poçt qutusu»nda Novruzəlinin köynoyinin песо olmasi ıstərilmir. Biz onun surotini gözlərimizin qarşısmda canlan-krarkon bu cohoto diqqot yetiririk, onu ya yamaqh, ya cinq, ya da bno, nimdaş köynəkdə tosovviir edirik. Bu hekayonin noinki eyasim tohrif etmir, oksino, onu daha yaxşı başa düşməyə kömək г. Demoli, insan hor hansi bir tosviri gözləri qarşısında ког-rano, mexaniki şəkildo canlandırmır, ona yaradıcılıqla yanaşır, bsvir osasinda öz başa düşdüyü suroti yaradir. Buna görə do eyni fcir tosvir (mosolon, hekayo) osasinda ayn-ayn adamlarda bir-^irindən fərqlənon təxəyyül surotlori omolo golir.

Borpaedici toxoyyiil muxtolif foaliyyot saholorindo olduğu limi, tolim prosesindo do miihiim rol oynayir. Şagird dərsdə bilavasito qavramlmasi mümkün olmayan obyekt vo proscslori, Woco do kcçmiş hadisolori monimsoyorkon onlann surotini mohz borpaedici toxoyyiil sayosindo yaradir. Toxoyyiil biliklorin monimsonilmosindo miihiim rol oynamaqla borabor, hom do onlan 'inöhkom yadda saxlamağa yardım edir.

Borpaedici toxoyyiil surotlori diizgiin vo doqiq olduqda xüsusilo böyük idrak ohomiyyoti kosb edir. Onlann doqiqliyi, hor şeydən ovvol, şagirdin tosviri anlamaq soviyyo-ıındən, dolğun təsəvvürlərə malik olmasindan asılıdır.

Bəфaedici toxoyyiil surətlərinin yaradılması daxili prosesdir, ibaşqa adamlarla iinsiyyot zamani bu surotlor osason iştirak etmir. 8gər şagird, tutaq ki, «Poçt qutusu»nda tosvir olunmuş miioyyon bir ohvalati aydin tosəvvür edo bilmirso, bu miitalio prosesino bilavasito mane olmur vo o, motnin monasim «obrazh» olmasa da,

373

surətdə də əmələ gələ bilər. Əgər insanin həyat fəaliyyətin xülya surotlori üstünlük toşkil edirsə, bu, onun bir şəxsiyyət ki inkişafında ciddi nöqsanlar olduğunu göstərir.

Xülyanı x ө у а 1 1 a eyniloşdirmək olmaz. Xəyal arzu cdilol gələcəyin surətlərini yaratmaqdan ibarot olan toxoyyiil prose insanin hoyatinda xoyal miihiim rol oynayir. Bu cohotdon gorkafl rus .publisisti D. İ. Pisaryevin V. İ. Lenin torofindon «No ctmoln osorindo yiiksok qiymətləndirilən aşağıdakı fikri çox ibrotai

«Ziddiyyot var, ziddiyyot var. Monim xoyahm hadisolorin gedişini ötüb keçə bilor, ya da о büsbütün konar yol tutara hadisolorin heç bir tobii gedişinin heç bir zaman golib Щ bilmoyocoyi somto gedo bilor. Birinci halda xoyal heç bir vermir; o, hotta zəhmotkeş adamin əzmini artırıb qiivvotlondiro bilor... Bu cür xoyallarda iş qüvvosini pozğunlaf diracaq vo ya sarsıdacaq heç bir şey yoxdur. Hotta tamamilt oksino. Əgər insan bu cür xoyal etmok qabiliyyotindon tam* mohrum olsaydi, ogor o, hərdənbir qabağa qaça bilməsəydi olinin altinda yeniCə omolo golməyə başlayan yaradılışm bütöv vı bitkin mənzərəsini öz xoyalına gətirə bilməsəydi, - о halda mC əsla təsəwürümə gətiro bilmərom ki, incosonot, elm və əmoll hoyat sahosindo insanı gcniş vo yorucu işloro baslayıb axıri çatdırmağa vadar edon no kimi bir təhrikedici sobəb ola bilərdi.J Əgər xoyal edən şəxs öz xəyalına ciddi inanırsa, hoyata diqqotli nozər yetirib öz müşahidolərini öz xəyali planlan ilə müqayisi edirsə və ümumiyyətlə öz xəyalını həyata keçirmok üzorindi vicdanla çalışırsa, onda xəyalla gerçəklik arasinda ziddiyyətin hoç bir zərəri olmur. Xoyal ilo hoyat arasinda bir təmas olduqda hor şcjfl

ycrində OİUD).

Həyatla bağlı olan, hadisolorin obyektiv gcdişini düzgün oki etdirərək, onu ötən xəyal həmişə insam foaliyyoto tohrik etmel cohotdon çox ohomiyyotlidir. Hadisolorin tobii gedişindən nəştl etməyən xoyal isə insanı süstləşdirən, həqiqəti tohrif edon, həyatla heç bir olaqosi olmayan xülyaya çevrilir. Buna görə do insanin Л xoyal surətlərinə tonqidi miinasibot bəsləyib, onlan idaro etmoJ zoruri dir.

Aktiv toxoyyiil muxtolif formalarda oziinii gostorir. Borpaedici vəyaradıcı toxoyyiil onun osas novlori hesab olunur.

372

iimumi şəkildo başa düşə bilir. Bu baximdan bir çox şagirdlə dəqiq borpaedici toxoyyiil surotlori yaratmaq tolobati olmamasına təsadüfı bir hal kimi yanaşmaq olmaz. Boz şagirdlər, ümumiyyətlə, bədii əsər oxumağı sevmir vo ya ө охиуагкөп daha çox onun iimumi mozmununu vo dialoql nozordon kecirirlor. Miiollim bu cohoti nozoro almalı, şagirdl fəallaşdırmalı, onlan doqiq borpaedici toxoyyiil surotlori у mağa tohrik etmolidir.

Yaradıcı toxoyyiil foaliyyotin orijinal vo doy mohsullannda reallaşdırılan yeni surotlorin miistoqil yaradilmas nozordo tutur.

Boфaedici toxoyyiil surotlori miistoqil yaradılmır. Biz zaman suroti kiminsə yaratdığı tosvir, sxem, certyoj, xorito, not s. osasinda yaradinq. Yaradıcı toxoyyiil suroti iso müs" yaradilan surotdir. Misal göstərək: «Poçt qutusu» C.Morm quluzadonin yaradıcı toxoyyülünün mohsuludur. Bizim bu heka. osasinda yaratdığımız surotlor iso bəфaedici toxoyyiil sure olacaqdir.

Yaradıcı toxoyyiil, boфaedici toxoyyiildon forqli olaraq, in sal söziin osl mənasında yaradıcı şəxsiyyət kimi xarakterizo cdii Yaradıcı toxoyyiil surotlorindo insanin şəxsiyyəti, varlıj miinasiboti, hoyati dork vo izahetmə bacarığı, sənətkarlığı vo I biitiin aydınlığı ilo oks olunur. Yeni orijinal surotlorin yaradilmai prosesi, bəфaedici toxoyyiilo nisboton, miirokkob vi ziddiyyotlidir. Onlar gorgin yaradıcı omoyin mohsuludur. Bl baximdan uşaqların yaradıcı foaliyyoti diqqoti xiisusilo colb edit

Görkəmli şair, rəssam, aktyor vo ya alimlorin bir çoxunut yaradıcılıq tərcümeyi-halı mohz uşaqlıq illərindən başlayır. Ailod¹ do, moktobdo do uşaqlann yaradıcı foaliyyotino qayğı ilo yi naşmaq, ona diizgiin istiqamot vermok zoruridir.