Dərslik «Çİnar-çAP»

Şəkil 32. Sosial yönolişin prinsipial sxcmi. 194

lelefonu smdırmış hor hansı bir adamın əməllərini 10 ball sistemi Ozro qiymətləndirmək toklif olunmuşdur.

Hər şeydən ovvol, bir məsələyə diqqot edok. Eksperiment no Üçün prokuror və vəkillər üzərində aparılmışdır? Görəsən, bu, tə-ladüfon bclo alınmışdır? Şübhosiz ki, yox. Eksperimentin osas qa-yesi mohz həmin faktla bağlıdır. Mosolonin mahiyyoti ondan iba­rotdir ki, prokuror vo vokil bir-birino oks olan rollardir: prokuror lövlət ittihamçısıdır, qanunu müdafıə edir, vokil iso mohkomo pro-eesində müttəhimin niimayondosidir, onu miidafio edir. Görəsən, onlar eyni hiiquq pozğunluqlannı песо qiymətlondirirlər?

Eksperiment aşağıdakı kimi aparılmışdır: 1-ci mərhə-I о d о istor prokuror, istərsə do vəkillər miivafiq hiiquq pozğıın-luğu halına öz rol mövqeyinə osason qiymət verirlor. Miioyyon cdilmişdir ki, eyni bir hiiquq pozğunluğunu prokuror vo vokillor muxtolif şokildə qiymotlondirirlor. Prokurorlann verdiklori qiy-motlor 7,1 bala, vokillorin qiymotlori iso 4,14-o borabordir.

2-ci mərhələdə prokurorlara miivafiq hiiquq poz-ğunluğu halını vokil kimi, vokilloro iso prokuror kimi qiymotlon-dirmok toklif olunur. Aydin mosolodir ki, peso rolunu dəyişmək votindir. Eksperiment prosesindo do bu çətinliklor özünü göstərir-di: eksperimentdə iştirak edənlərin hamisi bilavasito prokuror vo vokil vəzifələrində işləyirdilor, Lakin eksperimentin başlıca qayə-si do mohz 2-ci mərhəlo ilo bağlı idi. 2-ci mərhələdə prokuror vo vokillorin rollan dəyişilir, eksperiment şəraitində prokuror vokilo, vokil iso prokurora cevrilir. Amma nozoro almaq lazimdir ki, eksperiment şəraiti xoyali xarakter daşıyır: bu zaman adamlann ro­lu dəyişilsə do, onlann cinayət pozğunluğu hahna münasibotlərinin mütləq monada dəyişildiyini güman ctmok, şübhosiz ki, sohv olar-di.

Göründüyü kimi, eksperiment elo təşkil olunmuşdur ki, mohz onun 2-ci morholosindo, prokuror vo vokilloro öz rollarini dəyiş-mok toklif cdildikdə, rolla munasibotin bir-birilo uyuşub-uyuşma-ması (uyğun gəlib-gəlməməsi) faktı üzə çıxmalı idi.

Eksperiment prosesindo bu cohot bütün aydınlığı ilo özünü göstərdi: prokurorlann 7, vokillorin iso 6 nofori miivafiq hiiquq pozğunluğu hallarını oks rol baxımında qiymotlondirmokdon imti-na etdi. Onlar bunu aşağıdakı kimi əsaslandırırlar: «Мәп özümü vo­kil kimi təsəvvür etmok istəmirom, hcç vaxt vokil işləməmişəm, mon hüquq pozğunluğu hallannı vokil kimi qiymotlondiro bilmo­гәт». «Ргокигогип işi vəkilin işindon qat-qat çətin olsa da, mon vo­kil olmaq istomezdim, mon cinayəto vokil gözü ilə baxa bilmə-гәт». «Моп İ6 il prokuror olmuşam, müstər.tiq, hakim işlomişom, vokil do işloməli olmusam... Vokil işləyondo do özümü qolbən prukorur kimi hiss etmişem. Xüsusilə ilk vaxtlarda monim üçüıı çox çətin idi, iııdinin özimdə do canini müdafiə etmoyi əmolli-baş-'ı öyrono bılmomişom. Bu adamdan böyük səy tələb edir».

Bli materiallan diizgiin tohlil ctmok üçün bir məsələni qcyd edek: ekspcrimcntdə iştirak edon adamlann hamısı müvafıq cinayot pozğunluğu hallarını istər prokuror, istərso do vokil rolunda qiy-ınotlondinnək iiçün kifayot qədor biliyo malikdirlər. Bos, onlann Ыг qismi no üçün rclunu doyişmokdən ımtina cdir? Mosolo onda-dir ki. hiiquq pozğuııluğu hah bilik osasinda deyil, hiiquq pozgun-luguna yaranır.ış münasibot (bizim misalımızda: prokuror vo vokil miinasiboti) osasinda qiymotlondiiilir. Ogor münasibət formalaşıb davamh münasibətə çcvrilirso, hotta xoyali situasiya belo rolu do-yismok, yeni rol qobul etmok üçün başlıca maneoyə çcvrilir: bu za­man bozi prokurorlar vokil rolunu. bozi vokillor iso prokuror rolu-nu qobul etməkdon imtina edirlor. Sosial rolla sosial miinasibotin uyuşması (bir-birino uyğun golmosi) sosial yönəlişin omolo golmo-si üçün osas sort loi don biridir. Eksperimentin nətıcoləri osasli su­rotdo gostorir ki, insanin sosial rolu ilo sosial miinasibotlori bir-bi-rilə uzlaşdıqda, sosial yönəlişliklor bilavasito davranışda ifado olu­nur: o, bu vo ya digor istiqamotdo foaliyyot gostorir. Ogor sosial rolla sosial münasibet bir-birınə uyuşmursa, sosial yönolişlik bu za­man ancaq koqnitiv vo ya affektiv soviyyodo ifado olunur (bax: şə-kil 31), insan bu vo ya digor sosial hadisoni miioyyon baximda qav-rayir, ona uyğun hisslor keçirir, lakin Lapycrin eksperimcntindo ol-duğu kimi, miivafiq sosial yönəlişo osason horokot etmir.

Beloliklo, biz sosial yönolişliyin osas qanunauygunluqlanndan biriiii aydınlaşdırdıq. Golin, indi do, bu baximdan Lapyer paradok-sunu tohlil edok.

Birinci cohot. Lapycrin eksperimentlorindo meh-manxana sahiblorinin cinliloro miinasibotilo onlann rollan bir-biri­no uyuşmur ve uyuşa da bilmoz. Onlar çinli toloboloro monli mii-nasibot bosloyirlor. Lakin, bununla belo, biznes mehmanxana sa-hiblori üçün daha höyük ohomiyyoto malikdir. pul qazanmaq onla­nn hoyatmin monasını toşkil edir. Əgor oteldo çoxlu yer varsa ve biznes mehmanxana sahibi üçun birinci dorocoli ohomiyyoto ma-

196

lıkdırso, bu zaman aydin mosolodir ki, o, öz münasibətindorı asıh Oİmayaraq çinli toloboloro yer verocokdir.

ikinci cohot. Lapyerin eksperimentlori öz-özlüyiindo Ho qodor maraqh olsa da, onda doqiq nozoro ahnmayan çoxlu ko-nusyot vardir. oslindo iso eksperiment miioyyon monada diizgiin planlaşdırılmamışdır.

Əgər Lapyer eksperimenti asağıdakı kimi planlaşdırsa idi, onun noticosi do başqa cür olardi: tutaq ki. oteldo ancaq iki boş yer var­dir. Otelo eyni vaxtda iki amerikali vo iki çinli tolobo golib yer al­maq istoyir. Mehmanxana sahibi bu zaman песо horokot edordi? Aydin mosolodir ki, o, öziinün sosial yönəlişino miivafiq olaraq ye-ri amerikali toloboloro veror. çinli tolobolori iso rodd edordi. Bu onunla izah olunur ki, homin situasiyada mehmanxana sahibinin ro­lu onun sosial miinasibotlori ilo asanlıqla uyuşur.

Üçüncü cəhət. Lapyerin eksperimentlori iki morho-lodə təşkil olunmuşdu. Lakin onlann noticolori bir-birino uyğun gelmir: birinci morholo 252 mehmanxana sahibindon 251 nofori çinli toloboloro yer vcrdiyi halda, ikinci morholodo 128 nofordon •ncaq 1 nofori suala miioyyon cavab vermişdi. Bunu no ilo izah et­mok olar? Mosolo ondadir ki, eksperimentin birinci morholosindo çinli tələbolor otelo Lapyerlo, yoni amerikali ilo birlikdo gəlmişdi-lor. Göroson, bu faktin eksperimentin noticosi iiciin ohomiyyoti ol-muşdurmu? Atalar dcmişkon, iiz-iizdon utanar. Eksperimentin ikin­ci morholosindo çinli tələbəlor bilavasito iştirak etmir. Mehmanxa­na sahiblori suala toklikdo cavab verirlor. Bu situasiyada onlann boyiik oksoriyyoti eksperimentin birinci morholosindon forqli ola­raq cinli toloboloro yer vermokdon imtina edirlor.

Beloliklo. biz sosial yönəlişliyin bozi xiisusiyyotlori ilo tanış olduq. Onlan tohlil edorkon sosial yönəlişliyin istiqamotino, moz-mununa xiisusi diqqot yetirilmolidir. Sosial yönəlişliyin istiqamoti, onun pozitiv vo ya ncqativ olmasi miixtolif amillərlo şortlonir. Xe-yir, şor, ədalot, xoşboxtlik, gözolfik, azadlıq və s. haqqındakı icti­mai idcallar v© sorvotlər onlann icorisindo xiisusi yer tutur.

UşaqUu i timai tocriiboyo yiyolondikco onlarda ictimai ideallar vo sərv^tloı ııqqında tosovviirlər formalaşır. Homin tosovviirlor onlann 1 ovi t tocriibosindo möhkəmlonir. sorvot meylinin miihiim torkib hs.so^ri lo çevrilir: şoxsiyyot, bir torofdon, cisim vo hadisolo-n bu idcallar vr sorvotlər baxımından qiymotlondinr, digor torof­don, öz hoyatını onlann osasinda qurur, öz həyatının monasını ho-

197

min ideallar və sən/ətlərin təntənəsində axtanr. Sərvət meylləri-nin, əxlaq normalannın inkişaf etməməsi infantilizmin başlıca əla-mətlərindən biridir.

4. İnsanların bir-birini qavraması və anlaması

İnsanların qarşılıqlı münasibətləri onlann bir-birini qavraması və anlaması prosesində formalaşıb inkişaf edir.

Ünsiyyət insanlann bir-birini qavramasından başlayır. Qavrayı-şın bu növü psixologiyada sosial persepsiya (latinca sosialis - ictimai, perscptio - qavrayış demokdir) adlanır.

Sosial perscpsiya termini psixologiyada 40-cı illorin (XX əsr) ortalanndan etibarən işlənilməyə başlamlmışdır. Əvvəlcə bu ter-minlə qavrayış prosesinin sosial amillərlə şortlənməsi faktlarını ifado edirdilər. Mosolon, Amcrika psixoloqu С. Bruner bir todqiqat zamanı uşaqları kasıb və dövlətli uşaqları olmaq üzrə iki qrupa bö-lüb onlara dəyəri bir ncçə qəpik olan xırda pul göstərdi. O, uşaqla-ra toklif etdi ki, pulun diametrinin песо sm, olduğunu miioyyon et-sinlər. Qəribə bir mənzərə alındı: tutaq ki, pulun diamctri 3 sm, idi. Lakin, ilk baxışda nə qədər təoccüblü olsa da, uşaqlar pulun dia-metrini bclo qavramadılar. Varlı uşaqları pulun diametrinin, tutaq ki, 2 sm, kasıb (fəhlə) uşaqları isə 5 sm olduğunu təsdiq etdilor. Mosolonin mahiyyoti çox sado idi: varlı uşaqlarının nəzərindo xır-da pul hcc no idi, buna goro do homin pul onlann gözündə сох ki-çik görünürdü, halbuki kasıb uşaqlan üçün göstərilən pul «əmolli-başlı dəyərə» malik idi, buna görə do pulun diamctri onlara oslin­do olduğundan çox böyük görünürdü. С. Bruncr bclo faktlan sosial pcrscpsiya tennini ilo tohlil etmoyo başladı. Lakin, tezliklo molum oldu ki, sosial perscpsiya termini öz-özlüyündo no qodor maraqh olsa da, onun bu monada işlənilməsi məqsədəuyğun deyildir.

Əvvəla, psixologiyada belo faktlan ifado ctmok üçün aynca appersepsiya¹ tennini vardir.

Digor torofdon, təkcə qavrayış deyil, hom do biitiin psixi pro­seslor (hafizə, tofokkiir vo s.) do sosial amillərlə şortlənir. Əgor bu monada sosial persepsiya termini totbiq edilsoydi, onda istor-isi

'Appersepsiya (latinca ap

198 muz digor psixi proseslorin do sosial amillərlə şərtlənməsini ifado etmok üçün xiisusi terminlor yaratmaq zoruroti meydana çıxardı.

XX yiizilliyin 50-ci illorindo, elmi-texniki tərəqqinin geniş vii-N.4 kosb etdiyi bir şəraitdə insan amilinin ohomiyyoti daha da artir-di insanin insan torofindon qavramlmasi mosololori diqqoti daha cox colb edirdi. Fiziki cisimlordon forqli olaraq insanin qavraml-masi noinki elmi, hom do böyük praktik ohomiyyoto malik olan mosolo kimi meydana çıxırdı. Əwəlcə insanin qavranılmasını so-lial obyektin qavramlmasi adlandınrdılar, lakin sonralar qavrayışın bn növünü sosial persepsiya kimi ifado etmoyo basladilar. 70-ci il-lordo terminin ohato etdiyi mosololor daha da genişləndi. Hal-ha-iirda sosial persepsiya termini ilo 3 nisboton miistoqil prosesi -fexsiyyətlərarası qavrayış, insanin özünüqavraması vo qruplararasi qavrayışı nozordo tuturlar.

Sovet psixologiyasinda sosial persepsiya sahosindo apanlan ilk todqiqatlar insanin insan torofindon qavramlmasi vo qiymotlondi-tilmosi məsələsinə həsr olıınmuşdur. Onlann noticolori A. A. Bo-dalevin «İnsanın insan torofindon qavramlmasi» (Leninqrad, 1965) adh monoqrafiyasmda ümumiloşdirilmişdir.

Qərb psixologiyasindan forqli olaraq sovet psixologiyasinda sosial persepsiya proseslorinin xiisusiyyotlori muxtolif soviyyoli qruplarda birgo foaliyyot şoraitindo öyrənilir, başqa sözlə, onlar lo-ılıvyot prinsipi osasinda tohlil edilir. Bu baximdan sosial persepsi-\.ı prosesləri aşağıdakı istiqamətlərdə todqiq olunur:

• 
  qrup iizvlorinin bir-birini qavramasi;
  
• 
  qrup iizvlorinin başqa qrup iizvlorini qavramasi;
  
• 
  insanin özünü qavramasi;
  
• 
  insanin öz qrupunu qavramasi;
  
• 
  insanin «başqa» qrupu qavramasi;
  
• 
  qrupun öz üzvünü qavramasi;
  
• 
  qrupun başqa qrupun iizviinii qavramasi;
  
• 
  qrupun başqa qrupu (vo ya qruplan) qavramasi.
  

Göründüyü kimi, sosial persepsiya prosesləri çoxcəhətlidir, la­kin bununla bclo qeyd etmok lazimdir ki, onun osas mosololorin-don biri, bolko do on başlıcası insanin insan torofindon qavranilma-II vo anlaşılmasıdır. Bu, hor şeydon ovvol, onunla bağlıdır ki, sosi­al persepsiya sayəsindo təşəkkül edon insan surotlori iinsiyyot pro­sesinin vo birgo foaliyyotin tonzim edilmosindo miihiim rol oyna-yir. Adi bir situasiyanı xatirlayaq. Tutaq ki, biz kimdon iso saatin

199 neçə olduğunu soruşmalıyıq. Yaxınlıqda iki adam vardir. Biz onla­nn hər ikisini yaxşı tanıyırıq; onlardan biri mədəni adamdır, о biri-si hoddindon artıq kobuddur. Biz, onlann ikisinə do eyni şəkildə müraciot cdərikmi? Şübhosiz ki, yox. Hotta çox vaxt ikinci halda imkan daxilində kobud adamdan söz soruşmaq belə istəmirik. Bu vaxt müxtəlif adamlarla ünsiyyətimizin xarakteri, ilk növbədə, on­lar haqqinda malik olduğumuz təsəvvürlorlo miioyyon olunur.

Sosial persepsiya sahosindo apanlan müxtolif todqiqatlarda şa-girdlorin miiollimi, oğlanların qızları, boksçunun rəqibini, taksi sü-rücüsünün piyadanı vo s. qavramasına aid xeyli maraqh faktlar mii­oyyon edilmişdir.

Psixoloji todqiqatlar (A. A. Bodalcv vo başqaları) gostorir ki, insanlar bir-birini qavrayarkon adoton 3 cohoti: a) fiziki simam; b) ekspressiv (ifadoli) davranışı; v) gcyim xiisusiyyotlorini qavrayir­lar.

Insanlar bir-birini qavrayarkon adoton zahiri görkəmin: «boy», «göz», «saç». «qaş», «bədən» vo s. kimi atributlarına diqqot yeti-rirlor. Bu, qanunauyğun cəhətdir. İnsanın fıziki simasının ele-mentləri olduqca çoxdur. Lakin psixoloji todqiqatlar gostorir ki. in­sanin insan torofindon qavramlmasi prosesindo onlann hamisi eyni dorocodo rol oynamir. Bu baximdan bozi elementlorin. xiisusilo «saç», «göz», «burun», «dodaqlar» vo s. ohomiyyoti daha böyük-dür. Onlar insanin insan torofindon qavramlmasmin istinad ele-mentlori - olamotloridir. insamn insan torofindon qavranilmasinda homin elementlorin hamisi iştirak etmoso do, on azı birinin iştirakı zoruridir.

Insanlarm bir-birini qavramasinda sifot miihiim yer tutur. Bu, hor şeydən ovvol, onunla bağlıdır ki, insan sifoti affektiv ohomiy­yoto malikdir. Sifotin on ifadoli olamotlori ağızla göz sahosindo (arasinda) yerloşir. Bu sahoyo m i m i к a z о n a s ı deyilir. Insanin insan torofindon qavranilmasinda ekspressiv yükii bu zona-lardaşıyır. Bclo ki, giilüşün ifadəsindo ağız, muxtolif emosiyalann ifadosindo iso göz sahosi daha miihiim rol oynayir. Bu baximdan si­fot noinki qavramlmaq iiciin munasibdir, hom do sifotin eksprcssi-yasi insanin halotlorini oks etdirir vo homişo iinsiyyoti prosesindo nozoro alinir. Hor hansi bir adam başqasının sifotini tosvir edorkon sifotin forması, gözlərin rəngi, bumun böyükluyü vo formasi, do-daqlar, aim, qaş, ağız, çəno vo s. haqqinda molumat verso do, onla-n həmişo mənalandırır, qaşın, gözün vo dodaqlann tokrarolunmaz eizgiləri arxasinda insan psixologiyasmm sirrlərini axtanr. Kişilorə nisboton qadinlar bu cohotdon daha yaxşı notico göstorirlər.

Bir todqiqat zamam diktorun artikulyasiyasimn (onun ki-noplyonkaya çəkilmiş çıxışı səssiz nümayiş etdirilir) və səssiz lilmlərin qavramlmasi şəraitində normal və zəif eşidon kişi vo qa-dınların, eloco də oğlan və qızların sözlori tanıması xiisusiyyotlori öyrənilmişdir. Eksperimental surotdo miioyyon edilmişdir ki, hor iki halda qadinlar (qızlar) şifahi nitqi kişiloro (oğlanlara) nisboton daha yaxşı qavrayirlar: canlı artikulyasiyaya görə sözlori daha yax-fi qavrayan qadinlann miqdan kişilərə nisboton 1,9 - 2,2 dofo, sos-liz filmloro goro iso 2,6 - 3,7 dəfə çox olmusdur.

Artikulyasiyada miixtolif nitq iizvlori iştirak edir. Onlann ico­risindo dodaqlar xiisusi rol oynayir. «Fikrin dodaqlara görə oxun-masi» tennini do mohz bu fakti tosbit edir. Bu zaman görünən arti-kulyasiyadaki informasiyanin qavranilmasinda bilavasito mimika zonasi, eloco do vokal mimika ilo bağlı olan olavo vasitolor, moso­lon, ekstralinqvistik vasitolor (pauza, gülüş, ağlama, nitqin tempi vo I.) foal rol oynamağa başlayır. Bu aydm şəkildə gostorir ki, qadin­lann mimika zonasim daha çox ayird etmosi sosial persepsiyada meydana çıxan cinsi forqlor icorisindo miihiim yer tutur.

Miioyyon edilmişdir ki. insanin tam suroti todricon omolo go­lir, onun yaranmasi qavrayış obyektinin oks olunduğu mokan-za-ınan şoraiti ilo əlaqədardır. Mosolon, normal adamlar yaxşı görmo soraitındə onlardan 2 km arah mosafodo olan adamı otrafdakilardan ayıra bilirlor. 1 km mosafodon onlar insanin iimumi konturlanm görürlor. 700 m. mosafodon iso başqa adamın ol vo qol horokotlo-Nni qavrayirlar. Onlar 400 m. mosafodon adamin baş geyimini, 300 m. mosafodon başını vo çiyinlərini, sifot dairosini, geyiminin ron-gini, 200 m. mosafodon sifotini, ollorini, 60 m. mosafodon gozlori-iii. burnunu vo bannaqlarmi, 20 m. mosafodon iso biitiin xiisusiy­yotlorini oks etdirirlor.

Görmə şəraitindən asılı olaraq insanin insan torofindon qavra-nilmasinin göstəriciləri do dəyişir.

Fiziki simamn, ekspressiv davranışın vo geyim xiisusiyyotlori-nin qavranilmasinda yaş planında miioyyon forqlor müşahido olu­nur. A. A. Bodalev bu baximdan miioyyon cdilmiş qanunauyğunlu-ğu tohlil edorok gostorir ki, yaş artıqca insanlar qavrayış prosesin­do başqa insanin fiziki simasina aid olamotlori daha çox ayird cdir-ler. 7 - 8 yaşa nisboton 21 - 26 yaşlannda fiziki simamn qavrayış


zamanı təsbiq cdilən elcmentlərinin faizi, demək olar ki, 22 dəfe artır. Yaş artdıqca ekspressiv davranış daha çox əhəmiyyət kəsb edir. 7-8 yaşa nisbətən 21 - 26 yaşlannda ekspressiya xüsusiyyət-, lərinin tosbit olunmasi faizi, demək olar ki, 3,6 dəfə artır. Bundan fərqli olaraq, yaş artdıqca insanlar bir-birini qavrayarkon geyim xü-susiyyotlərinə daha az diqqət yetirirlor. 7-8 yaşa nisboton 21 - 26 yaşlarmda zahiri görkəmin bu cəhətinin təsbit olunma faizi 14,9 dəfə azalır.

İnsanın insan torofindon qavramlmasi prosesini tohlil edorkon qavrayış subyekti vo obyektinin xiisusiyyotlorini nozoro almaq la­zimdir.

Tutaq ki, hor hansi bir toləbə təbiotin qoynunda seyro dahb gülləro, çiçəklərə hcyran-heyran tamaşa edirdi. Bu zaman giil-ci-çək (qavrayış obyekti) üçiin ona kimin baxmasinm (qavrayış sub-yektinin), песо deyərlər, ohomiyyoti vardırmı? Suahn cavabi ay-dındır: yox. Əgər homin tələbə başqa bir adama, mosolon, sevdiyi qiza baxarsa, bu zaman qavrayış obyekti (qız) qavrayış subyektino (toloboyo) noinki laqcyd qalmır, passiv mövqc tutmur, hotta miix­tolif yollarla ona tosir göstorir. Ümumiyyətlo, hor bir adam oziinu qavrayış obyekti kimi forqlondirir: o, bilir ki, küçədo do, işdo do, evdo do, tcatrda da, kafedo do ona baxan var. Adamlar öz davranış vo roftarlannda adoton bu cohoti nozoro alır, başqa adamlarda oz-lori haqqinda yaxşı tosəvvürlər yaratmağa çalışırlar. insanlarm bu məqsədlə istifado etdikləri təsirli yollardan biri fızioqnomik maska adlanır.

Yunanca phusis - təbiot, gromon - bilon demokdir. Bu zaman maska tobii imkanların, mosolon, zahiri görkomin köməyi ilo yara-dihr. Buna goro do ona fizioqnomik maska deyilir.

Fizioqnomik maska başqa adamı nozordo tutur, başqa adam üçiin yaradılır vo iinsiyyot zamanı qarşılıqlı tosir vasitələrindon bi-rinə çevrilir. Fizioqnomik maskaya miiraciot etmoklo insan oslindo başqa adamda on azı yaxşı toossiirat yaratmaq moqsodilo öziinün təbiətin ona bəxş etdiyi fizioqnomik imkanlannm təsirini artirma-ğa çalışır. О, bu zaman yaş, cins vo peso xiisusiyyotlorini adoton nozoro alır. Gözollik, kişilik vo ya qadınlıq haqqındakı etalon vo stcreotiploro miivafiq olaraq saç düzümü fonnalanndan, kosmetik vasitolordon istifado edir. Bir sira hallarda bu moqsodlo plastik cor-rahiyyə omoliyyatlanna da miiraciot edilir. Plastik corrahiyyodon osason gone qadinlar istifado edirlor. Lakin təcrübə gostorir ki, bir

202

hallarda yaşlı adamlar da «kifir» görünməkdənso, plastik cor-jjthiyyənin əzablarına dözmoyi daha ustiin tuturlar. Tokco bu coho-iiii özii fizioqnomik maskanin insan iiciin no qodor ohomiyyotli ol-■uğunu oyani surotdo gostorir.

Fizioqnomik maska nisboton statik xarakter daşıyır. Ünsiyyətin dinamik cohoti mimikada, jestlordo vo s. tozahiir cdir. insanlar on­lann vasitosilo psixoloji maska yaradirlar.

Psixoloji maska hisslorin, fikrin, royin gizlodilmosini nozordo lutur. Tamahkar, rüşvətxor, müftəxor, böhtançı adamlar psixoloji m.ıskadan moharotlo istifado edirlor ki, bu da onlarla miibarizo işi-III güman edildiyindən qat-qat çox çətinləşdirir. Belo adamlann başqa adamlarla qarşılıqlı miinasibotlori adoton saxta xarakter daşı-yır.

Başqa adamlann qavramlmasi prosesindo bu cohotlor песо no­zoro alinir? Homin suala cavab vermok iiciin sosial persepsiyanin mcxanizmlorini aydınlaşdınnaq lazimdir.

insanlar iinsiyyot prosesindo sanki bir-birlərinin davranışının psixoloji çalarlarını «oxuyurlar»: onlar qavradıqları adamlann zahi-п görkominin, ekspressiv davranışının vo geyim xiisusiyyotlorinin monasını özləri üçün aydınlaşdırır, şəxsi keyfıyyətlərini tohlil edir­lor. Bu о demokdir ki, başqa adam tokco öziinün fiziki keyfiyyotlo-rinə (fılan boylu, cinsli, yaşlı, sifətli, gözlü vo s.) goro qavramlmir. 0, birinci növbədo, comiyyotdo miioyyon yer tutan, qavrayanin vo comiyyotin hoyatinda bu vo ya digor rol oynayan şəxsiyyət kimi qa\ ranılır vo dork olunur.

Insamn insan torofindon qavramlmasi muxtolif amillorlo çortlənir: fordi hoyat təcrübosi, yaş, cins, peso, tohsil, milliyyot, et­nik monsubiyyot vo s. sosial perscpsiyaya miihiim tosir gostorir-. Lakin, bununla bclo, onun iimumi qanunauygunluqlan vardir.

insanlar qavrayış prosesindo bir-birlorini muxtolif sosial etalon vo stereotiplər baxımından qiymotlondirirlor. Etalon fransız sözü olub ölçü niimunosi demokdir (mosolon mctr - uzunluq ölçüsü cta-lonudur). insanlar muxtolif fiziki obyektlərlə yanaşı sosial ob-yektlori do qiymotlondirorkon miioyyon etalonlardan istifado edir­lor. Sosial etalonlar muxtolifdir. Kişilik vo qadınlıq etalonlarmi bu­na misal göstərmək olar.

Oğlanlar (kişilər) oğlanları (kişiləri), oğlanlar (kişilor) qızları (qadınları), qızlar (qadinlar) qızları (qadınları), qızlar (qadmlar) oğ-lanları (kişilori) qavrayarkon, adoton bir-birlorini bu etalonlara osa-

203 sən qiymətlöiıdirirlər. Aşağıdakı nümunələrdə qızlann oğlanlan kişi etalonu əsasında necə qiymətləndirdiklərini aydın körmək olar. «Nazim» yaxşı oğlandır. Zahiri görünüşü haqqinda iso bele deyə bilərəm. Qaraşın, qarasaçlı, qara gözlüdür, çox da incə olma-yan bumu vardir. Ağzı və dişləri pis deyil. Bədoni çox incədir. Б bil qızdır...», «АҺау monim о qodor do xoşuma golmir. Girdo i kök üzü vardir. Qahndodaqh vo xırdagözlü oğlandır. Demok о; ki, kürəyi belindən scçilmİD>, «О, irigöz oğlandır. Boyu kiçikdi Seyrək qaşları var. Ancaq xasiyyotino söz ola bilməz...», «Zaun_ qara qaşları, mavi gözləri var. Hündür boyu onu hamıdan ayır£_ Ancaq onun bir böyük eyibi var; qıılaqları yekədir. Yekə deyonde, çox yekədir, о qodor ki, aşağı oyilir. Enli kürəkləri ona oğlan gö-zolliyi boxş etmişdİD).

ц$ Insanlarm bir-birini qavramasi prosesindo sosial s t e -г e о t i p 1 о r i n (yunanca stereos - möhkəm, tuqos - ad demok­dir) do öz rolu vardir. Stercotiplor miioyyon bir irqə. milləto, pcşo-yo, etnik qrupa vo s. monsub olan adamlar, qruplar haqqinda adi şü-ur iiciin sociyyovi olan təsəvvürlor kimi meydana çıxır. Bu tosov-viirlor sado. sxematik, hotta bozon tohrif olunmuş xarakter daşısa da, stereotiplori tokco bilik kimi tohlil etmok olmaz. StereotiplenM sosial obyektlor haqqinda miioyyon biliklor öz oksini tapir, lakin onlann osas runksiyasi heç do bununla bağlı deyildir. Stereotiplor sosial obyektloro miioyyon miinasibot yaradir. Mosolon, miihasibat işçilori haqqinda stereotiplordo onlar xosis, quru adamlar kimi toq-dim olunurlar. Biz yaxşı tanımadığımız hor hansi bir miihasibi bu baximdan qiymotlondirondo ona «xosis», «quru» adam kimi miina­sibot bosloyirik.

Strcotiplor insanlarm şoxsi təcriibosinin ümumiləşdirilmosi osasinda formalaşır. Kitablardan, kinofilmlordən alınmış molumat-lar, tanış adamlann danışdıqları ohvalatlar vo s. adoton bu stereo-tiplorin möhkomlənmosi üçün şorait yaradir. Onlar çox vaxt adam­lann bir-birini diizgiin dork etmosino mane olur.

Bir miihiim cohoti do qeyd edok: fiziki obyektlordon forqli ola­raq. sosial obyektlorin qavramlmasi emosional calarlarla zongindir. Söhbot insandan, onun təsviri hcç do asan olmayan baxışlarından, çöhrosinin rəngindon, əllorinin horarotindən, ürəyinin döyüntüsün-dən gcdir.

Göziimüz başqa adamın gözünə sataşanda... həyocanlanınq, hahna yanınq, dərdinə şorik oluruq, özümüzün, tutaq ki, toləbolik

204