Dərslik «Çİnar-çAP»

Ill HISSƏ

İDRAK PROSESLƏRİ VƏ ONLARIN TONZİMİ
IX FƏSİL HİSSİ-PERSEPTİV PROSESLƏR
1. İdrakın formaları və səviyyələh

İdrak insandan xaricdo mövcud olan obyektiv alomin onun üzvlərinə, beyninə təsirindən yaranan inikas prosesidir. В subyektlə obyektin qarşılıqlı münasibəti ön plana kcçir. Məhz lə bir qarşılıqlı miinasibot olmasa idrak prosesinin baş ven^ mümkiin deyildir. İdrakın bünövrəsini mohz belə qarşılıqlı t təşkil edir və həmin qarşılıqlı tosir sayəsində inikas yaranir. İni passiv vo aktiv olur.

Qcyri-üzvi təbiotdəki inikas osason passiv səciyyo daşıyır. kin qarşılıqlı tosir burada da öziinü gostorir. Qayaya çırpılan lar parçalanıb tökülür, lakin qayada da todricon ovulma prosesi verir. İki bilyard sari bir-birino doydikdo biri о birisinin tosirini etdirir, lakin tosir edon özü do təsirə məruz qalır, noticodo hor si öz horokot istiqamotini dəyişir.

Üzvi alomin meydana golmosi ilo inikas formalan doyişir. lo ki, burada aktiv vo passiv inikasla yanaşı vasitosiz vo vasitoli kas formalan meydana çıxır. Bu, miioyyon monada psixi in üçün zəmin, başlanğıc rolu oynayir.

İnikasın aktiv formasi mohz psixi inikas soviyyosindo no? саф1г. Belo ki, hor hansi bir canh varliq öz mövcudluğunu hiss mok üçün miihitin tosirlorino aktiv horokotlor formasmda ca vermolidir. Mosolon, ac heyvan yem axtarmah vo ya ova cixn dir. Bu iso psixi inikas olmadan mümkün deyildir. Elo bu ma deyilir ki, canh varlığın aktivliyi psixikanin mövcudluğu ilo şə nir. Axi, heyvamn qida maddosi bilavasito onun yaninda ol onu axtarmah, tapmali olur, foalhq gostorir. Yoni orqanizmlo yış şəraiti arasinda yeni olaqo formasi tapihr. Bu, psixi inikas Çünki heyvan aclığını duymah, onu ödomok üçün yol vo vasi tapmali idi. Ac heyvamn davranışına diqqot yetirin: o, mux

252 etlordo qaçır, axtanr, çoxlu enerji sorf edir. Ac heyvan no qaçır, noyi axtanr, no üçün axtanr? Burada bir sira psixi hadi-tiyacın duyulması, toləbata çcvrilməsi, toləbatın ödonil-i üçün axtarış, ovun tapılması, onun tutulması üçün horokot |klin müəyyənloşdirilmosi vo sairo nozoro çarpır. Şəraiti qav-bioloji cohotdon ohomiyyotli, biotik qıcıqlan abiotık qıcıq-' n forqlondirmok heyvamn aktiv idrak foaliyyoti ilo olaqodar-lu qobildon olan aktivlik bitkilor alomindo nozoro сафпиг. I • bir aktiv idrak foaliyyoti heyvamn hoyatını tomin etmoyo yö-prtişdir. Demoli, idrak foaliyyotinin psixoloji mahiyyotini başa ||пюк üçün biz ilk növbodə bir neçə sualla rastlaşırıq: песо olur orqanizmin mövcudluq şəraitində bu vo ya digor dorocodo ayn ehtiyac təlobata çevrilir? Tolobat песо meydana çıxır? Tolo-nr axtanşı песо toşkil edir, onu песо istiqamətlondirir? Axtarış • hoyata keçir? Axtanş strategiyası nədir? Demoli, idrak fəaliy-ya inikas sayəsində orqanizm öz ehtiyacını dork cdir, уө-ft/unün mövcudluğu üçün zoruri şərait yaradir. Heyvanlann psi-sında və ya davranışında nozərə çarpan struktur (ehtiyac, təlo-axtanş, mosolonin holli, horokotlərin gəlocəklə olaqoləndiril-« vo s.) bu vo ya digor dorocodo insanin da idrak foaliyyotinin kturu iiciin xasdir.

Huraya insana moxsus olan yeni idrak foaliyyoti növü insan i qoşulur. Noticodo insanin idrak foaliyyoti orqanizmlo miihit nda miivazinot yaratmaqla: a) insanin davranışını tonzim , b) insanin golocoyo munasibotini, golocokdo ola bilənlərə yo-nosini tomin edir. Bunun sayosindo insan golocok foaliyyoti-^anlaşdırmaq, golocəyi görmək imkanı oldo edir. Başqa söz-Insanm idrak foaliyyoti hom do onun gələcoyi qabaqcadan gör-bacarığı vo imkanıdır. Belo bir kcyfıyyət insana sosiallaşma Ictimai-tarixi tocriiboni monimsomo sayosindo miiyossor ol-!ur. Demoli, idrak prosesləri öz mexanizmino vo struktunma > hom hcyvanlarda, hom do insanlarda miioyyon iimumi cohot-malik olsa da, imkanlarına, inkişaf xüsusiyyətlorinə vo soviy-ırinə göro bir-birindon köklü surotdo forqlonir. Genetik cohotdon idrak foaliyyoti passiv formadan aktivo, va-I/ formadan vasitoliyə doğru inkişaf yolu keçir. Lakin bunlar birindon obodi aynlmir, bu bozon do hotta fordin, sözün geniş ında, voziyyətindən asıhdır. Lakin iimumi mexanizm hamı eynidir. (Bax: şokil 37).

253