Dərslik «Çİnar-çAP»

157-26

IV н i s s ә

İNSANIN FƏRDİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
XIV FƏSİL İNSANIN CİNS-YAŞ XÜSUSİYYƏTLƏRİ
1. ('insin formalaşması prosesində bioloji və sosial a mill.и

Cinsin formalaşması müxtəlif bioloji və sosial amilləil şortlonən mürokkob prosesdir.

Cinsin formalaşmasında bioloji amillərin rolu nodən ibarotdır? Bəs, bu prosesdə sosial amillər песө rol oynayır? Onlardai hansının rolu daha çox müəyyənedici xarakter daşıyır?

Uşağın cinsi inkişafı onun ümumi inkişafının mühüm bil cohotini təşkil cdir, əslində oğlan və ya qızın doğuldugu günduıı başlayaraq fasilosiz surətdə davam edir. Lakın o, ıı/ım miiddol spesifik xaraktcr daşımır. Cinsi həvos ancaq müoyyon ya| dövründən ctibarən fəallaşır. Bunu nəzərə alaraq, oğlan vo qızların cinsi inkişafı proscsini şərti olaraq iki əsas dövrə bölmək olar.

Birinci dövr yeni doğulmuş uşaq yaşından başlayarad məktəbəqədor yaş, eloco do müoyyon mənada kiçik məktobli yafi dövrünü əhatə cdir. Bir çox müəlliflər bu dövrü uşaqlıq vo va infantilizim, yaxud ncytral uşaqlıq dövrü adlandırırlar. Burada həmin adlann iiado etdiyi fizioloji məna ondan ibarətdir ki, 7j yaşına qədər cinsi yetişkənlik baxımında oğlan vo qı/ların fızikl inkişafında əsaslı fərq nəzərə сафт1г. Kiçik məktəbli yaşfc dövründə də, xüsusilə onun əvvollorindo, oğlan vo qı/ların fıziki inkişafında hələ əsaslı fərqlər müşahidə olunmur.

Lakin birinci dövr neytral xaraktcr daşısa da, uşaqların psixoseksual inkişafının - qız vo oğlan kimi formalaşmasi prosesinin xüsusiyyətlərini başa düşmək üçün onun fərqloıı-dirilməsi zoruridir. Çox maraqlıdır ki, birinci dövrdo uşaqlann oğlan və qız kimi formalaşmaları, başqa sözlo, qı/ vo oğlan, rollarını mənimsəmələri mahiyyət ctibarilə sosial xaraktcr daşıyır, ətrafdakı adamların onlara qız və oğlan kimi münasibot bəsləməsj roftar etməsi ilə bağlıdır.

402 kinci dövrdən etibarən isə cinsi yctişmə sürətlənir, xaraktcr kəsb edir və nisbətən qısa müddət ərzində uşaq nizmi cins cəhətdən yctkinləşməyə başlayır. Həmin dövr uıni şəkildə cinsi yetişmə dövrü adlanır. Cinsi yetişmə əsasən yeniyctmə (10-11 yaşından 14-15 yaşına 1өг) yaşına təsadüf edir, lakin tokcə bu yaş dövrü ilə >hdudlaşmır. Erkən gənclik (15 yaşından 18 yaşına qədər) fının da cinsi yetişmə nöqteyi-nəzərindən öz xüsusiyyətləri lır. Bu cəhəti nəzəro alsaq, ikinci dövr daxilində üç morhələni Äqlondirə bilorik. Birinci morhələ əsasən 11-13 Han (IV-VI siniflər), ikinci mərhələ 14-15 yaşlan MI-VIII sinifler), üçüncü mərhələ isə 16-18 yaşları BC-XI siniflər) əhatə edir.

Yeniyctməlik yaşı dövründo oğlan vo qızların fıziki və psixi ■kişafında müxtəlif keyfıyyət dəyişiklikləri baş verir. ■cniyetmənin sinir sisteminin funksional vəziyyəti dəyişilir. Beyi-Bpali - şöboləri-qabığın alın sahələri daha da inkişaf cdir. Qabıq-bliı Iballığın tədricən artması müşahidə olunur. Daxili sekresiya btifələrinin foaliyyətində do mühüm dəyişikliklər baş vcrir.

Beyin hipotalamus və hipofizin vasitəsilo bütün daxili bkresiya vəzilərinin işinə nəzarot edir. Onlarıin hasil etdikləri brmonlar - fızioloji cəhətdən aktiv maddələr qana ifraz olunur. Bemin hormonların təsirilə orqanizmin coşğun fıziki inkişafı bşlayır, müvafiq üzvlər, eloco do ikinci cinsi əlamotlər - qadın və bi üçün səciyyəvi olan əlamotlor formalaşır, bu proscsdə cinsi bzilərin hasil etdikləri hormonlar - androgenlər və ekstrogenlor ■Dsusilə mühüm rol oynayır.

Cinsi yetişmənin birinci mərhələsi üçün aşağıdakılar bciyyəvidir: mərkəzi sinir sisteminin, hipotalamus və hipofizin bktiviiyi artır, lakin holə cinsi vozilərin foaliyyətində əsaslı ışikliklər əmələ gəlmir. Cinsi yetişmənin ikinci mərholəsində spesifık cəhətlər meydana çıxır. Cinsi vəzilər hipotalamus və )fizin aktivlik dorəcəsinə müvafiq miqdarda cinsi hormonlar I etmoyo başlayır.

Qızlarda qadın cinsi hormonlarının (ckstrogenlərin) təsirilə in ikinci cinsi əlamətlər inkişaf edir; onlarda mcnustrasiya rü başlayır, tədricən bədənin konturları yuvarlaqlaşır, dərialtı syrələrdo piy yığınları artır, döş vəziləri böyüyüb inkişaf cdir
403

Kişi cinsi hormonlarımn (androgenlərin) təsirilo yeniyemıodi xarakterik əlaməllər yaranır: oğlanların, necə deyorlər, bığ yed tərləyir, sosi dəyişilir, cinsi mozmunlu röyalarla müsayiət cdıl.m polyusiya halları müşahidə olunıır.

Uşaqların boy artımında da mühüm dəyişikliklor nozoro çarpılj Ikinci cinsi əlamətlərin inkşaf süroti һәг iki cinsdo boy artimiid uyğun golir.

Bədənin uzunluğu ildə 5-8 sm artır. Qızlar II 12 yaşında dalıı fəal sürətdə böyüyürlər (bu zaman onlann boyıı ildo hotta 10 мн arta bilər), oğlanlann boyunun sürətlə artması 13-14 yaşııuli müşahidə olunur (belə ki, oğlanlar əvvəlcə boy etibarilə qızlardJ gcri qalırlar, 15 yaşından sonra isə onlan ötürlor). Bodonin küiloej də sürətlə artır. Qızların çəkisi ildə 4-8 kq, oğlanların çokisi 7-8 кц artır. Oğlan və qızlarda müvafiq cinsi əlamətlər inkişaf ctdikcJ onların görkəmi də dəyişir, başqa sözlə, ycniyctmolor tədrionı zahiri olamətcə kişi və qadına çevrilmoyo başlayırlar (C'inıl yetişmo təkco bunlarla mohdudlaşmır. Yeniyetnwlordo ürok* damar, tənəffus, həzm sistemlərinin və s. foaliyyoti də yenıd.Hi qurulur, onların funksional imkanlan daha da artır). Bu prosJ üçüncü mərhəlodə tamamlanır.

Elmi odobiyyatda cinsi yetişmənin morhololori vo dövrUnl haqqında vahid fikir yoxdur. Bunu aşağıdakdarla i/ah ctmək olafJ Birincisi, eyni bir xronoloji yaşda müxtolif ycnıyctməlord# orqanizmin fızioloji yctkinliyi müxtəlif ola bilor. çünki cınti yetişmə müxtəlif yaşlarda başlaya və ya cynı olmayan sürotlfl davam edə bilər. İkincisi, ауп-ауп yeniyctmolordo cinsi olamotlt* müxtəlif şəkildə uzlaşır, məsələn, onlardan birində fıziki inkiffl (boy və s.) sürətlə gctsə do, ikinci cinsi əlamotlorin inkişafı ayılıfl nəzərə çarpmır (onlar sonralar əmolo golir), başqa birisindo \m fiziki inkişaf və cinsi yetişmə nisbəton супi vaxtda gcdır. Uçüncüsü, cinsi yetişmonin clcmcntləri olduqca çoxdur vf aynlıqda götürülən hər bir əlamot (hotta ogor bı/ onıın inkı>af dərəcəsini düzgün qiymətlondiro bilsək belə) bütiinlükdə cırıai yetişmo haqqında qəti fıkir söyləmək imkanı vermiı. tMəhz bıııte görə də ycniyetməlik yaşı dövründə cinsi yetişmonii xüsusiyyətlərinin təhlilinə sistem şoklində yanaşmaq zəruridir.

Cinsi yctişkənlik orqanizmin həyat fəaliyyətinin gedişi onun ətraf mühitlo qarşılıqlı tosiri prosesindo baş verir.

Gcniş təsadüf edilən bir neçə halı qcyd cdək. Qızlar cil

404

hotdən oğlanlara nisbətən daha tez yetişirlor. Kəndə nisbətən iri dorlərdə uşaqlarda cinsi yctişmonin crkən başlanması müşahidə inur. Bəzi müəlliflər cinsi yetişmənin iqlim şəraitindən də asılı luğunu qeyd cdirlor. Lakin ycni todqiqatlar göstərir ki, cinsi lişmədo iqlim şəraitinin ohomiyyoti minimaldır və onu ııımiyyətlə nozoro almamaq olar. Məsolon, qr/larda cinsi lişmənin başladığı orta yaşın tropik ölkəlordə vo soyuq ■skada təxminən eyni olduğu müəyyon cdilmişdir. Bir çox ■lliflor uşaqların cinsi yetişməsinə təsir göstəron amillər »risində iqlimə nisbətən qidanın roluna daha çox ohəmiyyət rirlor.

Cinsi yetişmo prosesindo uşağın həyat şoraitinin, xüsusilo onun sial inkişaf şoraitinin rolunu xüsusi qeyd ctmok lazımdır. ısadüfı dcyildir ki, ycniyetmolik yaşı dövründo oğlan vo qızların ■alaşması prosesini şortlondiron fordi cəhotlor daha çox omiyyət kəsb cdir. Cinsi yetişmə baxımından ycniyetmə oğlan i qızlarda mühüm fərdi fərqlərin müşahido olunması da molv/ nunla izah olunur.

Cinsi yctişmonin 6 variantını forqlondirirlər. 5 №-li codvəldo nvat'ıq varianllar çərçivəsində oğlan və qızlarda cinsi yetişmənin l^ladığı yaş və onun davamctmə müddəti göstorilmişdir. Bütün Rantlarda cinsi yctişmə proscslori qızlarda 11-13, oğlanlarda iso t 15 yaşlar arasında daha çox intcnsiv xaraktcr kosb edir.

Q
eyd olunan variantlardan hər birinin özünoməxstıs fizioloji vo lixoloji xarakteristikası vardır. Bütün hallarda onların sobəblori ütoxossislərin (pediatr, seksoloq, seksopatoloq, fızioloq, psixoloq və s.) yaxından iştirakı ilə ətraflı təhlil olunmalıdır. yetişmənin qızlarda 8 yaşından, oğlanlarda isə 10 yaşından başlanması patoloji hal hesab olunur.

2. Yetkinliyin üç səviyyəsi: cinsi, psixoloji və sosial yctkinlik
Bəzi psixoloqlar (S. Holl, Z. Freyd və b.) inkişafın biolojl amillərino müstəsna dorocədo böyük əhomiyyət verirlor. Onlarm fikrincə, yeniyctməlik dövründə inkişafın on başlıca şorti cııttl yctişmə kimi bioloji amildən ibarətdir.

Hələ vaxtilə L. S. Vıqotski mosələnin belə qoyuluşunun e' cəhətdən səhv olduğunu göstərərək yazırdı ki, yeniyctmolik у dövrünü hor hansı bir formıılla, bizim misalımızda, cinsi yctisııta ilo xarakterizo ctmək olmaz.

Gəlin, hər şeydən ovvəl, hcyvanların vo insanların uşaqlıq dövrünü bu baxımdan müqayisə edək. H с у vanlarıj «u ş a q 1 ı ğ ı » bədonin kütlosinin artması vo ya böyüməsi, ayrı-ауп üzv və funksiyaların inkişafı, cinsi yclişmə ilo xaraktcria olunur. Horn do cinsi yetişınə yctkinliyə kcçidi müoyyon edir. İ n I a n ı n uşaqlığı bütün bu xaraktcristikaları ö/.ündo hif/ cdir, lakııt. bununla borabər, onda yctkinliyo kcçid yalnız cinsi yetişkənlıkWı müəyyən olunmur.

Cinsi yetişmə dövründə oğlan və qızlarda elo xüsusiyyotle əmələ gəlir ki, onları sadəcə olaraq tokco bioloji (cinsi yctisnnı) amillərlə izah ctmək mümkün deyildir. Yeniyctnıo ö/ünün cıntl monsubiyyotini tokco öz orqanizminin xüsusiyyotlori ilo borqoıaf ctmir. Hətta tamamilə normal bioloji inkişaf belo öz-özlüyündi insanı şoxsiyyət monasında kişi vo qadın ctmir. Bıınıın ücufl orqanizmin bioloji xarakteristikaları onun psixoloji və sosıal xacakteristikaları Пө tamamlanmalıdır. O. ailo qurmağa, и>ац böyütməyo, ailənin sorvətlərini qorumağa həm p s i x о 1 о j ll həm də sosial cəhotdən hazır olmalıdır.

V. İ. Suxomlinski bu cəhəti qız şəxsiyyətinin formalaşmM istiqamətindo çox dəqiq təhlil ctmişdir. O, deyirdi ki. «moğrud müdrik, əlçatmaz olmaq üçün «qız» ınsanın tbxr ctdıyj kcyfıyyətloro: şəxsi ləyaqəto, hoyatın yüksok ınoqsodini doıtt ctmoyə, yaradıcılıq qabiliyyotino. meylloro, istcdada nıalık

406 olmalıdır». «Bütün bunlar ürokdə zərrə-zərrə yaranır. Əgər qız biitiin bu zonginliklori onda qadının toşəkkül etdiyi vaxtdan •vvəlki illərdə və cinsi yctişkənlik illərindo kosb edirsə, o, kişini nocibləşdiron qüdrotli monəvi qüvvə olur».

Göründüyü kimi, heyvanın fərdi inkişafı yalnız cinsi yctkinliklə müəyyən olunur. İnsamn yetkinliyi isə son dərəcə mürokkəb xarakter daşıyır, cinsi, psixoloji və sosial yctkinlik kimi mcydana çıxır.

Psixoloji cins necə formalaşır? Hər bir xalqın qadınlıq və kişilik haqqında özünəməxsus stereotip və etalonları vardır. Uşaqlar anadan olan gündən onları bu stcrcotip vo etalonlara müvafıq surətdə torbiyə cdir, onlara kişi və qadına moxsus keyfıyyətlor aşılayır, adamlarla oğlan və qız kimi rəftar etmək, oğlan və qız kimi oynamaq, saçını daramaq, gülmok, ağlamaq qaydaları və s.-ni öyrədirlər.

Bu proses çoxcohətlidir: uşaqların kişi və qadın stcreotipi və ctalonlarını mənimsəməsində ətrafdakı adamlar, birinci növbədə, validcynlor mühüm rol oynayırlar. Uşaqlarda öz analan nümuno-sındo qadm, ataları timsalında isə kişi rolları haqqında təsəvvürlor fonnalaşır.

Müşahidələr göstorir ki, lap kiçik yaşlarından atası ilo kifayət qodər ünsiyyət imkanına malik olmayan oğlanlar sonralar çox vaxt öz atalıq vəzifələrini icra ctməkdə çətinlik çəkirlər. Atasız tərbiyə olunan oğlanlar isə olverişli şoraildə ya qadın davranış tipini mə-nimsəyir, ya da onlarda kişi davranışı haqqında yanlış təsəvvürlər fonnalaşır. Atasız tərbiyə olunmuş qızlarda da kişilik haqqında birtərəfli təsəvvürlor nisbətən asanlıqla omələ gəlir. Bu isə nəticə ciıbarilo qadın rollannın mənimsonilməsino mənfı tosir göstorir. Uşaqların kişilik və qadınlıq haqqında stereotip və ctalonlara yiyələnməsində ədəbiyyat və incəsənət də mühüm rol oynayır.

Oğlan və qızlar həmyaşıd uşaqlarla və yaşlılarla ünsiyyot şərai-tındə kişi vo qadın stereotiplərini mənimsodikcə öz cinslərini dərk cdirlər. Bu baxımdan 6 yaşından 10 yaşa qodərki dövrdo uşağın psixologiyasında ilk mühüm dəyişikliklər əmələ gəlir, yeniyet-molik yaşında iso onlar kişi və qadın stercotiplərinə fəal surətdə yiyələnməyo başlayırlar. Yaşlılar kimi geyinir və saç qoyur, yaşlılar kimi yerimək və danışmaq torzinə yiyələnir, təqlid yolu ilo kişi və qadınlar üçün səciyyovi olan keyfiyyotlori mənimsəyirlor. Oğlanlar vo qızlar öz cinslorinin xüsusiyyotlorini dərk etdikcə,

407

onlarda başqa cinsə özünəməxsus münasibət əmələ gəlmow başlayır. Başqa cinsin dərk cdilməsi isə oğlan və ya qızların 6ш cinslərini daha adekvat dərk ctməsi üçün əlvcrişli şorait yaradıı Ünsiyyət proscsində oğlan və qızların bir-birini qarşılıqlı surotdt dərk ctməsi psixoloji cinsin lormalaşmasında ycni c\>hot kımi özünü göstərir.

Qızın mənsub olduğu cinsin xüsusiyyətlorini dork etməsi ош əks cinsin - oğlanlann xüsusiyyətlorini daha aydm dork ctnıok iıtt-kanı verir. Psixoloqların müşahidəlorino göro. böyük ycniyetnıolık yaşında qızlar rəğbət bəslədikləri oğlanlarda kişi başlanğıcını (kişilik olamətlərini) artıq yüksək qiymətləndirirlər. Oğlanlar da birqədər (1,5-2 il) sonra olsa da, qızlan mohz bu volla dork edirloı Bu, bir tərəfdon, əks cinso münasibətin ycni səviyyəsi üçün şəraifl yaradır, digər torəfdən cins üçün səciyyəvi olan davranış tərzinın formalaşmasını şərtləndirir. Cinslərarası münasibotin xaraktcrı köklü surotdə dəyişir. Əgər o, ovvəllər yalnız fıziki oxşarlığa əsatl lanırdısa, indi cinsin psixologiyasını (əks cinsə münasibət, özüno-moxsus tələbatın yaranması, stcreotiplərin moniınsonilınəsi, ideal ların təşəkkülü, davranış etiketlərinin fonnalaşması və s.) da okı ctdirir.

Yaş artdıqca, oğlan və qızlann psixoseksual inkişafında sosial amillərin rolu daha da artır.

Nişanlı oğlan, nişanlı qız, təzəbəy, təzəgolin, ər-arvad, ana-ata. baba-nəno - bu rollardan hər biri təkcə bioloji xarakteristikalarla mohdudlaşınır. Onların sosial məzmunu daha gcnişdir. Gənclik vo yctkinlik yaşı, eləcə də sonrakı yaş dövrlorində cinsin formalaşma-sı proscsində mohz bu sosial amillər daha böyük rol oynayır. Birin ci uşağın doğulması ilə ər-arvad münasibəti tokcə ata-ana müna-sibətinə çevrilmir, həm do onlar başqa adam - dünyanın bolko do ən böyük möcüzosi olan uşaq vasitəsilo şərtlonməyə başlayırlar.

Kişi və qadın rolları ictimai-mədəni rollardır. Onlar. bır tərəfdən, ictimai tarixi xaraktcr daşıyır, digor torofdon, müvafiq modoni normalarla müəyyən olunur.