Dərslik «Çİnar-çAP»

Tolobatlarm ierarxik model üzrə tesnifatı

Ali tolobatlar A

4.Monovi tolobatlar

maddi şeylər (kitab, qozet, televi­zor, not kağızı, ronglor vo s.) va-iitosilo tomin olunmasi da bunu Mibut edir. Monovi vo modoni to­lobatlar da maddi (tobii) tolobat­larm formalaşması prosesino mii­hiim tosir göstərirlər.

3. Modoni tolobatlar

2. Maddi tolobatlar

1. Tobii tolobatlar

İbtidai (sado) tolobatlar

Tobii tolobatlara vital (latinca vitalis - hoyati demokdir) tolo­batlar deyirlor. Onlar insanin ho­yat foaliyyoti iiciin zoruridir, ogor tobii tolobatlar, xiisusilo yemoyo, yuxuya vo s. tolobatlar tomin olu­na bilmozso, insanin özü miitloq mohv olar vo nosli davam etdir-mok imkamndan mohrum olar. Modoni vo monovi tolobatlar to­min cdilmodikdo, insan mohv ol-mur, lakin ondaki insani cohotlor ciddi zərər çokir. Ali tolobatlarm i.Mnin olunmasi şəxsiyyətin daxili aləminin zənginləşməsinin zoru-ri şərtidir.

Tolobatlar dinamik xarakter daşıyırlar. insanin foaliyyot vo iin­siyyot sahosi genişləndikcə onlar da dəyişirlər. Tolobatlarm bu mii-hum xüsusiyyoti öz oksini onda tapir ki. tomin olunmuş hor hansi bir tələbatın zominindo yeni, daha yiiksok tolobatlar fonnalaşır vo ınkişaf edir.

Tolobatlarm inkişafı istehsalın inkişafı ilo bağlıdır. Televizor, tranzistor, videomaqnitofon, vidcotelefon vo i.a. olmadığı dövrdə bunlara tolobat da yox idi. Lakin bunlann istehsalmdan sonra tolo-bat yarandı vo getdikcə artmağa başladı. Bu, öz növbəsində ölkə-mizdo televizor vo ya tranzistor istehsahmn gcnişlonmosi ilo noti-colondi. Demoli, insanin təlobatları genişləndikco istehsal da inki-$af edir. Tolobat olmasa, istehsal da olmaz. Tolobat istehsalı geniş-loııdirir, doyişdirir vo inkişaf ctdirir.

İstchsalla tolobat arasinda dialcktik olaqo mövcuddur. Onlar bir-birini sortlondirir, bir-birini zoruri cdir. Yeni istehsal mohsulu yaranan kimi buna tolobat da yaranir vo bu tolobat sonra nisbi miis-toqillik kosb edir.

Tolobat nisbi miistoqillik kosb etdikdon sonra onun soviyyosi

143 həmişə istehsalın soviyyəsini qabaqlayır, ondan irəüdə gedir, onla­nn arasinda miioyyon monada dialektik ziddiyyot yaranir. Moso­lon, molumdur ki, bir sira inkişaf eımiş ölkələrdo. о cümlodon bi­zim ölkəmizdə mənzilə olan tolobat tikintinin soviyyəsini ötiib keçmişdir. Monzilo olan tolobat durmadan artir. Əvvəllər daxma-larda, kiçik evlərdə yaşayan insanlar indi bununla kifayotlonmirlor. Elcktrik işığı, qaz, isti vo soyuq su ilo təchiz edilmiş geniş vo rahat mənzillərdə yaşamaq istoyirlor. Bu tolobatı ödomək üçiin yeni ti kinti saholori vo vasitolori yaratmaq lazim golir. Eyni zamanda, bundan asılı olaraq yeni, olavo tolobatlar yaranir.

Insanlar öz tələbatlannı müxtolif üsullarla tomin edirlor. golmişkən qeyd edok ki, bu iisullann özləri hor hansi biri əlvcrişli şəraitdo təlobata çevrilə bilor. Bozon təlobə özünün miioyyon mo­doni vo ya monovi tolobatını tomin etmok uçün kitab toplayir vt todricon kitab toplamaq onun miihiim tolobatlanndan birino cevri lir.

insanin ictimai tocriiboni monimsomosi hom do onlann tələ-batlann tomin olunmasi iisullarma yiyolonmosi prosesidir. Bu pro-sesdo üç cohoti xüsusilo ayirmaq olar:

1. 
   tolobatlarm tomin olunmasi üsullarının konkretləş* m о s i vo fərdiloşmosi: hor bir tolobat miioyyon iisulla tomin olunur (xörəyi qaşıq vo ya çəngəllo yeyir, çayı stokan vo ya fincan-da içirlər və s.). Şəraitdon vo şoxsiyyotin özünün səviyyosindən asılı olaraq bu iisullar daha da fərdiləşir.
   
2. 
   tolobatlann tominolunma usullanmn dork olunma-s i : tolobatlarm mozmunu öz oksini şüıırda tapir; bunun da noti-cosindo tolobatlann tomin olunmasi iisullarimn konkrclləşməsi prosesinin özü şüurlu xarakter kosb edir; yoni insan öz tolobatlan-m daha somoroli iisullarla tomin ctmeyo başlayır. «Ağıllı tolobat-lar» dedikdo, birinci növbodo, bu cohoti, yoni insanin öz tolobatla-rını agtlh surotdo tomin etmosini nozordo tuftırlar. Bks halda tolo­batlann tomin olunmasi prosesi süniləşir, «əşya xəstəliyi» omolo golir.
   

v) tolobatlann tominolunma iisullarimn ictimailəşməsi: insan modoni vo monovi sorvotloro yiyolondikco, onda ali tolobatlar for-malaşır. Modoni vo monovi tolobatlann formalaşması prosesindo iso tobii tolobatlann mozmunu vo onlann tominolunma usullanmn xarakteri köklü surotdo dəyişir. Tobii tolobatlar, mosolon, yemok-içmək, geyinmok vo s. moqsoddən yaşamaq vasitosino çevrilirlor.

144

Onlar, песо deyorlər, insaniləşir, daha çox monovi-cstetik mozmun vo forma kosb edirlor.

Tolobatlann tominolunma usullanmn ictimailoşməsi psixoloji baximdan böyük ohomiyyoto malikdir. K.Marks yazırdı: «Achq ac-hqdir, lakin çəngəl vo bıçağın yardımı ilo bişmiş ot yemoklo tomin olunan aclıq. ol, dirnaq vo dişlərin köməyi ilo çiy əti udmağa vadar cdən aclıqdan fərqli aclıqdır».

Bu forqlor onunla izah olunur ki, insanin tələbatı comiyyotdo, konkret tarixi şəraitdə formalaşır vo inkişaf cdir. Tolobatlann moz­munu da, tominolunma iisullan vo vasitolori do comiyyotin inkişaf soviyyosi ilo şərtlənir.

İnsanın tolobatlan ictimai-tarixi xarakter daşıyır. İnsan təlobat-lannın spesifik xiisusiyyotlori foaliyyotin, birinci növbədə, əməyin sosial tobioti ilo miioyyon olunur.

Heyvan vo insan tolobatlannin bir miihiim forqino do bu ba­ximdan diqqoti colb etmok lazimdir. Heyvanın davranışı bilavasito onun tolobatlan ilo miioyyon olunur: acımış heyvan qida axtarma-ğa başlayır. İnsanın fəaliyyətinin mozmunu isə bütünlüklə onu do-ğuran tolobatlarla miioyyon edilmir. Tolobat insam foaliyyoto toh­rik edir, lakin foaliyyotin mozmunu bilavasito tolobatla deyil, foa­liyyotin moqsodilo şərtlonir.

Şoxsiyyotin tolobatlan ilo onun foaliyyotinin moqsodi arasinda olaqo psixoloji aspektdo motivlor vasitosilo yaranir.

2. Motivlor
Tolobatlar öz-özlüyündə foaliyyotin məqsodini, iimumiyyotlo, xarakterini miioyyon etmir. Bu onunla izah olunur ki, insanin tolo-batlarmda onlan tomin cdocok predmetlor doqiq yazılmamışdır: eyni bir tolobat miixtolif p r e d m e 11 о r 1 ө , miixtolif iisullarla tomin edilo bilor. in­san öz tələbatlarını tomin etmok iiçün işə başladıqda - yalnız bu za­man tolobatlan tomin edəcək prcdmet müəyyonləşir - tolobatlar «oşyaviloşməyə» başlayır, başqa sözlo, onlann osasinda motivlor omolo golir.

Motivlərin öyrənilməsinin böyük ohomiyyoti vardir. Bu ma-niwot etibarilo şəxsiyyəti fəaliyyətdə öyronmək demokdir. İnsan fealiyyotinirJ spesifik xüsusiyyoti ondan ibarotdir ki, o, həmişə məqsədyönlüdür. Məqsədgüdmə, yaxud müəyyən moqsədo yö-nüm - insanin psixoloji cohotdon çox miihiim xüsusiyyətidir. Foa­liyyot insanin məqsədini miioyyon edon amil kimi özünü göstoro-rok onun biitiin proseslərini bir-birilə olaqolondirir vo onlan foaliy­yotin iimumi strukturunda üzvi şəkildə birləşdirir. Lakin bununla belo aydındır ki, insan hcc do özüniin bütün məqsodlərini foaliyyot prosesindo eyni dərəcədə reallaşdıra bilmir. Bos, bunu no ilo izah etmok olar?

Moqsod foaliyyot prosesindo özünün müəyyoncdici rolunu oy-naya bilməkdən ötrii insan üçün şəxsi mona kosb etmoli, onun daxili təhrikino çevrilmolidir, obrazlı şokil-də dcsək, oi)un köklori noinki insanin şüurunda, hom do qolbindo olmalıdır, yoni şəxsiyyotin motivlori ilo iizvi surotdo uzlaşmalıdır.

Motiv (latinca movere - horokoto gotinnok, itolomok demok­dir) dedikdo tolobatlann tomin olunmasi ilo olaqodar olaraq insam foaliyyoto tohrik edon amillor nozordo tutulur. O, bu vo ya digor hərəkəti (işi, omoli) noyin namino icra edir? - Şəxsiyyətin motiv-lorini miioyyon etmok üçün bu sualı aydınlaşdırmaq lazimdir. iki tələbo tosovviir edin: onlardan biri elmə dərindən yiyolonmok, о biri iso yiiksok toqaiid almaq iiciin ola qiymotlorlo oxuyur. Bu о de­mokdir ki, onlann tolim motivlori bir-birindon forqlonir, halbuki hor iki toləbənin tələbatı eynidir. Onlar ali tohsil almaq üçün msti-tuta daxil olmuşlar. Biz insanin tolabatlarını aydınlaşdırarkon «n о ü ç ü n fəallıq göstərir?» - sualına cavab veririk. Motivlorini toh­lil edondo iso, bu vo ya digor hərokətin (işin, omolin) noyin namino icra olunduğunu aydınlaşdırmaq lazimdir.

Şoxsiyyətin motivlori onun foaliyyotinin istiqamotini miioy­yon edir. Foaliyyotin konkret xarakteristikasi motivlo deyil, moq-sodlo miioyyon olunur. Bir torofdon, eyni bir motiv zoininindo miixtolif məqsədlər fonnalaşır, digor torofdon, eyni bir moqsod miixtolif adamlarda miixtolif motivlərlo bağlı olur. Motivlo moqso-din dialcktik olaqosi belodir. Lakin biitiin hallarda motivin psixolo­ji funksiyasi eynidir: o, insam foaliyyoto tohrik edir vo onun foaliyyotinin istiqamotini müoyyənləşdirir. Bu iki cohot (tohriketmo vo istiqamotlondinno) bir-birilə vəhdət təşkil edir vo motivin osas funksiyalan kimi meydana çıxır.

₉ İnsanı foaliyyoto tohrik edon miixtolif hadiso vo halotlor motiv kimi öziinü göstərir: əqidə vo dünyagörüşü, maraqlar vo emosiya-lar, həvəs, yönəliş, ideallar vo s. buna misal ola bilor. Bir sira hal-

146 larda tolobatlann özləri do motivə çevrilirlor. Adi bir misal: axşam vaxtıdır. Ailə süfrə başına yığılmışdır. Məlum olur ki, çörək azdır. Ata mağazaya gedib çörək alır. Onun bu horəkətinin motivi çörəyə olan tələbatdır.

Motivlor çoxdur. İnsanı foaliyyoto eyni vaxtda miixtolif motiv­lor tohrik edo bilor. Lakin biitiin hallarda, onlar da, tolobatlar kimi, ierarxik quruluşa malikdir: motivlordon biri osas, aparıcı, digori iso ikinci dorocoli olur; sonuncular osas motivlordon asılıdır, onlara ta-bedir, hotta bozon yalniz olavo tohrik funksiyasim yerino yctirirlor. Şəxsiyyət üçün hoyati mona kosb edon, onun, песо deyərlər, həya-tının monasına çevrilon, hoyat perspektivlorini ifado edon motivlor osas motivlor kimi meydana çıxırlar.