Dərslik «Çİnar-çAP»

2. Rol davranışının qanunauyğunluqları

V. Şekspirin «Bu sizin песо do xoşunuza gələcəkdir» dramın-da «bütün dünya» «tcatra» bonzodilir. Onun sözlori ilo desok, «bu lcatrda kişilərin vo qadınların hamısı aktyordun>, «onlardan hor bi­ri miixtolif rollar oynayirlar».

Doğrudan da adamlar hoyatda muxtolif rollar ifado edirlor: ey­ni bir adam moktobdo miiollim, cvdo ana, poliklinikada xosto, av-lobusda semişin rolunda vo s. çıxış edirlor.

Rollann diapazonu vo miqdan insanin daxil olduğu münasibət •ahelərinin - sosial qruplann vo foaliyyot növlorinin diapazonu vo miqdan ilo miioyyon olunur. Əgor bir adam 5 qrupun, digori 7 qru­pun üzvüdürsə, onlardan birincisi miivafiq miinasibotlor sahosindo 5 rolda, ikincisi iso 7 rolda çıxış edir. Bos, bu rollann mahiyyoti no-don ibarotdir? Comiyyotdo insanin rol davranışı no ilo miioyyon olunur? insamn rol davranışının osas qanunauyğunluqlannı no ilo izah etmok olar?

Xarici ölkəlordə rol nozoriyyosi tərəfdarları (C. Mid, C. More­no vo b.) Şekspirin bu sözlorini dönə-döno iqtibas gotirirlor. Onlar bu zaman tcatr aktyorlan ilo comiyyot iizvlori arasinda muxtolif ox-şar cohotloro diqqoti colb edirlor: aktyorlar miioyyon rol ifado cdir, comiyyot iizvlori miioyyon mövqc tuturlar; aktyorlar pyesin motni-no osaslanirlar, comiyyot iizvlori miivafiq normalan gözloməlidir-lor; bir aktyor başqa aktyorun oyununa reaksiya göstorməlidir, co­miyyot iizvlori iso bir-birlorino reaksiyalanni qarşılıqh surotdo no­zoro almahdir...

İlk baxışda bu bonzotmolor bolko do tobii görünmür, bununla belo onlar Şekspirin sözlərinin monasmı doqiq ifado edirlor. Xarici ölkələrdə rol nozoriyyosi torofdarlan bu baximdan çoxlu faktlar toplamışlar, lakin onlar öz-özlüyündə maraqh olan bu faktlan co­miyyot haqqinda yanlış tosovvürlər osasinda izah edirlor. Homin psixologiya iiciin sociyyevi olan iimumi metodoloji sohv onun rol nozoriyyosindo do aydin nozoro carpir. insamn rol davranışına ve-

185 rilən tələblər mahiyyət ctibarilə obyektiv sosial-tarixi şoraitlo m əyyən olunur. Bozi rol nozoriyyosi nümayəndələri mohz bu coh ti inkar edir.

Mosolon, rol nozoriyyosinin osas nümayəndəlorindən biri olan C. Morenonun fikrinco, sosial təşkilat insanlarm davranışını moh-dudlaşdıran vo ona istiqamot veron rollar şəbəkəsindən ibarotdir. Terminloro diqqot yetirok: Moreno comiyyot termini ovozino «soJ sial təşkilat» terminindon istifado edir. Burjua sosioloqları çox vaxt bu moqsodlo «sosial institut» terminindon istifado edirlor. iki coho­ti do qeyd edok. Rol nozoriyyosino goro: a) sosial toşkilat rollar şə-bəkəsindən ibarotdir; b) insanlarm davranışı miivafiq rollarla mii­oyyon olunur. Rollar insanlarm davranışmı bir torofdon məhdud-laşdırır, digor torofdon, ona istiqamot verir. Bos, bu zaman insanla­rm bir-birino qarşılıqlı tosiri no ilo şortlənir? Rollar nozoriyyosinin banisi C. Mid suala belo cavab verir: qarşılıqlı təsirin toşkili ağıl-dan asıhdır. Əgər ağıl rollan qobul ctmok vo toxəyyüldə foaliyyo­tin altcmativ variantlanm oynamaq qabiliyyotino malik olmasaydi, fərdləröz foaliyyotini uzlaşdıra bilmozdilor. Molumdur ki, insanla­rm qarşılıqh miinasibotindo osas, müəyyəncdici cohot ictimai-iqti-sadi miinasibotlordir. insanlar arasinda biitiin digor miinasibotlor mohz onlann osasinda formalaşır.

ictimai hoyatda istehsal prosesindo insanlar arasinda obyektiv surotdo yaranan real rabito vo miinasibotlor onlann subyektiv mii-nasibotlorindo oks olunur.

Mohz buna göro do şəxsiyyətin sosial qarşılıqlı tosirini tokcə onun rollanni fonnal olamotloro goro tosvir ctməklə mohdudlasdir-maq olmaz. Şəxsiyyətin rol davranışını, hor hansi bir konkret situ­asiyada onun omollorini yalniz ictimai miinasibotlor sisteminin toh­lili osasinda başa düşmək olar.

К. Marks göstərirdi ki, insanlar özlərinin ümıımdünya tarixi dramının hom aktyorlan, hom do miiollifloridirlor. Rol şoxsiyyotin bütövlükdə comiyyot, özünoməxsus ictimai təşkilat vo ya konkret qrup torofindon miioyyon olunmuş hiiquq vo vozifolorini oks etdi-rir.

Rolun hiiquq vo vozifolori psixoloji baximdan onun hom do başlıca cəhətini təşkil edir. İstər insanin özünun öz roluna, istorsə də başqa adamlann onun roluna münasiboti mohz bununla bağlıdır. Məsələyə bu nöqteyi-nəzərdon yanaşdıqda rol davramşında aşağı-

186 dakıları ayırd etmok olar: a) rol gözləmələri və b) rol konsepsiyası (mövqeyi).

Rol gözləmoləri sosial gözləmələrin xiisusi halıdır. Özünün bu HÜsusiyyətinə görə rol gözləmələri nisboton konkret xarakter daşı-yır və miioyyon bir rol davranışının nonnalannı ifado edir.

Rol gözləmələri ikitərəfii prosesdir: hor hansi bir adam, bir to­rofdon, başqa adamlardan onlann öz rollanna uyğun davranış tərzi gözləyir; miivafiq situasiyada qadının özünü, tutaq ki, ana kimi, ki-Jinin ata kimi aparacağını gözləyir. Əgər ana və ya ata özlərini ət-rafdakı adamlann gözlədiyi kimi aparmırsa, onlann arasinda müx-lelif formalarda konfliktlər yaranir. Atalar bu monada da «uman ycrdən küsərlən> demişlər. Belo konfliktləro г о 1 1 a r a r a s ı lonfliktler deyirlər. Digor torofdon, hor bir adam başqa adamlann hndan (daha doğrusu, onun rolundan) nə gözlədiyini bilir və özünü miivafiq rol gözlomolərinə uyğun olaraq aparır. Bu nöqtcyi-nəzər-don rol gözləmələri sosial qrupda qarşılıqlı tosir vo miinasibotlor sistcmini özünoməxsus şəkildə tonzim edir.

Rol konsepsiyası rol gözlomolori ilo bilavasito əlaqədardır: rol konsepsiyası rol gözləməlorinin mənimsonilmosi osasinda əmələ golir. Laİcin rol gözləmosi anlayışına nisboton rol konsepsiyası an-layışı daha geniş anlayışdır. Rol konsepsiyası rol gözləmələrindən başqa şəxsiyyotin öz roluna və özünün sosial qrupdaki ycrinə mii-nasibətini ifado edir. Bu cohot öz oksini rolun ifasında tapir.

Rolun ifası miioyyon bilik, bacarıq və vərdişlər tolob edir. İn-lanın noinki intellektual soviyyosindən, emosional mədəniyyotin-don, iradi keyfıyyotlorindon vo s.-dən, hom do anatomik xüsusiy-Horindon asılı olaraq hor bir rolun ifasında fordi çalarlar omolo golir. Lakin bütiin hallarda rol davranışı insanin öz rolunu песо ba-fa düşməsi, öz roluna vo sosial qrupdaki yerino münasiboti ilo bağ-lıdır. Bu cohoti nozoro almadan rol davranışını psixoloji cohotdon diizgiin tohlil ctmok olmaz.
3. Sosial yönümlor

Yönolişlik miiasir psixologiyada geniş istifado olunan osas an-layışlardan biridir: o, rus dilindo «ustanovka» ingilis dilindo iso at­titude kimi ifado olunur.

Yönolişlik nodir? Golin ovvolco bir ekspcrimcntlə tanış olaq. Tutaq ki, hor birindo 25 nofor (12 kişi, 13 qadın) olan iki qrupla

187 eksperiment uparırıq. Bunun üçün eyni bir adam in, məsələn, A.-fotoşəklini çoxaldırıq, qrupdaki kişi və qadınların hər birinə on bir ədəd veririk.

Birinci qrupda eksperimentator tapşırığı aşağıdakı kimi i edir: - sizə məşhıır bir cərrahm şokli vcrilmişdir. O, dünən bcş ğm anasını ölümdən qurtannışdır. Onun portretini tosvir edin.

İkinci qrupda isə cksperimentator təlimatı dəyişir. O, tapş aşağıdakı kimi aydmlaşdırır: - sizə müxtəlıt' cinayətlor törət amansız bir caninin şəkli verilmişdir. O, dünon beş uşağın an vəhşicəsinə həlak etmişdir. Onun portrctini təsvir edin.

Birinci qrupda adamlar A.-nı cərrah kimi, ikinci qrupda isə ni kimi qavrayırlar. Buna miivafiq olaraq onlar A.-mn fotoşokill do eyni cür oks olunmuş zahiri görkomino, baxışlarına vo s. nr" tolif monalar verirlor. Mosolon, birinci qrupda kişi vo qadinlar qc edir ki, A.-nın gözlərindən şofqot tökülür. ikinci qrupda iso kişi qadinlar göstorirlər ki, A-nın gözlərindən cin yağır.

Diqqot edin: eyni bir fotoşokil iki qrupda miixtolif cur qavra lir. Bunu no ilo izah etmok olar? Bu suala cavab vermok iiciin eksperimentin quruluşuna diqqot yetirmok lazimdir. Eksperiment hor iki qrupda toxminon eyni plan osasinda aparılmışdır, lakin qrupları müqayisoli şəkildo nəzərdon kcçirsək, onlann arasinda bir miihiim forq goro bilorik: birinci vo ikinci qrupda eksperimcntlor muxtolif tolimat osasinda aparılmışdır. Eksperimentin noticəsı də bilavasito bu cəhotlə bağlı olmuşdur. Son demo, ekspcrimcntator tolimat vasitosilo birinci qrupdaki adamları A.-nı moşhur corrah, ikinci qmpda iso amansiz cani kimi qavramağa yönəltmişdir, yoni yönəlişlik yaratmışdır: onlar A.-nı mohz belo do qavramışlar.

Tanış olduğumuz eksperimcntdə yönolişliyin osas xüsusiyyoti öz oksini tapmışdır: insanda öz həyat təcriibəsi (vo ya eksperiment) prosesindo cisim vo hadisəlorə yanaşma torzi vo ya meyli əmolə golir. О, homin cisim vo hadisolori do mohz bu baximda qavrama-ğa, onlara bu baximda reaksiya göstərməyə, öz foaliyyotini bu ba­ximda qurmağa başlayır.

Elmdo yönəlişlik anlayışı ilk dofə 1862-ci ildo Herbert Spenser torofindon işlənilmişdir. XIX osrin sonları - XX osrin ovvollorin-do muxtolif psixi proseslori vo s. tosvir etmok iiciin muxtolif psixo-loqlar (L. Lanke, Q. Miiller, T. Şuman, N. Ax, Y. Tomas, F. Zna-netsi vo b.) homin anlayışdan muxtolif monalarda istifado etmişlər. Yönəlişlik haqqinda iimumi nozoriyyoni iso XX osrdo 20-ci illorin