Dərslik «Çİnar-çAP»

§ 2. Insanlann qarşılıqh münasibətləri və ünsiyyət

İnsanların qarşılıqlı şəxsiyyətlorarası münasibətlori də öz reallığını ünsiyyət prosesindo tapir. Ünsiyyət situasiyasında iki (və ya üç) adamın iştirak etməsi faktının özü insanlar arasmda qarşılıqlı münasibətlorin olmasını nəzərdə tutur. Qarşılıqlı münasibətlər nəinki ünsiyyot prosesindo oks olunur, hom do məhz bu prosesdə formalaşır.

Ünsiyyətlə qarşılıqlı münasibətlər bir-birilə üzvi surətdə əlaqədar olsa da, onlan eyniləşdirmok olmaz. Ünsiyyət insanlann birgo həyat foaliyyoti ilə şərtlənir. Qarşılıqlı münasibətlərin tipi vo xarakteri ünsiyyətin məzmununa vo formasına mühüm tosir göstərir, lakin insanlann münasibətləri son dorəcə kəskin olduqda belo, ünsiyyət spesifik formalarda mövcud olur. Başqa sözlə, ünsiyyət adamlann bir-birinə münasibotinin müsbət və ya mənfı olmasından asılı olmayaraq bütün hallarda zəruri surətdə həyata keçirilir.

Qarşıhqh münasibətlər müxtəlifdir. Funksional baxımdan onlann aşağıdakı tipini fərqləndirirlər: a) formal (və ya rəsmi); b) qeyri-formal (vo ya qeyri-rəsmi) qarşılıqlı münasibətlər.

Formal qarşılıqlı münasibətlor hər bir fərdin müvafıq konkret qrupda onun rosmi statusu (mövqeyi) ilo şərtlənən münasibət-lorinin məcmusundan ibarotdir. Onlar foaliyyətin normativ cəhotlorini oks etdirir vo miioyyon qaydalarla tənzim edilən i ş g ü z a r münasibətlərdo ifado olunur. Rosmi münasibətlər soviyyəsində kollektiv üzvləri arasında fəaliyyətin məzmunu və təşkilat vasitələrinə uyğun olaraq struktur-funksional asılılıq, məsul asılılıq münasibətləri sistemi yaranır.

Moktəbdə «direktor-müəllim» və «müəllim-müəllim» tipli münasibətlər formal qarşılıqlı münasibətlərə misal ola bilər. Onlann qarşılıqlı münasibətləri rosmi xarakter daşıyır və müvafiq ınzibati-hüquqi qaydalarla tənzim olunur.

Lakin bununla belo, hor bir moktobdo, eloco do zavodda, fabrikdo, ailodo, elmi-todqiqat institutunda vo s.-do insanlar ara-sinda formal qarşılıqlı münasibətlərlo yanaşı qeyri-formal qarşılıqlı ııuinasibətlor do əmələ golir.

Mosələn, tutaq ki, hor hansı bir moktobdo 80 müəllim işləyir.

511

Görəsən, onlann qarşılıqlı münasibəti ancaq formal (rosmi) xarakter daşıyırmı? Əlbəttə, yox. Əgər homin moktobdo qarşılıqlı münasibətlər şəbəkəsini psixoloji cəhətdon öyronsək, aşağıdal faktları müəyyən cdə bilərik: müəllimlərin bəziləri 2, 3 vo | nəfərlik kiçik qruplar şoklində bir-birilo daha çox yaxınlıq edirloı Onlardan birinin ad günündə mütləq digor iki müəllim iştirak edii Dostlar asudə vaxtlannı nəinki birlikdo keçirir, hətta fürsol tapdıqda dərsə do birlikdə gcdib-gəlir, bir-birlərinin sevincino, dərd-sərinə şərik olurlar. Xostələnəndə bir-birinin başınm üstündən əskik olmur; onlardan biri xostənin uşaqlarına baxii ikincisi xörək bişirir, üçüncüsü onun üçün dərman alır və s. Bu zaman biz həmin üç müəllim arasında yaranmış münasibətlon qcyri-formal qarşılıqlı münasibətlor kimi xarakterizo edə bilərik.

Formal qarşılıqlı münasibətlərlə yanaşı sosial-psixolop xarakter daşıyan qeyri-formal qarşılıqlı münasibətlərin yarannıası ünsiyyətin qanunauyğun cəhotlərindən birini əks etdirir. Qe\n formal qarşılıqlı münasibətlər mahiyyət etibarilə ictima funksiyalarla müoyyən olunmur, şəxsi xarakter daşıyır.

Qeyri-formal qarşılıqlı münasibətlər heç kos tərəfindon miioyyon edilmir, psixoloji cəhotdon əlverişli şərait olduqda öz özünə təşəkkül edir. Onlar yarandıqdan sonra mühüm psixolop reallığa çevrilir: qeyri-formal qarşılıqlı münasibətlər simpatiya ve i antipatiyanın görünməz telləri ilo kollektivə nüfuz edərək istər hor bir işçinin, istərsə də bütövlükdə kollektivin fəaliyyətinə müəyyon təsir göstərir və müvafiq psixoloji iqlim yaradır. Onlann məzmunu kollcktivin inkişaf səviyyosindən bilavasitə asılıdır.

Formal və qeyri-formal münasibətlər adəton bir-birini üzvi şəkildə tamamlayır vo kollektivin çoxcəhətli həyatında ahəngıl.u surətdə uzlaşır. Bir sıra hallarda iso onlar sadəcə olaraq bir-birın.-uyğun gəlmir və kollcktivdə müxtolif konfliktlərin yaranmasmın mənbəyinə çevrilir.

Qarşılıqlı münasibətlərin tipi və ya səviyyəsi insanlar arasıml.ı ünsiyyətin xarakterinə mühüm təsir göstərir. Bundan asılı olarai) biz formal vo qeyri-formal ünsiyyətdən danışa bilorik. Onlann bir-birindən osas fərqi bundan ibarotdir kı qeyri-fonnal ünsiyyətə nozəron fonnal ünsiyyət miioyyon rosmi qaydalarla məhdudlaşdınlır. Bir misal göstərək: adam öz dostuıuı görən kimi ondan, məsələn, soruşa bilor: «gözlərin qızarıb deyoson, bu gecə yaxşı yatmamısan». Halbuki avtobusda bu vo ya digor sornişinə homin sualla miiraciot etmok, öz şəxsi hoyatı haqda

512 məlumat vermək (Bilirsən, başıma no gəlib?) və s. olmaz. Avtobusda, zəhmot olmasa, yol verin - buyurun, bağışlayın-buyurun, keçin tipli formal ünsiyyət tərzi daha çox məqbul sayılır.

Qeyri-formal ünsiyyot formal ünsiyyət kimi rosmi qaydalarla məhdudlaşdırılmır. Lakin burada da qarşılıqlı münasibətin (ər-ar-vad, iki dost, iki yoldaş və iki tanış arasındakı münasibətin) xarak-tcrindən asılı olaraq insanlar arasmda miioyyon psixoloji məsafə gözlənilir. Ər-arvadın qarşılıqlı münasibəti üçün məqbul hesab edilon rəftar tərzi, ünsiyyət ədası eyni qrupda təhsil alan oğlan və qızın qarşüıqlı münasibətlərində qəbul olunmur. Onların pozulması adətən əxlaqi mcyarlarla qiymotləndirilir. «Həyasız adam» etalonunun bir çaları məhz bundan ibarotdir.

Ünsiyyət mədəniyyətinin əhəmiyyətini xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Ünsiyyət mədəniyyəti insan münasibətlərinin daxili gözəlliyində öz ifadəsini tapır. Nəzakətlilik, təmkinlilik, mehri-banlıq, xeyirxahlıq, tərəf-müqabili dinləmək bacanğı və başa düşmok arzusu, onun zövqünə, fıkirlərinə, ovqatına hörmətlə yanaşmaq, sevinc vo kədorini anlamaq, dərdinə şərik olmaq -bunlar ünsiyyət mədəniyyotinin olifbasıdır. Hamı bu əlifbanı öyrənməli, mənimsəməlidir