Dərslik «Çİnar-çAP»

2. Təxəyyül və yaradıcı foaliyyot.

Yaradıcılıq psixologiya elmini iki cohotdon xüsusilo ■araqlandırır. Bir torofdon, yeni surotlorin yaradılması prosessual lajakter daşıyır. Elo buna görə do toxoyyiiliin mahiyyotini başa ■Oşmok üçün onun bir proses kimi qanunauyğunluqlarını ■rdınlaşdırmaq lazimdir. Digor torofdon, toxoyyiil yaradıcılıq Irosesindo bir qabiliyyot kimi formalaşır, yoni şəxsiyyotin osas fcrdi-psixi xassolorindon biri kimi meydana çıxır. Hor bir toxoyyiil ■urotindo şoxsiyyətin motivlori, miinasibotlori, sorvot meyllori vo к özüniin aydin oksini tapir. Bu о demokdir ki, başqa psixi koscslor kimi toxoyyiiliin do mahiyyotini aydınlaşdırmaq üçiin onu bohz şəxsiyyət baxımından nozordon keçirmək lazimdir.

375

Psixologiyada yaradıcılığı bir proses kimi uzun miiddot очлма] iki yolla öyronmişlər. Birinci yol yazıçıların, rossamlarifl

bostokarlann, alimlorin vo b. ayn-ayn osorlorin vo ya suroti.Mia yaradılmasına aid fikir vo mülahizələrinin öyronilrnəsindci ibarotdir. Onlann sonotkarhq mosololori, xüsusilo özlərinin .»>сц iizorindo işi, yaratdıqları surotlor vo s. haqquula moktublartj xatirolori vo ya moqalolorindo bu baximdan zongin materialld vardir. Bundan başqa, hor bir yazıçı, rossam. bostokar vo у a aktyug miioyyon bir osor vo ya surot iizorindo islorkon miixtoluj istiqamətlordo yaradıcılıq işi apanr (mosolon, yazıçı miioyyon bu cpizodu, hotta bozon bütövlükdə osori bir песо variantda işloyır, rossam muxtolif eskiz vo etiidlor çəkir vo s). Bu materiallarii tohlili hor hansi bir surotin vo ya osorin yaradilmasi prosesini aydınlaşdınnaq, yazıçı, rossam. bostokar vo aktyorun toxoyyülüıual xiisusiyyotlorini müoyyonləşdirmək baxımından maraqluhr. Yaradıcılıq proseslorinin öyronilməsinin ikinci \olu bundan ibarotdir.

Hor iki yol öz-özlüyündə miioyyon evristik ohomiyyelj malikdir. Lakin onlar yaradıcılıq prosesinin biitiin morhololorii eyni dorocodo aydınlaşdırmaq imkanı vermir. Bu da ondan ire golir ki, yazıçı (vo ya rossam) osor iizorindo işlorkon surotlordi birino xiisusi diqqot yctirdiyi halda, о birisino kifayot qod« ohomiyyot vermir. On başlıcası iso odur ki, yazıçı osorin birııı* variantinda tosvir olunmuş bu vo ya digor cpizodu yeni (ikinci v ya üçüncü) variantda no iiçün doyişdiyini, rossam hor hansi b etiidii no üçün çəkdiyini çox vaxt izah etmir. Buna goro do onlan psixoloji monasi oksor hallarda bizim iiciin aydin olmur. Honn surotlorin yaradilmasi prosesini psixoloji baximdan otrafli tol etmok iiciin faktik material çatışmır.

Toxoyyiil surotlori песо yaradılır? Eksperimental psixol giyada bu miihiim suala çavab vermok iiciin muxtolif iisullard mosolon, «Yanmçıq һекауә», «Kəsmə» metodu vo s.-don istifa olunur.

Uşaqlara yarımçıq hekayo verilir vo onu tamamlamaq tokl olunur. Bundan sonra, bir torofdon, tamamlanmış hekayo psixol baximdan tohlil olunur, digor torofdon, yeni surotlorin yaradilm prosesini tohlil etmok iiçiin ohomiyyotli olan məsələlər (şagi hckayonin kompozisiyasim no iiciin belo qurub? O, hekayodo ha ideyam ifado etmok istoyib? Osas surotlori песо yaradıb? İkin

376

kocoli surotlori песо sociyyolondirib? vo s.) miisahibo yolu ilo dinlasdinlir.

«Kosmo» iisulu da maraqlıdır. Şagirdə rosm iiciin, tutaq ki, 10 oq verilir (vərəqlor nömrələnir). 1-ci voroqo qara kağız isdmhr. Şagirdə miioyyon mövzuda şəkil çəkmok toklif olunur. jokli əvvəldən axira kimi 1-ci voroqo çəkir. 3 dəqiqədən sonra pcrimentator 2-ci vərəqi götürür. Şagird şəkli 1-ci vərəqdə mokdo davam cdir. 3 doqiqo keçir... Ekspcrimentator indi do 3-'$, daha sonra 4-cii, 5-ci... axirda iso 10-cu vəroqi götüriir (1-ci ^qo qara kağız yapışdırıldığı üçün ayn-ayn epizodlar ardicil faq 2-ci, 3-cii, nohayot 10-cu voroqdo oks olunur.) Ogor biz JlO-cu voroqlori ardicil surotdo diizsok, miihiim bir suala -Şagird rosmdoki surotlori hansi ardıcıllıqla yaratmışdır?» -pahna cavab vero bilorik. Toxoyyiil surotlorinin yaradilmasi losesini tohlil ctmok iiciin, birinci növbədə, mohz bu suah jjrdınlaşdırmaq lazimdir. Ogor biz tokco şəklin özünü (1-ci voroqi) p/ordon kcçirsək, bu suala tam cavab vero bilmərik. Əvvəla, ona pro ki, şagird şəkildə mövzunu ardicil olaraq davam ctdinnir. Irvolco, tutaq ki, adamin başını çokir, sonra vərəqin ortasında ımi rosm cdir, sonra adamin bodonini çəkir... ikincisi, ovvollor >kdiyi bir detail bir qodordon sonra pozur, suroti başqa bir detalla iyyolondirir. «Kosmo» iisulu ilo oldo edilon materiallar bu solələri aydınlaşdırmaq imkanı verir.

Son zamanlar yaradıcılıq psixologiyasinda yeni bir istiqamot malaşmışdır: yaradıcılığın psixoloji mexanizmlorini aydınlaş-maq üçün yaradıcı tapşınqların holli gcdişini eksperimental otdo öyrənir vo onun noticolorini uşaqların davranışının inkişafı Hhosində aparılmış todqiqatlann noticolori ilo miiqayiso edirlor. Beloliklo, psixologiyada yaradıcılıq proscslori muxtolif qamətlərdə öyrənilir. Homin todqiqatlar toxoyyiiliin xiisusiy-lorini aydınlaşdırmaq iiçün xiisusi ohomiyyoto malik olan mii-n nəticələr çixarmaq imkanı verir. Onlardan bozilorini qcyd >k.

a) yaradıcılıq miirokkob prosesdir. Hor hansi bir surotin adilmasinda muxtolif psixi proseslor (qavrayış, hafizo, tofokkiir, bxoyyiil, nitq, hisslor vo s.) iştirak cdir. Lakin onlann icorisindo "xoyyiil xiisusi yer tutur. Toxoyyiil həmişə digor psixi proses-liyrlə qarşılıqlı əlaqədə foaliyyot göstərsə do, yeni surotlorin yaradilmasi bilavasito onun funksiyasina daxildir.

377

Xəyali situasiya - uşaq oyunlannın zəruri şərtidir. Toxə surotlori əslində uşağın oyun foaliyyotinin özünəməx proqramına çevrilir: uşaq özünü həkim və ya kosmonavta oxş~ balaca «aktyor» kimi rol ifadə edir, dünyaya öz rolu vasit baxır, insan münasibətlərini, sosial normalan, bütövlükdə ictimai təcrübəni mənimsəyir. Təxəyyülsüz uşaq oyunu yoxdur vafl ola da bilmoz. Oyunun mozmunu bilavasito uşaq təxoyyülüra^| inkişaf soviyyosindon asılıdır.

Məktəblinin tolim fəaliyyətində do toxoyyiiliin rolu boyiikd Şagirdin idrak foaliyyotinin inkişafı, xiisusilo tofokkiir vo hisslo qarşılıqlı olaqosi toxoyyiiliin inkişaf soviyyosindon asılıdır.

Şagirdlərdə toxoyyiiliin inkişafı vo torbiyosi baxımından fənnin öz imkanlan vardir. Miiollim riyaziyyat, fizika, kimy omok, odobiyyat, idman, musiqi, rosm vo s. fonlorin todrisl prosesindo bu cohoti nozoro almah, muxtolif yollarla şagirdloriT təxəyyiilünü aktivləşdirməli vo inkişaf etdinnəlidir.

Yaradıcı foaliyyot prosesindo toxoyyiil daha miihiim rol oynayir. Bodii yaradicihq sahosindo toxoyyiil surotlori öz oksini odobiyyat vo incosonot osorlorindo, elmi-texniki yaradıcılıqda iso muxtolif proqnozlarda, layiholordo, planlarda vo s.-do tapir. Buradan miihiim psixoloji-pedaqoji notico çıxır: şagirdlorin yaradıcı foaliyyotini somoroli toşkil ctmok, onlann toxoyyiiliiniin bilavasito yaradıcı foaliyyot prosesindo inkişafına xiisusi diqqot yetirmok lazimdir;

b) toxoyyiil foaliyyot prosesindo formalaşır. О öziiniin quruluşuna görə foaliyyotin struktur xiisusiyyotlorini oks etdirir. Bu о demokdir ki, foaliyyotin hor bir sahəsinin öz xiisusiyyotlori vardir. Ədəbi, musiqi vo tosviri foaliyyot saholorini miiqayiso etsok fikrimiz aydin olar. Onlann hor üçünü on iimumi şokildə bodii yaradicihq kimi sociyyolondiririk. Lakin homin foaliyyot saholo-rindon hor birinin özünəməxsus xiisusiyyotlori, ifado vasitolori vardir. Bundan asih olaraq ədəbi foaliyyotdo toxoyyiil bir xiisusiy-yot, tosviri foaliyyotdo iso başqa xiisusiyyot kosb cdir. Bu ümıımı qanunauyğunluq osasinda yeno do miihiim psixoloji-pedaqoji notico çıxarmaq olar: şagirdlərdə təxəyyülü diizgiin inkişaf etdirmək üçün onlara miitloq miivafiq foaliyyot sahosi üçün zoniri olan bilik, bacarıq vo vordişlor aşılamaq lazimdir.

v) yaradicihq prosesindo insanda özünü aktuallaşdırma tolobati formalaşır. Görkəmli yazıçılar, rəssamlar, alimlər və b. bu cəhoto

378 mişə diqqət yetirmiş, oməksevərliyin yaradıcı foaliyyot esindo də böyük ohomiyyoto malik olduğunu xüsusilə qeyd uşlər.

Bu məsələlər indi də aktualdır. Əgər belədirso, onda yaradı-iq prosesini песо stimullaşdırmaq olar? Elmi-texniki inqilab Haitində bu problem mühüm ohomiyyot kosb edir. Miiasir psixo-■giyada yaradicihq qabiliyyətlərinin diaqnostikasi vo yaradıcılığın Tnullaşdırılması metodlannın işlənilməsi mosəlolərinə daha çox qot yetirilir. Bu, hor şeydən ovvol, onunla bağlıdır ki, müasir i-texniki problemlorin hollindo mohz fiziklər, riyaziyyatçılar, londislor, memarlar, hokimlor kollektivlorinin vo b. rolu daha artir. Onlann foaliyyotini somoroli təşkil etmok üçün adıcılığın stimullaşdırılması metodlarının işlonilmosi zoruri solo kimi meydana çıxır. 1957-ci ildo bu sahodo ilk addım atıldı - «Beyninin homlosi» li metod yaradıldı. «Beyin homlosi» obrazh ifado olsa da, letodun mahiyyotini doqiq ifado edir: 5-10 noforlik qrup fcvlərinin yaradıcı foallığını artirmaq moqsodilo hor hansi bir ■Knoloji, eloco do planlaşdırma vo proqnozlaşdırma tapşırığı iki orhələdə müzakiro olunur. Birinci morholodo hor s ağlına golon ideyanı istodiyi şokildo söyloyə bilor. Onlara hom ümkün qodor çox ideya iroli surmok, hom do öz əməkdaşlannın eyalannı tutmaq vo inkişaf ctdinnək məsləhət görülür. Metodun şlıca tələbi bclədir: irəli sürülon ideyalan, hər hansı şəkildə lursa-olsun, tənqid ctmok olmaz. İkinci morholodo üsusi ekspertlər qrupu irəli sürülmüş ideyalan yoxlayır və onlar-n on somoroli olanlan seçir. Ekspertlorə verilon əsas tələb ndan ibarotdir ki, песо ifado olunmasmdan asih olmayaraq, •omoroli ideya miimkiin qodor doqiq miioyyon edilmoli vo düzgün

qiymotlondirilmolidir.

50-ci illorin sonu - 60-ci illorin owollorindon etibaron «Beyin homlosi» metodu dünyanın muxtolif ölkolərində totbiq olunmağa başladı. Lakin tocriibo göstərdi ki, metod öz-özlüyündə maraqh olsa da, yaradicihq vozifolorinin holli iiciin kifayot qodor somoroli deyildir. Psixologiyada sonraki axtarışlar mohz bu istiqamoto yönəldilmiş, yaradıcılığı stimullaşdırmağın yeni metodlari işlənilmişdir. Hal-hazırda psixologiyada bu istiqamotdo maraqh

axtanşlar apanlır;

q) biitiin psixi proseslor şəxsiyyət xarakteri daşıyır. Bu iimumi

379 psixoloji qanunauyğunluq təxəyyiildə xüsusilə aydin nozoro çanjfl