Dərslik «Çİnar-çAP»

II HİSSƏ

İNSAN ŞƏXSİYYƏTİ: QURULUŞU VƏ İNKİŞAFI
IV FƏSİL

ŞƏXSİYYƏTİN PSİXOLOJİ CƏHƏTDƏN ÖYRƏNİLMƏSİ

1. Şoxsiyyət, fərd və fərdiyyət anlayışları
İnsanı orqanizm, fərd vo şəxsiyyət səviyyəsində xarakterize etmək olar. Bu anlayışlar bir-birilo qarşılıqlı olaqədodir, lakin on­lardan hor birinin özünəməxsus evristik mənası vardır.

Orqanizm anlayışı bioloji elmlor, şəxsiyyət anlayışı iso sosial elmlor kontekstində formalaşmışdır.

Orqanizm geniş anlayışdır. Hor bir canlı varlıq - bitki də, hey-van da, insan da orqanizmdir. Psixologiya insanı orqanizm kimi de­yil, ford vəşoxsiyyot kimi öyrənir.)

Hor bir insan, bir torofdon, bioloji varlıqdır, digor torofdon. so­sial varlıqdır. Onun bioloji varliq kimi psixoloji xiisusiyyotlorini ford tennini, sosial varliq kimi psixoloji xiisusiyyotlorini şoxsiyyət termini ilo ifado edirlor. insamn hoyat foaliyyotindo bu iki cohot bir-birilo elo uzlaşır ki, biz çox vaxt noinki onlan aydin şokildo fərqləndirmir, hotta bu lıaqda fikirləşmirik. Halbuki insamn ford və şəxsiyyət kimi xaraktcristikaları vəhdot təşkil etso do. onlan eyni-loşdirmək olmaz. Tosadiif noticosindo heyvanlar arasına düşmüş vo onlann icorisindo böyümüş uşaqlara aid faktlarla bu baximdan tanış olaq.

Elmo toxminon 50-yo qodor belo hadiso molumdur. Miixtolif heyvanlar - meymun, çanavar, ccyran, ayi vo s. icorisindo böyümüş belo uşaqların ancaq bir neçosi, xiisusilo 1920-ci ildo Hindistanda canavar yuvasından tapılmış, Komalo vo Amalə adlandırılmış qız-lar psixoloqlar torofindon nisboton ətraflı öyrənilmişdir.

Kəmalənin çox uzun vo qabarlı ollori var idi, ovurdları batmış-dı, qulaqlan iri vo yasti idi. O, dcmok olar ki, soyuğu vo istini hiss etmirdi. Yalnız çiy ət yeyir, süd içirdi, çox güclü alt çənosi vo iti

128

dişləri var idi. Giindiizlor. demok olar ki, horokot etmir, gecolor iso gozişir vo canavar kimi ulayirdi. Bir il kcçəndon sonra o, otrafdaki adamlarla maraqlanmağa başlayır. ikinci ildo qız artiq slokandan is-nfado cdir vo otuz söz bilirdi. O, küçəyə çılpaq çıxmağa daha razı olmurdu.

Qarşıya sual çıxır: bu uşaqları şəxsiyyot adlandınnaq olanrıı? Əgər olmazsa, bunu nə ilə əsaslandınrıaq mümkiindür? Gəlin. bu suallara cavab vermok üçiin fərd və şoxsiyyot anlayışları ilə tanış

olaq.

Biz uşağı ford kimi səciyyələndirərkən, birinci növbədə, onun insan növünə monsub olduğunu qeyd edirik. Bunu başa düşmək üçün təkcə onu göstərmok kifayətdir ki, insan balası heyvanlar iço-risinə düşdükdə bclə, heyvan balasına çevrilmir, insan olaraq qalır. Amalə və Komaləni canavar balalan ilo miiqayiso ctsoniz, bu co­hoti aydin goro bilorsiniz: onlann bodonlori, beyinlori, ollori vo s.-nin quruluşu noinki canavann, hotta meymunun bodoni, beyni vo ya əllorinin quruluşundan koskin surotdo forqlonir.

Bədənin konfıqurasiyası dik ycrimok, beynin quruluşu intellek-tin inkişafı, ollərin quruluşu alotlərdən istifado etmok iiciin imkan yaradir. Aydin mosolodir ki, heyvanlar miihitindo insan övladının bu imkanlan tam hoyata keçmir.

Lakin bununla belo o, mohz özünün bu xiisusiyyotlori ilo hey-vanın balasindan koskin surotdo forqlonir.

/ Ford anlayışı bir cohotdon do maraqlıdır: eyni növlü bitki vo heyvanlar bir-birindon miioyyon xiisusiyyotloro goro forqlonsolor do, onlann arasinda oxşarlıq daha çoxdur. Insanlar iso belo deyil­dir: psixoloji baximdan onlar biı-birlorinə oxşamırlar. Biz insani ford kimi xarakterizo edorkon mohz bu cohotlori nozoro çarpdın-nq.

Ford - öziinəməxsus psixoloji xiisusiyyotlori olan, heç koso oxşamayan tobii varliq demokdir. Ford anlayışının evristik monasi da elo bundan ibarotdir.

Bu baximdan hor bir adam -lıəm təzo doğulmuş uşaq, hom do hor hansi bir yaşlı adam forddir. Fyni sözləri biz Amalo vo Koma­lo haqqinda da deyo bilorik: onlar da forddirlor.

Bir cohoti doqiqloşdirək: insan ford kimi doğulur, comiyyotdo miioyyon sosial keyfiyyotlor kosb edir vo şoxsiyyətə çevrilir.

Şəxsiyyət nodir? Sovet psixologiyasinda şoxsiyyotin 50-don çox tərifı molumdur. Bu giin şoxsiyyət haqqinda hamı torofindon eyni dərəcədə qəbul edilon tərif olmasa da, müəlliflorin demək olar ki, hamısı şoxsiyyoti xaraktcrizə edorkon iki cəhətə xüsusi diqqət yetirirlər. Həmin cəhətlər aşağıdakılardan ibarotdir:

1. 
   məlumdur ki, insanın mahiyyəti öz gerçəkliyində ictimai münasibətlərin məcmusundan ibarotdir.
   

Bütün ictimai miinasibotlor sistemi qanunauyğun surotdo mad­di nemətlər istehsalı üsulundan asılıdır: istehsal prosesindo insanlar maddi mohsullar, yaşayış vasitolori yaratmaqla kifayotlonmirlor. Onlar maddi nemotlor istehsal etmoklo öz ictimai miinasibotlorini do istehsal vo tokrar istehsal edirlor.

Yoni comiyyot şoxsiyyət üçiin sadoco olaraq miioyyon bir xa­rici mühit deyildir. O, comiyyotin iizvii kimi ictimai miinasibotlor sistemino obyektiv surotdo daxil olur.

Şəxsiyyətin motivləri, cohdlori, yönəlişlori, adətləri, rəğbəti vo nifroti onun istehsala, miibadilo vo istchlaka obyektiv miinasi-botlorinin песо olmasından, hansi vətondaşlıq hiiquqlanna malik olmasindan, comiyyotin siyasi vo ideoloji hoyatina песо daxil ol-masmdan vo s. asılıdır. Bu prosesdo insanda miixtolif sosial keyfiy-yətlər formalaşır ki, onlar da sistemli xarakter daşıyır, insamn omol vo hərəkotlərində, intellektual, emosional, iradi vo b. xassolorindo ifado olunur. Şəxsiyyət dedikdo, hor şeydən əwəl, fordi bu vo ya digor comiyyotin iizvii kimi xaraktcrizo edon sosial keyfıyyotlərin sistemi nozordo tutulur. Molumdur ki, şəxsiyyətin mahiyyotini «по onun saqqali, no qam, no abstrakt fiziki tobioti deyil, sosial keyfiyyətləri təşkil edir (K.Marks).

«Sosial» sözünə diqqot edin. Bu keyfiyyotlor ictimai miinasi­botlorin monimsonilmosi zominindo omolo gəldiyi üçün onlara so­sial keyfiyyotlor deyilir.

2. 
   şəxsiyyət ictimai proscsloro daxil olmaqla öz hoyat şəraitini foal surotdo dəyişməyə başlayır. О, münasibət subyektinə, şüurlu foaliyyot subyektinə çevrilir. Bu о demokdir ki, şoxsiyyət ancaq şü-ur vo mənlik şiiurunun yaranması ilo birlikdo əmələ gəlir.
   

Şəxsiyyət mürəkkəb fenomendir. O, psixoloji baximdan miix­tolif xüsusiyyətlərlə xarakterizə olunur. Bu nöqteyi-nəzərdən aşa-ğıdakıları xiisusilo qcyd etmok olar: )

- ictimai fəallıq: şəxsiyyət öz foaliyyot dairəsini ardıcıl surotdo genişləndirir, nəinki öz hoyat yolunu miioyyon edir, hom do hoyat şəraitini doyişdirir, on mürokkəb həyati situasiyalar-da öz daxili inamına vo həyat mövqeyinə görə hərokət edir.

• 
  motivlərin davamlı sistemi: mo­rn lorin - maraqlar, əqidə və s. üstünlük toşkil edon sistemi forma-laşır və onlar şəxsiyyətin istiqamətini miioyyon edirlor.
  
• 
  Şəxsi məna - şəxsiyyətin tələbatına və s. uyğun golən obyektlər onun üçün şəxsi məna kosb edir. Bu cəhət birinci novbədə şoxsiyyətin sosial yönəlişləri və hoyat mövqeyində, emo-sıya vo hisslərindo, maraq və meyllərində özünün aydın ifadosini tapır.
  
• 
  Miinasibotlor - şəxsiyyətin nüvəsini toşkil edir. Insanın başqa adamlara, əməyə, şeyləro, özünə miinasibotlori onun >o\siyyətini xarakterizə edir. Şəxsiyyətin mənlik şiiuru da notico etibarilo onun miinasibotlori ilo miioyyon olunur vo s.
  

Şəxsiyyət ford iiciin subyektiv olaraq onun məni - özü haqqin­da tosovviirlor sistemi (mon obrazı, mon konsepsiyasi) kimi mey­dana çıxır. Şəxsiyyətin özünə verdiyi qiymətlərdə, özünə hörmət hissində, iddia soviyyosindo vo s. onun özü haqqinda tosəvvürləri oks olunur.

Nəzərdon keçirdiyimiz xüsusiyyətlər heyvanlar arasinda böyü-müş uşaqlarda müşahido olunmur. Buna görə do onlar fərddirlər, lakin şəxsiyyot deyildirlər. Anadan təzəco doğulmuş uşaq da hələ soxsiyyət deyildir. О, ünsiyyət vo foaliyyot prosesindo ictimai mii­nasibotlori mənimsədikcə şəxsiyyətə çevriləcəkdir...

Şəxsiyyətə çevrilmək miioyyon həyat mövqeyi, hər şeydən ov­vol, əxlaqi mövqe tutmaq, öz mövqeyini comiyyotin üzvü kimi ay­din dork etmok vo onun üçün məsuliyyət daşımaq, özünün əməllə-ri, işləri, biitiin hoyatı ilo onu təsdiq (bərqərar) etmok demokdir.

Fərdin cəmiyyətdə şəxsiyyət kimi inkişafı çoxcəhətlidir. Bura­da dialcktik surotdo iki proses uzlaşır. Bir torofdon, şəxsiyyət icti­mai miinasibotlor sistemino daha geniş daxil olur; onun insanlarla vo ictimai hoyatin miixtolif saholori ilo əlaqələri genişlənir vo do-rinləşir, mohz bunun sayosindo o, ictimai təcrübəyə yiyələnir, onu mənimsəyir, onu öz sərvətinə çevirir. Şəxsiyyətin inkişafının bu cəhəti adətən onun ictimailəşməsi (sosializasiyası) ki­mi xarakterizə olunur. Digor torofdon, şəxsiyyət ictimai hoyatin miixtolif saholorino qovuşduqca, eyni zamanda daha çox miistoqil-lik, nisbi avtonomluq kosb edir, yoni onun cəmiyyətdə inkişafının miihiim cəhətini fərdiləşmə prosesi təşkil edir. Bu о de­mokdir ki, ictimai inkişaf prosesindo insan şəxsiyyətə çevrildikcə

onun özünəmexsus (tekrarolunmaz) hoyat tərzi vo öz daxili alomi formalaşır.

Psixologiyada bu mühüm elmı faktı ifadə etmek üçün f ө r -f d i у у ə t anlayışından istifado olunur. Biz insanı fərdiyyət kimi ıəzərdon keçirərkən onu başqa adamlardan fərqlendiron cohotlori, onun psixikasıuın v* şəxsiyyətinin özünoməxsus xiisusiyyotlorini xarakterizo edirik. Fərdiyyət temperament ve xarakter elamotlə-rinde, təlübatlann, raaraqlann, üıteHektin, qabiliyyotlorin və s. özü-nynıoxsus xüsusıyyo 1-rındo təzahür edir Fordiyyot insanın anato-mik-fizioloji ımkanian ilə bu və ya dtgur dorocodo bağiı olsa da, onun tokrar olunmaz bioqraiiyasını, hoyat larixini oks etdirir. Tor­biyo prosesindo cnun nozoro almmasının - adanılara, eloco də uşaqlara f о г d i yanaşmanııı böyiik praktik ohomiyyoti vardir.

Bir cchoti aynca qeyd etmok lazimdir. Biz insam ford vo şəx-iiyyot kimı nozərdən keçirdik. Fordin do, soxsiyyetin do özünə-nıəxsus fərdi xubUSİyyotləri vardir. İnvını fo! Jiyyət kimı xarakteri-ze edorkon bız b■■! xüsusıyyo'iorin her ücisini nəzorə ahrıq. Lakin b ınunla belo, qeyd etmok lazimdir ki. fərdiyyətin strukturunda on­lann rolu eyni deyildir. Insana bir ford kimi xas olan xiisusiyyollor (mosolon, həşsaslıq, astageliik ve s.) şəxsiyyətin tosiri ilo yeni inozmun vo forma kosb edirlor. Xudbin adamla kollektıvçi adamda, məsələn, hossaslıgıu tozahiirlorini miiqayiso edin. Onlardan birin-ciii nəye həssasdır, ikincisi no zaman kədorlənir? İzahata, nccə de-yorlor, ehtiyac yoxdur. Yoni xudbin adamin diqqot morkozinde onun özü ve şoxsi moııafeyi durur. Kollektivçidə iso oksino, basqa-larimn monafeyino toxuumamaq on planda durur.

Bu о demokdir ki, şəxsiyyotin tosirilo fordin biitiin xiisusiyyot­lori ınteqrasiyaya uğrayır, nyazi tcnninlo desok, onlann hamısı şəxsiyyot adlanun iimumi moxroco gotirilir.

Psixologiyada homin cohoti tohlil elr.iok iiçün i n t e q r a 1 (latinca inteqer - bıirüv demokdir) fordiyyoı anlayışından istifado olunur, insamn biitiin fordi xiisusiyyotlori - biokimyovi, iimumi so-matik, neyrodinamik (sinir sisteminin xassolori), psixodinamik (temperament xassolori). şəxsiyyətə moxsus xassolori qarşılıqh olaqodo tohlil edilir. Fordi xüsusiyyotlorin nozərdon kcçirdiyimiz sistemindo şəxsiyyəto aid xiisıısiyyətləı müəyyenedici ohomiyyot kosb edir. Miiasir psixologiyada bu baximdan şəxsiyyot fordi in-tcqrasiya orqani kimi başa diişiilür vo tohlil olunur.

132