Dərslik «Çİnar-çAP»

Pişik

Böyük bcyin
siv» horəkətlərini, insan psixikasında «heyvani cəhətləri», bəzən isə mürəkkəb şərtsiz reflcksləri ifado etmək üçün instinkt terminin-dən istifadə olunmuşdur. Müasir psixologiyada terminin monası doqiqləşmişdir; o, elmi tcrmin kimi «gcnetik cohətdən təsbit olun-muş», «irsən möhkomlonmiş», «anadangəlmə davranış» mənasını ifado edir.

İnstinktiv davranış forması zəncirvari xarakter daşıyır: o, hər hansı bir qıcığın (iy, sos, duruş, dəri reaksiyaları, rong və s.) təsiri ilə əmələ golir və ardıcıl surətdə davam edir. Müxtəlif hallarda hö-rümçoyin tor toxumasını, bal ansının şan qayırmasını müşahidə et-səniz, bunu asanlıqla müəyyon edo bilərsiniz. İlk baxışdan bu hə-rəkotlər məqsodouyğun horokotlərə bənzoyir, əslində isə belə dc-yildir. Aşağıdakı misallar bu sahədən səciyyəvidir: - ogor bal üçüıı nəzərdə tutulmuş şanmın arxa tərəfıni kəssək, arı yararsız şana mü-vafıq miqdarda bal doldurur vo balın о biri tərəfdon axmasına bax-mayaraq şanın üzünü mumla suvayır.

Zooparkda saxlanan Neıo adlı şirə bodbəxlik üz vennişdi: xəs-





təlikdən sonra tükləri tökülmüşdü. Onunla bir qəfosdə qalan digər vəhşilər keçəl şirə məhəl qoymayır və tcz-tcz ona hücum cdirdilər. Psixoloqlar Nero üçün süni yal düzəltməyi təklif ctmişlər. Şir tək-lifın onun xcyrinə olduğunu hiss edibmiş kimi parikin geydirilmə-sinə mane olmamışdır. Pariki geydirəndən sonra şirlərin Neroya qarşı reaksiyası о dəqiqə dəyişmişdir.

Bu cəhotdən aşağıdakı misal da maraqlıdır: qanşqada feromon adlı ifrazat hasil edən vəzilər vardır. Başqa qanşqalar bu feromon-ların kimyəvi tosirini duyur. Tozə ölmüş qanşqa müəyyən feromon ifraz edir. Onda bir-iki gündən sonra çürüntü iyi omələ gəlir. Bu çürüntü iyini duyan qanşqalar ölünü yuvadan bayıra çıxarır. Bu instinktiv davranışdır. Qanşqaların ölü qanşqanı düşünmədən yu­vadan kənara atdıqlarını sübut etməkdən ötrü bclə bir təcrübə apar-mışlar: ölü qanşqada hasil olan çürümə mohsulunu diri qarışqanın üstünü çəkirlər. Başqa qanşqalar iyin tosiri nəticosindo diri qarış-qanı, onun müqavimət göstərmosino baxmayaraq, ölü qarışqa kimi yuvadan bayıra atırlar. Diri qarışqa yuvadan uzaqda qalmayır və ye-nidon öz yuvasına qayıdır. Lakin üzərino sürtülmüş çürüntü məh-sulunun tosiri onu yenidən ölü kimi yuvadan uzağa apannağa vadar edir. Diri «meyitin» yuvadan uzağa daşınması şoklində olan belə instinktiv hərəkət təcrübəni aparan şəxs torofındon qarışqanın üzə-rinə çəkilmiş məhlul öz təsirini itirənə qədər davam edir.

Instinktiv davranış formalanna heyvanlann hamısında geniş tə-sadüf olunur. İnkişaf etmiş heyvanlarda onlar daha mürokkob xa­rakter daşıyır. Məsələn, yaşlı ali meymunlarda instinktiv davranış ibtidai heyvanlann instinktindon osaslı surotdə forqlənir. Ali mcy-munlarda (xüsusən şinpanzedə) anadangolmə davranış forması olan yuva tikmək instinkti mövcuddur. Tobii şəraitdə onlar budaq-larda yuva qururlar. Müşahidələr göstorir ki, mcymunlann yuva qurmaları onların materialı seçərkən praktik təhlildən istifadə et-molərinə, yəni onları yararhlığına göro ayırmalanna səbəb olur. Todqiqatın gedişi prosesində meymunlann quruculuq «fəaliyyəti» gəmiricilərin (siçovulun) yuva qurması ilə müqayiso edilmişdir. Müxtəlif bərkliyə malik olan matcrialdan, məsələn, ağac budağın-dan və kağızdan həm şimpanze, həm də siçovul eyni tipli yuva qu­rurlar: yuvanın əsasını nisbətən bərk materialdan, iç səthini isə da­ha yumşaq materialdan düzəldirlər. Əgər şimpanzcyə və siçovula yalnız yumşaq material versək, onlar homin matcrialdan yuva qur-mağa başlayırlar. Əgər heyvanlar əvvəlco toqdim olunmuş matcri-

26 aldan yuva qurub qurtarandan sonra onlara daha bərk material ver-sək, dərhal heyvanlann reaksiyalannın keyfıyyətcə fərqli olduğu aşkara çıxar. Şimpanze daha bərk materialı alan kimi, dərhal yuva-nı yenidən qurmağa başlayır. Əlinin bir hərəkəti ilo o, yumşaq ma­terialdan düzəltdiyi yuvanı kənara itəloyir, bərk materialı götürür və ondan yuvanın bünövrosini qurmağa başlayır. O, yalnız bundan sonra yumşaq materialdan istifadə cdir, onu yuvasının içərisinə» döşəyir. Bu cür şəraitdə siçovullar bork materialı yumşaq materia-lın üzərinə qoyaraq tikintini davam ctdirirlər. Beləliklə, siçovullar-dan fərqli olaraq meymunlar, hətta instinktiv surətdə hərəkət edən-də belə, xarici şəraiti nəzorə alırlar.

İnstinktiv davranış anadangkəlmədir. Bu onun başlıca xüsusiy-yətidir. Müvafıq qıcıq təsir göstərən kimi instinktiv davranış da bir növ öz-özünə yaranmağa başlayır. Lakin son zamanlar xüsusilə meymunlar üzərində aparılan müşahidəlor göstordi ki, nisbətən mürəkkob instinktiv davranış tormaları öz-özünə əmələ gəlmir. Onlar əsasən sürü şəraitindo formalaşır. Məsələn, müəyyən edil-mişdir ki, sürüdən təcrid cdilmiş meymun balalarında seksual dav-ranış müşahidə olunmur. Tocrübə aşağıdakı kimi apanlmışdır: üzə-rində təcrübə aparılan cavan mcymunlardan hər biri ayrıca qəfəsə salınmışdır. Onlar bir-birini görsə və eşitsə də, bir-biri ilə fıziki ün-siyyətə girmək imkanından mohrum idilər, başqa sözlə, seksual oyunların baş vermosi imkanı aradan qaldırılmışdı. Müəyyən vaxt keçdikdən sonra tədqiqatçılar homin mcymunlardan nəsil almaq məqsədilə onları bir ycrə buraxanda molum oldu ki, seksual davra-nışm formalaşması bilavasitə qrup effckti ilə şərtlonir.

Başqa tədqiqatlar da bu nəticəni sübut edir. Q. F. Xarlou təzə doğulmuş Masasas rhesus növlü meymunlan analanndan ayınb on-ları fərdi qəfəslərdo saxladı. Qofəslərə yan-yana iki cansız ana mo-deli qoyulmuşdu. Onlardan hər ikisinin «bədəni» tor-tor məftildən hazırlanmışdı. Lakin birincidən fərqli olaraq ikincinin üstünə tüklü parça çəkilmişdi. Birinci ananı şərti surətdo «moftil апа», ikincini isə «рагса апа» adlandıraq. Onların arasında bir fərq do var idi: «məftil ana»nın əmzikləri var idi: meymunları həmin əmziklor va-sitəsilə ycdirdirdilor (şəkil 6).

Təcrübələrin gcdişindo maraqlı noticələr alındı: meymun bala-ları öz günlərinin çoxunu «рагса апашп» yanında keçirirdilər, ona daha çox sığınır, onu daha çox əzizləyirdilər. Bu göstərir ki, ana ilə bala arasında rabitolərin yaranmasında cismani təmas daha böyük

27 əhəmiyyətə malikdir, aclığın əhəmiyyəti isə nisbəton azdır (məftil ananın əmzikləri olsa da, meymun balalan ona çox vaxt yaxın get-mirdilər). Meymun balalarına qəfıldən tanış olmayan hər hansı bir əşya göstərdikdə də, onlar adətən «рагса апапт» yanına qaçırdılar (şəkil 7).

Xarlou eksperimentləri müxtəlif variantlarda təşkil edirdi. On-lardan bəziləri ilə tanış olaq. Hksperimentin bir variantında mey­mun balası 180 gün «рагса апапт» yanında bəslənildikdon sonra onu 90 gün tək saxlayırlar. 90 gündən sonra meymun balasını «раг­са апапт» yanına buraxırlar; o, ilk vaxtlarda olduğu kimi, «рагса апауа» sığınmağa, onu tumarlamağa, yalamağa başlayır. Deməli, 90 gün meymunla «рагса апа» arasında əvvəllər yaranmış cmosio-nal rabitələri poza bilməmişdir.

Eksperimentin başqa bir variantı: meymun balalarını 3 qrupa -А. В və V qruplarına böldülər.

A qrupunda meymun balalannı 180 gün tok (anasız) saxladılar, sonra isə onlara ümumi «idman meydançasında» başqa meymunlar-la oynamaq imkanı verdilor.

В qrupunda meymun balalan 180 gün «рагса апапт» yanında saxlanıldı, onları yalnız bundan sonra başqa meymun balalarımn yanına buraxdılar.

V qrupunda da meymun balaları «рагса апашп» yanında saxla-nılırdı. Lakin onlara ovvoldon eyni vaxtda başqa meymun balalan ilo birlikdo oynamaq üçün şərait yaradılmışdı.

Eksperimentin nəticələri göstərdi ki, mcymunun başqa mcy-munlardan təcrid cdilmosi nəticosində onların davranışında dəyi-şikliklər əmələ golir. A qrupundan olanlar başqa meymun balalan ilə oynamır, onlarla əlaqə saxlamırlar. Hotta onlann «рагса апа» ilo oyunu belə, başqa qruplardakı meymunların öz anaları ilə oyunun-dan seçilirdi. В qrupıındakı meymun balalan hətta «рагса апапт» yanında büzüşüb künco sığınırdılar. Halbuki V qrupuna daxil edil-miş meymunlar başqa meymun balalan ilo asanlıqla əlaqoyə girir, birgə oyunlarda sorbəst iştirak edirdilor.

Xarlou meymun balalan üzorində müşahidəlorini ıı/.un müddət davam etdirmişdir. O, müəyyən etmişdir ki, В qnıpuna daxil edil-miş meymun balalannın scksual davranışında sonralar ciddi poz-ğunluqlar əmələ gəlir. Onlar, hətta ana olduqda bclə, öz balalarına «апа kimi» yanaşmırlar: ya öz balalan ilə ümumiyyətlə maraqlan-mırlar, ya da onları vurur, ümidsiz halda ona sığınmaq istoyon ba-

28 lasını özündən uzaqlaşdırır. Halbuki V qrupuna daxil edilmiş mey­mun balalan böyüyəndən sonra özlərini normal surətdə aparırlar.

Bundan başqa, son zamanlar apanlmış todqiqatlar noticosindo əldə edilmiş i m p r i n t i n q faktlannin miioyyon edilmosi ma-raqlıdır; xüsusilə К. Lorentsin qazlarla apardığı təcrübələrin təhlili göstərdi ki, vaxtilə, tamamilə vo bütünlüklə anadangəlmə, irsi, instinktiv davranışa aid edilən bir çox davranış fonnaları oslindo həyatda qazanılmadır.

K. Lorents qaz yumurtalarını iki yero ayınb, onlardan birincilə-ri ana qazın altma, ikincilori isə inkubatora qoymuşdu. Yumurtadan qaz balalan çıxdtqda onların bir hissəsi ana qazla birlikdə dən ax-tarmağa başlayır, inkubator qazları isə ilk dəfo Lorentsi görür və hər ycrə onun arxasınca getməyo başlayırlar (şəkil 8).

Qaz balalarının hamısını bir yerə yığıb üstlərini böyük bir qutu ilə örtdülər. Bir qədərdən sonra qutunu götürdülər: qaz balalan öz «valideynlorini» - ana qazı vo Lorentsi görən kimi dərhal iki у его ayrıldılar. Horəsi «öz valideyninin» yanına getdi. K. Lorents bu ha-disoni «imprintinq» adlandırdı.

İ m p r i n t i n q (inkiliscə - imprint - hokkolma dcməkdir) quş vo heyvan balalarının öz həyatlarının ilk çağlarında (ilk saatlar-da və ya birinci günlərdə) bilavasitə yaxınlıqda yerləşən mütəhər-rik cisimləri təsbit etmək və yadda saxlamaq qabiliyyətinə dcyilir. Müəyyən edilmişdir ki, ogər cisim (və yaxud adam) hərokot etmir-sə, qaz onu görən kimi dayanır. Halbuki yumurtadan çıxandan son­ra qaz balasının ilk dəfə gördüyü cisim hərəkət edirsə, о həmin cis-mi yadında saxlayır və onu gö-rən kimi izlomoyə başlayır. Şəkil 9-da imprintinqin öyrə-nilməsi sahəsində aparılmış təcrübə təsvir olunur.

Mühit doyişkəndir. Ona təkcə instinktiv davranış for-masında uyğunlaşma oslindo mümkün deyildir. Bu zəmində də heyvanlar mühitə hom də fərdi surətdə uyğunlaşırlar. Onlar öyronmo, eləco do bir çox hallarda toqlid yolu ilə müxtəlif vordişlərə yiyələnir-

29 lər. Fərdi qazanılmış davranış formalan dedikdə, heyvanlann yiyə-ləndikləri vərdişlər nəzərdə tutulur. Bir məsələyə diqqət edok; bu davranış fomıası nə üçün fordi davranış fonnası adlanır? İnstinktlər novo məxsusdur. Bu о demokdir ki, eyni bir instinktiv davranış müvafiq novo məxsus olan heyvanlann, mosələn, itlərin hamısında əsasən eyni xüsusiyyotlərlo təzahür edir. Halbuki vor-dişlor fərdi xarakter daşıyır. İki müxtəlif şoraitdə cyni növlü iki itin birindo bir cür, о birində isə başqa cür vərdişlər formalaşır, yəni onlann formalaşması fərdi xarakter daşıyır. Lakin bundan asılı ol-mayaraq fərdi qazanılmış davranış formalan instinktiv davranış for­malan əsasında təşəkkül edir. Bu iki davranış formaları bir-birilə о qədər qarşılıqlı əlaqodə təzahür edirlər ki, hətta bəzən onları bir-birindon forqlondirmək çətin olur. İmprintinq faktlannın müəyyən edilməsi bu baxımdan böyük əhəmiyyətə malik idi.

İntellektual davranış da genetik cəhətdən instinktiv və fərdi qa-zanılmış davranış formaları ilə bilavasitə bağlıdır. Bu cəhəti nəzo-rə almadan intellektual davranışı başa düşmok olmaz.

İntellektual davranış nədir? Ona nə üçün məhz «intellektual» davranış deyilir? intellektual davranışın əsasını ayn-ayrı cisimlər arasındakı mürokkəb münasibotlori oks etdirmək təşkil edir; bu za­man heyvan iki cisim arasındakı əlaqoni tapdığına görə bu davranış formasını intellektual davranış kimi xarakterizə edirlər (şəkil 10).

Akadcmik İ. P. Pavlovun Rəfael adlı meymunla apardığı təcrü-bəlor bu sahədə klassik təcrübələr hesab olunur. Şəkil 10-da onlar-dan biri təsvir edilmişdir.

Yuxarıdan banan asılmışdır. Otağa isə bir neçə yeşik və taxta parçalan tökülmüşdür. Ac meymun bananı görən kimi atılıb-düş-məyə başlayır, yeşikləri üst-üstə yığır, lakin əli banana çatmır, bir-dən gözü taxta parçasına sataşır, məsələnin həlli yolunu tapir: tax­ta parçasından istifado edib bananı götürür. Golin, təsvir ctdiyimiz tocrübədə bəzi cohətlərə diqqət edək.

Birincisi. Meymun ağacdan bir növ alət kimi istifado etdi. in­tellektual davranışın mahiyyətini başa düşmək üçün bu faktın əhə-miyyəti böyükdür. Lakin onu şişirtmodon düzgün qiymətləndirmək lazımdır.

Mcymunlar, adoton, qabaqcadan alət hazırlamırlar: alət onlar üçün bilavasitə iş prosesində öz-özünə meydana çıxır, tezliklə do öz əhəmiyyətini itirir. Bizim misalımızda meymun bananı götür-dükdon sonra alət kimi istifado etdiyi ağacı dərhal tullayır, çünki

30

a
ğac onun üçün öz əhəmiyyətini itirir. Bu о demokdir ki, meymunlar istifado etdikləri alətləri qonımurlar. Başlıca cə-hətlərdən biri do ondan ibarətdir ki, on­lar özlərinin təcrübosini başqa meymun-

lara, elocə do öz balalarına vermirlər. Əgər biz başqa bir meymunu homin şoraito salsaq, bananı ağacla oldə etmok imkanını o, özü ax-tanb tapmalıdır.