Dərslik «Çİnar-çAP»
Şəxsiyyetin inkişafının ilkin tobii şərtləri vo sosial şoraiti
Yüklə 4,26 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3. Şəxsiyyət və fəaliyyət
| 2. Şəxsiyyetin inkişafının ilkin tobii şərtləri vo sosial şoraiti
Şəxsıyyətm inkişafının ilkin tobii şortləıi dedikdo, hor şeydən evvol, otraf miihitin iimumi amillorini nozoro almaq lazimdir. insamn hansi iqlim şəraitində, harada dağlıq yerdo vo ya doniz sahi-lindo vo s.-də yaşamasından asılı olaraq onun hoyat torzindo, mon-zil şəraitində özünoınexsus cohotlor omolo golir. Bu aınillor şox-siyyətın formalaşması üçün müoyyənedici ohomiyyoto malik deyildir, lakin onlann nozoro alinmasi şəxsiyyotin formalaşması prosesinin daha otralli nozoro alinmasina kömok göstərir. Şəxsiyyotin inkişatının ilkin tobii şortləri kimi onun orqanizmi-nin xiisusiyyotlori, osason morkozi sinir sisteminin xiisusiyyotlori daha miihiim ohomiyyoto malikdir. Diqqot edin: burada sohbot tok-co merkozi sinir sisteminin xiisusiyyotlorindon deyil, bütövlükde orqanizmin xiisusiyyotlorindon. onun stmkturundan vo foaliyyot iisullanndan gedir. Bozon, tutaq ki, qıçın, qolun vo ya əllorin şikəst olmasi insanda özü haqqinda təsowürün fonnalaşmasma başqa bioloji amillordon daha çox tosir göstərir. Şəxsiyyətin inkişafmda sosial amillər isə müoyyənedici rol oy-nayır. Sosial amillər muxtolifdir və onlar qarşılıqlı əlaqodo şəxsıy-yətin inkişafını şonlondirirlor. Sosial amillor icorisindo insamn ya-şadığı vo foaliyyot göstordiyi konkret-tarixi şorait, yoni məhsuldar qüvvələrin və müvafiq istehsal münasibətlərinin inkişaf soviyyosi birinci ycrdo dayanır. Konkret-tarixi şərait öz oksini şəxsiyyotin maddi, siyasi vo sosial hoyat şəraitindo, о cümlodon omok şoraitin-də tapır. Uşaq doğulduğu giindon validcynlorin slatusu və ya vəziyyə-tindən, iqtisadi, siyasi vo hiiquqi mövqeyindon, peşosindən, tohsi-lindən vo s. -dən asılı olaraq miioyyon ictimai mühitdə formalaşır. Ailənin maddi vo modoni hoyat soviyyosindo omolo golon kəskin dəyişikliklər şəxsiyyotin formalaşması şəraitino bilavasito təsir göstərir. Ailonin statusu bu vo ya digər dorocədə davamlı olduqda isə şoxsiyyətin ayrı-ayrı keyfıyyotlərinin möhkemlənməsi üçün əl-verişli şorait yaranır. Şəxsiyyətin inkişafında ilkin tobii şertlorin vo sosial şoraitin rolıı nədən ibarotdir? Bu sual ilk baxışda bolko do sadə görünür, lakin onun holli psixologiya elmi iiciin nezori-metodoloji ehomiyyo- 133
tə malikdir. Təsadüfi deyildir ki, həmin məsələ istər klassik, istər-sə də miiasir psixologiyanin aktual problemlorindən biri kimi miixtolif istiqamətlərdə tohlil olunur. Psixologiya tarixinə nəzər salsaq bu sahodo bir-birinin əksini toşkil cdən iki nəzəriyyənin - inkişa-fın endogen və ekzogen nəzəriyyələrinin mövcud olduğunu görə-rik. Endogen (yunanca cndon - daxili, genus - mənşə demokdir) nəzəriyyələr şəxsiyyətin inkişafını bioloji amillərlə olaqələndirə-rək irsiyyətin roluna xiisusi ohomiyyot verir. Ekzogen (yunanca exo - xarici demokdir) nozoriyyolordo iso insan bir növ tabula ra-sa-ya (ağ lövhəyə) bənzədilir, şəxsiyyətin formalaşması ancaq sosial amillərin: mühit vo torbiyonin təsirilə izah olunur. Şəxsiyyətin ictimailəşməsi (sosializasiyası) haqqmdakı müasir burjua nəzəriy-yələrini do mahiyyot etibarilo ekzogen nəzoriyyolor sırasma aid etmok lazimdir. Tanış olduğumuz nəzəriyyolorin hər ikisi birtorəfli-dir və yanlış metodoloji prinsiplorə əsaslanır. Endogcn nozəriyyə-lər şoxsiyyətin inkişafı proscsini biolojiləşdirir, sosial amillorin ro-lunu inkar edir, ekzogen nəzəriyyələr isə, əksinə, bioloji amillorin rolunu bir növ inkar edir, hom do sosial amillorin rolunu mexaniki şəkildə şorh edir. Sosiogenetik nəzəriyyələr mühitin insana tosirlo-rini mütləqləşdirir, hom do mühiti doyişmoz miihit kimi nozordon keçirir. Xarici ölkələrin miiasir psixologiyasinda insan şəxsiyyətində iki amilin - bioloji vo sosial amillorin təsirilə formalaşan iki başlı-ca yanmstrukturu ayird edon nozoriyyolor osas yer tutur. Onlar belo bir fıkrə osaslanirlar ki, insamn şəxsiyyəti «endopsixi» vo «ek-zopsixi» cəhətləro bölünür. Qavrama qabiliyyoti, tofokkiir vo to-xəyyülün xiisusiyyotlori, iradi soy, impulsivlik vo i.a. kimi olamot-lər «endopsixikaya», şoxsiyyətin miinasibotlor sistemi vo tocriibo-si. yoni maraqları, meylləri, idealları, üstünlük təşkil edon hisslori, təşəkkül etmiş biliklori vo i. a. iso «ekzo-psixikaya» daxildir. Sosial amillo miioyyon edilon «ekzopsixikanin» oksino olaraq, tobii osasa malik olan «endopsixika» bioloji cəhətlə şərtlənir. Məsələ-nin belo qoyuluşu doğrudurmu? Başlıca cəhət şəxsiyyotin struktu-runda bioloji vo sosial amillorin nozoro alınıb-alınmamasında deyil, onlann qarşılıqlı miinasibotinin песо başa düşülməsindədir. İki amil nozoriyyosi, hər şeydon ovvol, ona görə səhvdir ki, o, sosial vo bioloji olanı, mühiti vo bioloji təşkili, «endopsixikanı» və «ек-zo-psixikanı» mexaniki surotdo bir-birinə qarşı qoyur. Əslindo isə 134
belo zahiri mexaniki qarşılaşdırma faydasızdır vo şoxsiyyətin stnık-ttırunu başa düşmək üçün heç no vermir. Lakin şoxsiyyətin forma-laşmasında və quruluşunda tobii vo sosial amillər probleminə baş-qa ciir də yanaşmaq miimkiindür. Bu məsoləni bir todqiqatin mate-rialları osasinda aydınlaşdırınq. Söhbət cərrahiyyə yolu ilo cinsi dəyişdirilmiş 28 xəstə haqqinda gedir. Onlardan on kiçiyinin 16, böyüyünün iso 32 yaşı var idi. 12 nəfərin cinsi qadın cinsindon kişi cinsinə, 18 nəforin iso, oksino, kişi cinsindon qadm cinsinə dəyişdirilmişdir. (Elmi ədəbiyyat-da bu fenomenə transseksualizm deyilir.) Transseksualizm miirəkkəb hadisədir. Bu onunla bağlıdır ki, ana bətnindo uşağın miivafiq orqanlan hər hansı bir xəstəlik nəti-cosində düzgün formalaşmır. Belə uşaqlar doğulanda, tobii ki, onlann cinsini düzgün miioyyon cdə bilmirlər. Ona, tutaq ki, oğlan adı qoyur, oğlan kimi torbiyo edirlor. Miioyyon yaşdan sonra iso malum olur ki, o, oğlan deyil, qız imiş: bədəni oğlan bədəni tipində deyil, qız bədoni tipində inkişaf etməyə başlayır, onda qıza məxsus tələbatlar vo s. omolo golir. Ətrafdakı adamlann ona münasiboti todricən dəyişilir: qızlar onunla oynamaq istəmir, oğlanlar ələ sa-lır, yaşlıların hərəsi bir söz deyir. Uşağm yaşı artdıqca, vəziyyoti daha da çətinloşir. Yeniyetmolik yaşı dövriindən ctibarən bu facio-li situasiyanın acı nəticələri xüsusilo aydin hiss edilir. Mohz buna goro do bclə uşaqların cərrahiyyə yolu ilə cinsinin dəyişdirilməsi son dərəcə humanist todbir kimi qiymətləndirilmolidir. Xəstələrin özləri də «faciəli» situasiyadan çıxmağın yeganə yolunu çox vaxt cinsin dəyişdirilməsində göriirlər. Bu faktların tohlili osasinda biz hansı nəticoni çıxara bilorik? Hər şeydən ovvol, belo bir cohot diqqoti colb edir ki, tobii, iizvii cohotlor vo əlamətlər şəxsiyyətin strukturuna onun sosial cohotdon şərtlənən elementlori kimi mövcuddur. Tobii (anatomik, fizioloji vo digor keyfiyyotlor) vo sosial cohotlor şəxsiyyətin stmktumnda vəhdət təşkil edir vo mexaniki surotdo bir-birinə qarşı qoyula bil-məz. Tanış olduğumuz todqiqatda bunu siibut edon çoxlu faktlar vardir. Bir anlığa tosowiir edok ki, haqqinda danışdığımız xostolor-don hor hansi biri lap kiçik yaşlarında heyvanlar içərisinə düşsəy-di, oğlan vo ya qıza oxşamadığını başa düşə bilərdimi? Qətiyyən yox? Halbuki о, nonnal uşaqlar icorisindo kişi və ya qadın etalon-larına yiyəlondikcə, özünün «atipikliyini», mənsub olduğu cinsə oxşamadığını todricən hiss cdir. Burada həlledici moment iso ətraf- 135 dakı adamlann ona münasibəti ilo bağlıdır: adamlar ondan kişi (və ya qadın) kimi hərəkət ctməyi gözləyir, о iso bclə hərokət edə bil-mir vo miixtolif yollarla öz qüsurlarını gizlətməyə çalışır. Başqa sözlə, xəstə uşaqlar «xəsto» olduqlarını ancaq lazımi sosial şərait-do onlarla həmyaşıdları arasinda miioyyon fərqlərin meydana çıx-dığı andan etibaıən başa düşürlər. Bu şəraitdə ətrafdakı adamlar onlara oğlan və ya qız kimi deyil, qız (və ya oğlan) kımi yanaşırlar. Xəstə uşaqlarda bu şəraitdə elə öziinəməxsus psixoloji xüsusiyyot-lor əmələ gəlir ki, onları göstərilən səbəblərə görə nə «endopsixi-ка», no do «ekzopsixika» kateqoriyasına daxil etmok olmaz. Şəxsiyyətin inkişafında sosial amillorin rolunu da bu baximdan tohlil etmok lazimdir. Şəxsiyyətin inkişafı prosesinin özünəmoxsus daxili montiqi vardir. Onu miioyyon etmodon otraf miihitin tosirlori ilo şəxsiyyə-tin inkişafı prosesinin qarşılıqlı əlaqəsini aydin Iaşdınrıaq oslindo miimkiin deyildir. Psixoloji baximdan başlıca mosələ ondan ibarotdir ki, hoyat şo-raiti öz-özünə, yoni bilavasito, birbaşa uşağın psixi inkişafını, о cümlodən onun bir şəxsiyyət kimi fonnalaşması prosesini miioyyon edo bilmoz. Eyni bir şoraitdo uşaqlarda miixtolif psixoloji xii-susiyyotlorin fonnalaşması da mohz bununla izah edilmolidir. Bir dofo A. S. Makarenkodan soruşdular ki, mənzil şəraitinin torbiyoyo tosiri olurmu? Görkəmli pedaqoq suala belo cavab ver-mişdi: «əlbəttə, olur, lakin mocburi deyil ki, bu tosir miitloq pis to-rəfə olsun. Bəzən uşağın aynca otağı olan yerdo ona daha pis torbiyo verilir». Bunu no ilo izah etmok olar? A. S. Makarenko «Valideynlor iiciin kitab» osorindo bu faktla-nn psixoloji tohlilini vcnnişdir. О göstərirdi ki, torbiyo, sözün on geniş monasmda ictimai prosesdir. Həı şey: adamlar da, cisimlor do, hadisolor do torbiyo cdir, lakin hor şeydon ovvol vo daha çox adamlar torbiyo cdir. Onlardan valideynlor vo pedaqoqlar birinci ycrdə dururlar. Uşaq otrafdakı alomlo miinasibotloro girir, bu miinasibotlorin hor biri dönmodən inkişaf edir, başqaları ilo uzlaşır, uşağın özünün fiziki və mənəvi inkişafı ilo olaqodar olaraq mürək-kəbləşir. A. S. Makarenko yazırdı: Adama elo golir ki, biitiin bu «qarışıqlıq» heç ciir ölçüyə golmir, bununla belo, о hor an uşağın şəxsiyyətində miioyyon doyişiklik yaradır. Bu inkişafa istiqamot vermok vo onu idaro etmok torbiyocinin vozifosidir. 136 A. S. Makarenko şəxsiyyətin formalaşması prosesini tohlil edorkon uşağın miihitlo miinasibotlori sistemino xiisusi diqqot yeti-rirdi. O, diizgiin olaraq göstərirdi ki, uşağın ətrafdakı alomlo miina-libotlori tokco miihitin özünün tosirlori ilo deyil, hom do uşağın Özünün fiziki vo monovi inkışali ilo olaqodar olaraq miirokkoblo->ir, yeni məna çalaıiarı kosb cdir. Mosolonin belo qoyulusunun prinsipial ohomiyyoti vardir. Ek-/ogcnetik nozoriyyolor miihitin ıışağa təsirini mütləqloşdirırlər. Onlar iddia edirdilor ki, mühit uşağın inkişafını öz-özünə (mexaniki surotdo) miioyyon edir. Halbuki miihitin tosirlori uşağın özünün inkişaf səviyyəsindən, psixoloji xiisusiyyotlorindon asılı olaraq dəyişilir. Uşaqların inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq miihitin eyni bir elcmenti onlara miixtolif fonnalarda tosir gös-torir. Miixtolif inkişaf soviyyosindo olan iki uşaq hotta eyni sorait-də böyüsəlor belo, onu eyni şəkildə başa diişmürlər; demoli, miihit onlar iiciin eyni mona kosb etmir, bu zomindo do uşaqla «otrafdakı miihit» arasinda özünoməxsus münasibot omolo golir. Bcloliklo do aydin olur ki, hoyat şəraiti uşağa bilavasito deyil, dolayi yolla - uşağın hoyat şəraitinə münasibətindən asılı olaraq tosir göstərir. Məşhur sovet psixoloqu L. S. Viqotski bu faktlan tohlil etmok iiciin elmo yeni anlayış - «sosial inkişaf şəraili» anlayışı daxil etdi. Sosial inkişaf şəraiti anlayışının cvristik ohomiyyoti böyükdür. Bu, hor şeydən ovvol, onunla bağlıdır ki, yeni anlayış inkişafın daxili vo xarici şərtlorini qarşılıqlı əlaqədə tohlil etmok, miivafiq yaş dövrünün tipik xiisusiyyotlorini aydınlaşdırmaq. keyfıyyətcə yeni omolo golon xiisusiyyotlori miioyyon etmok imkani verir. Şəxsiyyotin sosial inkişaf şəraitini песо miioyyon etmok olar? Bu zaman hansi mosololoro xiisusi diqqot yetirmok zoruridir? Sosial inkışaf şəraitini tohlil etmok üçün uşağın ailədə vo kol-lektivdə tutduğu faktik yeri, onun öz mövqeyino münasibətini, ət-raldakı adamlarla qarşılıqlı miinasibətlərinin xiisusiyyotlorini və fealiyyətinin xarakterini aydınlaşdınnaq lazimdir. Son zamanlar psixologiyada uşağın sosial inkişaf şəraitini xarakterizə edorkon psixoloji meyarlarla yanaşı demoqrafık amillorin do rolunu nozoro alırlar. 137 3. Şəxsiyyət və fəaliyyət Qarşıya sual çıxır: ford ictimai miinasibotlori necə (hansı yol və vasitolərlə) mənimsəyir? Şəxsiyyətin formalaşması prosesi vasitəli xarakter daşıyır. Ford, ictimai münasibətləri öz-özünə deyil, ancaq özünün aktiv foaliyyoti vasitosilo mənimsəyir. Bıı nöqteyi-nəzordon foaliyyot şox-siyyətin formalaşmasınm əsas şərtlərindən biri kimi qiymətləndi-rilməlidir. Foaliyyotin miixtolif növlori vardir. Çağalıq dövründən gənclik yaşı dövrünə qədər aşağıdakı foaliyyot növlərinə daha çox təsadüf olunur (D. B. Elkonin və b.):
anası ilo özünəməxsus dialoqudıır. Uşaq anasının ağıışunda özünü sakit apanr, onun nəvazişini duyur, ətrini hiss edir vo bundan xoş-hallamr. Bu hiss bioloji cohotdon qarşılıqlıdır. Ana doğma övladını - əmizdirərkən fərəh hissi kcçirir, köфəsinə məhəbbəti daha da möhkəmlənir. Əmzikli ananın cmosional voziyyəti isə öz növbo-sində uşağın inkişafına təsir göstərir. Əşyavi-manipulyativ foaliyyot prosesindo uşaq şeyləri sökə-sökə, bu yandan о yana sürüyə-sürüyə, bir-bi-rinə calaya-calaya onlann xassələrini dork edir. Rollu oyunlar iso mahiyyot etibarilo insan münasi-bətlorinin monimsənilmosi prosesidir. Bu haqda aydm təsəvvür oldo etmok üçün psixologiyada tosvir olunmuş maraqh bir faktı qeyd etmok kifayətdir: uşaqlan heyvanxanaya apanb, heyvanlann hoya-ti ilo tanış etdilər. Tərbiyəçilər belo güman cdirdilor ki, uşaqlar ckskursiyadan qayidan kimi heyvanxana mövzusunda maraqh oyunlar oynayacaqlar. Lakin no qodor təəccüblü olsa da, onlar ckskursiyadan sonra homin mövzuda heç bir oyun oynamadılar, oz-lorinin adi işləri ilo məşğul oldular. Tərbiyəçilər bunun sobobini izah etmok üçün psixoloqlara mii-raciət etdilor. Psixoloqlar məsələnin mahiyyətini asanlıqla başa 138 düşdülər vo ekskursiyanın planını dəyişdilər. Onlann moslehotilo USaqlan yeno do heyvanxanaya ekskursiyaya apardilar. Lakin bu llofo uşaqlan, birinci növbədə, heyvanxanada işləyən adamlann -kassirin, nəzarətçinin, hokimin vo s. foaliyyoti ilo tanış etdilor. I 'şaqlar ekskursiyadan qayidan kimi heyvanxana mövzusunda oyun pynamağa başladılar: biri kassir, biri hokim, biri iso nəzarətçi ro-Iunda çıxış etməyə başladı. Bu monada deyirlor ki, uşaq oyunlan insan münasibətlorinə xüsusilə həssasdır vo hor şeydən ovvol mohz onlan oks etdirirlor. Tolim fəaliyyətində uşaqlar ictimai tocriiboni məqsədəuyğun surotdo mənimsəyirlər. Bilik. bacarıq vo vərdişlə-re yiyələndikcə, uşaqların hoyatinda yoldaşın rolu artir. İ с t i -mai-şəxsi iinsiyyot onun həyatının miihiim sahosino çevrilir. Foaliyyotin vəzifələri tədricən doyişilir, о, gələcəyə yö-nəlməyə başlayır və peşə-tolim xarakteri kosb edir. Nəzərdən keçirdiyimiz foaliyyot tiplərini xarakterinə görə iki qrupa bölmok olar: Birinci qrupa о foaliyyot növləri daxildir ki, onlann osasinda insan fəaliyyətinin monasi, insanlar arasındakı miinasibotlorin vozifolori, motivlori, normalan vo s. monimsonilir. Bunlara aşağıdakılar daxildir:
Ikinci qrupa о foaliyyot növləri daxildir ki, onlann osasinda əş-yalarla əməliyyat vasitələri, əşyalarda bu vo ya digor cohoti forqlondinnok imkam veron etalonlar monimsonilir. Bu qrupa aşa-'Kİakılar daxildir:
Nəzərdən keçirdiyimiz foaliyyot növləri özlərinin konkret məzmununa görə bir-birindən forqlonirlor, osas məzmununa goro iso iimumi cohotloro malikdirlor. Birinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növləri şəxsiyyətin inki-şafında xiisusilo miihiim rol oynayır. Bu proscsdə uşaqlar insan mii-nasibotlorini, onlann vozifə vo normalarını mənimsəyirlər. Başqa sözlə, şəxsiyyətin tələbat-motivasiya sahosi birinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növlərində inkişaf edir. 139 ikinci qrupa aid etdiyimiz foaliyyot növlorində iso uşaqlar v^ yeniyetmələr əşyalarla əməliyyat vasitələrini mənimsəyirlər. Bu prosesdə uşaq vo ycniyctməlordə idrak prosesləri, intellektual əməliyyatlar inkişaf cdir. Bəs, ikinci qrupa aid etdiyimiz fəaliyyət növiəri şəxsiyyətın inkişafında necə rol oynayır? Şoxsiyyoıin inki-şali baxımından onlann da özünomoxsus ohomiyyoti vardir. Uşaq-lann əmoliyyat-texniki imkanları inkişaf etdikcə, onlarda öz qabi-liyyətləriniıı dork olunmasi zəminində tədricon mənlik şüunı te-şokkül edir və şəxsiyyətin miihiim bir sahosino çevrilir. Bcloliklo do biz şoxsiyyotin formalaşmasında foaliyyotin rolu-nu aydınlaşdırdıq. Homin prosesin ikinci torofı do vardir. Biz foaliyyotin özünün inkişafmda şəxsiyyətin rolunu nozordo tııturuq. Şəxsiyyət formalaşdıqca foaliyyotin xarakteri köklü surotde dəyişilir. Yoni şoxsiyyətin təlobatları osasinda foaliyyotin motivlə-ri formalaşır, «motiv-moqsəd» vektoru omolo gəlir vo о foaliyyotin osas struktur vahidinə çcvrilir./Foaliyyot prosesi bütünlükdə şəxsi məna kosb cdir. Bundan asılı ölaraq foaliyyotin torkibinə daxil olan biitiin idrak proseslorinin do xarakteri dəyişilir. Onlar şəx-siyyotin xiisusiyyotlori ilo şortlonməyə başlayırlar. Beloliklo do foaliyyot prosesindo şəxsiyyətin telebat-motivasiya. emosiya vo idrak saholori bir-birino niifuz edir, onlar tədricən qarşılıqlı əlaqodə inkişaf etməyo başlayırlar. V FƏSİL TƏLƏBA1 LAR, MOTİVLƏR VƏ KMOSİYALAR 1. Tələbatlar Hor hansı bir canlı varliq kimi insan da yaşamaq vo inkişaf etmok iiçün özüniin ehtiyaclarını təmin etmolidir. Molumdur ki, «insanlar siyasot ilo, elm, incəsonət, dil və i. ilə məşğul ola bilondən ovvol, birinci növbədə, yeyib-içmolidirlər, mənzilə malik olmalıdırlar, geyinməlidirlər (K.Marks). İnsanın chtiyacları onun üçün psixoloji məna kosb edir və tolə-batlar kimi tozahiir edirlor. Demoli. chtiyac vo təlobat sinonim söz-lor deyildirlor. Tolobat daha geniş anlayışdır. T о 1 о b a t I а г insanın ehtiyacları ilo yanaşı hom do 140 • n и r. öz ehtiyaclarina miinasibotini oks bldirir. T о 1 о b a t I a r insanin konkret habit şəraitindən asılılığını if ado edon • onun bu şoraitdə aktivliyini şərtlondiron iiüııomoxsus psixi halotdir. Bu torifdo tolobatlarm iie xüsusiyyoti qeyd olunur. Onlan ayn-•ynliqda nəzordon keçirok.
Birinci halda ona no laznn olur, ikinci halda no lazim olur? Sual in cavabı aydındır: donizo gcdon adam çimmok iiciin alt paltan. qurnlanmaq iiciin dosmal vo s. götürür. Sentyabnn I-do dorso ge-docok tolobo iso iimumi doftor, qolom, sumka vo s. axtanr. insanin telobn v) Tolobatlar insamn konkret hoyat şəraitindo aktivliyini sortlondirir. İnsan öz təlobatlarını tomin etmolidir. Ogor belo bir imkan yoxdursa, o, miivafiq tolobati yaxm tolobatla ovoz etmoli, hotta lazim goldikdo onu boğmalıdır. Özünün bu xiisusiyyotlorino göro tolobatlar konkret istiqamoto malik olur: insani onlan tomin .мпн>к iiçün miivafiq Usui vo vasitələr axtarmağa tohrik edir. Bu о demokdir ki, şoxsiyyotin fəallığınm monboyini tolobatlar toşkil edir.
Tolobatlarm miixtolif növləri vardir. Onlan ayn-ayn meyarla- 141
ra görə ayn-ayn istiqamətlərdə təsnif etmək olar. XX yüzillikdo bu məsələyə xüsusi diqqət yetirilmişdir. Miiasir psixologiyada tolobatlarm onlarla tosnifatı molumdur. Golin, ovvolco, m ə n ş о у i -n ө görə tolobatlarm növlori - t ə b i i (üzvi) və m ə d о n i tələbatlarla tanış olaq. Tələbatları predmetino görə do iki yerə - maddi və mənəvi tə-lobatlara bölürlər. Qidaya, geyimə, monzilə, məişət şeylərinə və s. olan tolobatlar predmetino görə maddi tolobatlar hesab olunur. Mə-nəvi tələbatlara isə aşağıdakıları misal göstərmək olar: omok, iinsiyyot, qozet vo jurnal oxumaq, rəsm əsərlərinə, təbiət monzorolo-rino, kinoya vo digor tamaşalara baxmaq, musiqi dinlomok vo s. tə-lobatlan. Bu tolobatlar icorisindo omok tolobatinin ohomiyyotin* xiisusi olaraq qcyd etmok lazimdir. Əmək insan tələbatlarının for-malaşmasınm on başlıca şortidir. Öz tələbatlarını asanlıqla tomin ctmək imkanı çox vaxt insan şoxsiyyətinin tənəzzülünə gətirib çı-xanr. Ünsiyyət tolobatinin da rolu böyükdür. K.Marks başqa adamı «ən böyük sərvət» adlandırırdı. О yazırdı ki, insan həmişə «başqa insan kimi ən böyük sərvətə təlobat hiss edir». İnsanın bütiin mo-nəvi tələbatları onun omok vo iinsiyyot tolobatlarm in inkişaf səviy-yəsi ilo bilavasito bağlıdır. Bir cəhətə diqqot yctirək: yemoyo olan tələbat mənşəyinə goro tobii, predmetino görə maddi toləbatdır. Çəngəl və bıçaqdan istifado etmok mənşəyino göro mədoni, predmetino görə maddi tə-ləbatdır, halbuki musiqi dinlomok mənşəyinə görə mədəni, predmetino görə mənəvi toləbatdır. Eyni sözləri tolobatlarm digor növ-lori haqqinda da demək olar. Tolobatlar özünəməxsus ierarxiya təşkil edirlor. Onun aşağı səviyyələrini ibtidai (sadə) tolobatlar, yuxan səviyyələrini iso ali tolobatlar təşkil edir (bax: cədvəl 2.). Genetik baximdan maddi (tobii) tolobatlar birincidir, mənəvi vo mədəni tolobatlar onlann osasinda formalaşır. Funksional planda da bu cohot aydin nozoro çarpır. Monovi vo modoni tolobatlar maddi qolobatlarla aynlmaz surotdo olaqodardir. Onlann adoton 142
Yüklə 4,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|