Dərslik «Çİnar-çAP»

2. Diqqet ve hafizonin fizioloji osaslan

Hor bir psixi hadisonin osasinda duran maddi sinir proseslo-m foaliyyotini araşdırmaq həmişə todqiqatçıların diqqotini colb I rnnisdir. Bozon psixi hadisolorin maddi əsasını tesir edon ıcıqlayıcının xarakteri ilo izah etmişlər. Geştalt psixoloqlara görə, qqetin həcmi vo istiqamoti bütünliikle qavrayışın quruluşu ilə lyin oluvur. Əgor qavrayışın qanunlarını bilsək, diqqotin песо ıreyan rtdiyini asanlıqla aydınlaşdıra bilorik.

Ikinci qrup psixoloqlar diqqotin «cmosional» nozeriyyosini ıas götünnüşlor. Onlann fikrinco, diqqotin istiqamoti bütünlüklo ives, ;olobal /o emosiyalurla toyin olunur; odur ki, diqqoti psixi iroseslorin xiisusi katcqoiiyast kimi ayırmağa liizum yoxdur amenkan biheviorist psixoloqlan bu mövqedədir).

Üçüncü qrup psixoloqlar iso «diqqotin motor nozoriyyosi» Inövqeyində dururlar. Onlar diqqoti hor bir iradi aktin osasinda pjran motor yönümün tozahürü hesab edir. Başqa sözlə, diqqotin Bicxanizmi, hor bir gorginlik iiçiin xarakterik olan, ozolo qiiwosi Uqnallan ilo bağlıdır.

Aydındır ki, bu nozoriyyolordon hor biri diqqotin mexa-*iminde yalniz bir cehoti osas götürür ve faktik olaraq onun (Izioloji mcxanizmini tam halda izah etmoyo yaxınlaşmır.

285

Burada başlıca məsələ sinir hüceyrələrinin vəziyyətill əlaqədardır. Əgər müəyyən qıcıqlayıcmın tosirilo sinir hüceyrəlej foaliyyət halına gəlirsə, bu, oyanma deməkdir; ogər sink hüceyrələri müvəqqəti olaraq öz foaliyyotini dayandırırsa, bu ləngimodir. Beyində bu iki sinir prosesi arasinda sanki mütəmadl olaraq mübarizə gedir, bir sahodo oyanma olduqda digor sahodi longimo yaranir vo ya oksino. Bu iki sinir prosesi, İ.P.Pavlovuj miioyyon etdiyi kimi, iiç osas qanuna: oyanma vo longimoii yayılması, onlann cəmləşmosi vo qarşılıqlı induksiyası qanunu tabcdir. Əsas sinir proseslorinin bu qanunlan diqqotin mexanizmi izah etmok üçiin çox ohomiyyotlidir. Yalniz qarşılıqlı induksiyf qanununa nozor salaq. Bu qanuna goro beynin bir sahosindo omolt golon oyanma başqa sahodo longimoyo sobob olur vo ya oksin/ qabığın bir sahosindo yaranan longimo başqa saholordo oyanmanf baş vermosino sobob olur. Demoli, müəyyən an orzindo be qabığında oyanma iiciin daha somoroli, optimal saho olur.

İ. P. Pavlov miioyyon zaman icorisindo daha çox oyaniqh malik olan saholori optimal oyanıqlıq sah adlandırmışdır. İnsana xaricdon vo daxildon tosir edon qıc landırıcılar içorisindon homin sahoyo tosir edonlori daha tez asanhqla oyanma omolo gotirir. Noticodo homin qıcıqlayıcı d aydin halda oks olunur. İ. P. Pavlov belo sahoni beyin qabığın yaradıcı şöbəsi adlandınnışdır. Diqqotin fizioloji mexanizmi homi şöbənin foaliyyoti ilo bağlıdır. Çünki eyni zamanda insam beyninə cşitmə, görmə, iybilmo, dadbilmo vo s. analizator! vasitosilo bir sira qıcıqlayıcı tosir gostorir. Onlann tosirilo be" qabığında muxtolif qiivvoyo malik oyanma ocaqlan yaranir.

Miioyyon edilmişdir ki, optimal oyanma sahosi ok intensivliyo malikdir, lakin bu ocaq orqanizmin hoyat foaliyyotin indiki şoraitindo daha davamh olur. Monfi induksiya qanunu göro bir sahodo oyanma omolo gəlirsə, bu başqa sahodo longir omolo gotirir vo ya oksino. Bir halda oyanma longimo törodir -monfi, bir sahonin longiməsi başqa sahodo oyanma yaradi bu, m ii s b о t induksiya qanunu adlamr. Demoli. mon induksiya qanununa goro bir sahodo omolo golon optimal oyanma başqa saholori longidir. Ona goro do tosir edon qıcıqlayıcılard biri daha aydın, aşkar surotdo oks olunur, digorlori iso ya heç о olunmur, ya da tutqun surotdo oks etdirilir. Optimal oyanma sah dinamik olur. Qıçıqlayıcının tosirilo oyanma saholori tez-tcz ye ¹

pıyişir. İ. P. Pavlov bu mosoloni obrazlı şəkildo belo izah edir: kor kollə qapağından içəri baxmaq miimkiin olsaydi vo böyük ■irımkürələrin optimal oyanma olan yeri işıq saçsaydı, onda biz ■işünən şüurlu insanin böyük yarımkürəlorində daim öz formasi fro böyüklüyünə görə doyişən, yarımkürələrin biitiin başqa ■■holorindoki az vo ya cox dorocodo kölgə ilo əhatə olunmuş ■Üzgün olmayan, qəribə çevrəsi olan «işıqlı ləkənin» песо horokot ■tdiyini görərdik. Demoli, bizə tosir edon miixtolif qıcıqlayıcıların mi vo ya digərinin daha aydin dork olunmasi eyni zamanda bcyin habığının muxtolif saholorini əhatə edo bilon homin «işıqlı ləkəyə» iıyğun golir vo bu ciir yiiksok oyanıqlıq törədir. Qeyd edilon «kol-kolor» iso longimiş sahoyo uyğun golir.

Diqqotin fizioloji mexanizmini başa düşmək iiciin İ. P. ravlovun şərtsiz reflektor səciyyə daşıyan «Bu nodir?» refleksi fcaqqındakı miilahizələri də çox ohomiyyotlidir. Çünki hor bir yeni, pözlənilməz qıcıqlayıcı «Bu nədir?» sualı doğurmaqla insanin füurunu homin obyekt üzərino yönəldir, ona bələd olmağa, onu Kptraflı nozordon keçinrıəyə istiqamətləndirir. L Beyinin fizioloji foaliyyotini öyrənməklə A.A.Uxtomski ■ о m i n a n t (üstünluk təşkil edon) oyanma sahosi baqqında tolim yaratmışdır. Dominant oyanma sahosi optimal oyanma sahosindən özünün yiiksok davamlılığı ilo forqlonir. Belo Itiin oyanma (dominant) sahosi noinki yeni omolo golon oyanma ocaqlanni longidir, hom do onlann hesabina daha da güclənə bilir. Gorgin zehni fəaliyyətlə məşğul olan bozi şoxslorə konar qıcıqlayıcı tosir etdikdo onlann ovvəlki problem üzərino yönəlməsi daha da giiclonir. Bu halda sanki biitiin qüvvələr səfərbərliyə alinir № konar qıcıqlayıcılar sezilməmiş qalır, diqqotin mərkəzləşmesi ■nr.

İstər optimal oyamqhq sahosi, istorso do dominant haqqinda lolim diqtətin ixtiyari növünün mexanizmini kifayot qodor ydınlaşdırmağa imkan vermir. Çünki insan qarşısına şüıırlu rətdə moqsod qoyur, öz diqqotini özü tonzim edir. Bu iso insana oxsus ikinci siqnal sisteminin (ümumiləşmiş söz qıcıqlan-dırıcılarının tosirilo beyindo oyanma sahəsinin yaranması) sayo-indo miimkiin olur. Yoni qarşıya məqsədqoyma vo foaliyyot oqsodini daima dəqiqləşdinrıə diqqoti omolo gotirir, saxlayir vo tun gələndo başqa obyektə keeirir. Dinamik stercotipin yaranması vo möhkomlənməsi (yoni

287

xiisusi iş rejiminin yaranması) də diqqotin omolo golmosi vo to cohotdon ohomiyyotlidir.

Əlbottə, diqqotin fizioloji mexanizmi çox mürokko'. Hazırda bu mexanizm sinir sisteminin muxtolif soviyyolo" yerloşmiş siizgoc kimi başa düşülür, buradan orqanizm üçün 1 olan qıcıqlayıcılar seçilib ötürülür, digorlori iso uzaqlaşdırılır. На» xiisuson do beyin sütununda vo qabıqaltı sahələrdo ycrloşmij anatomik vo funksional cohotdon xiisusi sinir huccyrolori olaa şaxoli töromonin - retikulyar formasiyamn foali)^ yotilo olaqolondirilir.

Mexanizm etibarilo belo bir miirokkoblik hafizo prosesino dl aid cdilo bilor. Belo ki. miiasir dövrdə hafizonin psixoloji fizioloji, biokimyovi nozoriyyole mövcuddur. Bu nozoriyyolorin hor birisi cisim vo hadisol surotlorinin beyindo hifz edilmosi, yadda saxlanmasi, taninmasi yada salmmasimn maddi əsaslarını bu vo ya digor amillorlo i etmoyo cohd gostorir. Elmin tarixindo hafizoni cismin mexaniki' möhürü kimi izah edon nozoriyyolor az olmamışdır. Bu mexaniki möhüriin mum iizorindoki izi ilo eyniloşdirilir, guya beyindo cisimlorin izlori belo qahr. Miiasir dövrdo hafizoni cisiml mexaniki izi kimi başa düşmək ideyası rodd edilir. Çünki miilahizo psixi hadisolorin ideal surot olmasi fakti ilo bir sığmır.

Əlbotto, hafizo do mexanizm etibarilo sinir sistcmi foaliyyoti ilo olaqodardir. Miioyyon qıcıqlayıcıların tosirilo oyanmalan omolo golir, beynin miivafiq saholorino çatır, cis ideal suroti alinir. Bu zaman sinir hiiceyrolorindo clektrokimy vo biokimyovi doyişikliklər omolo golir. İzlorin möhkomliyi s^: hiiceyrolorindo omolo golon homin dəyişikliklərin xarakterin asılıdır. Bu cohot qisa vo uzunmiiddotli hafizonin mcxanizr. toşkil edir. Kiçik bir misal. Kosoyoni hiindiir stolun us qoyurlar, о özünü yero atır, döşəmoyə doyib ozilir. Onu yeni homin yero qoyurlar. Lakin bu dofo yero atılmır, sanki ağrını, hiindiir ycrdon atılmağın tohlükəli olduğunu yadında saxlayir.

Təcrübəni başqa variantda aşağıdakı kimi apanrlar: koso hiindiir yerdon atılıb yero diişiir, döşəməyə doyib ozilir. Homin doqiqo onun bcynino zoif elektrik сөгәуаш keçirilmoklo omoln golmiş sinir rabitəsi pozulur. Yəni ağrı hissi kosoyonit yaddaşmdan silinir. Onu yenidon hiindiir stolun üstünə qoyurlar, о

288 №u yeno do yerə atir. Bu dofo izi pozmurlar, onu yenidon /olki hiindiir yero qoyurlar, lakin yadda qalan «tocriibo» onu liyatlı olmağa vadar edir. Demoli, hafizodo izlorin saxlanmasi lir hiiceyrolorindo dorin biokimyovi dəyişikliklərin baş vermosi • bağlıdır (şəkil 42). Belo doyişiklik noinki sinapslarda (sinir ft/unmasimn bir qrup sinir hüccyrosindən başqa qrupa ötürüldüyü, larıldiyi yer), hom do neyronlann özündo, onlann ayn-ayn pvlorində baş verir. Noticodo yaddasaxlama prosesinin ■ i p i 1 1 о 1 i səciyyo daşıması idcyası meydana çıxır. Birinci lerholodo (qiciqlandincilar bilavasito tosir etdikdon sonra) beyin JOceyrolərində qısamüddotli elektrokimyovi reaksiya tas verir. Ikinci morholodo iso sinir hiiceyrolorindo yeni zülali Ihaddonin (proteinin) yaranması ilo bağlı biokimyovi reaksiya ю1о golir. Birinci mərhələ çox az miiddotdo, bozon bir песо ■uiiyo vo ya doqiqo davam cdir. Bunu qisamiiddotli hafizonin izioloji mexanizmi hesab edirlor. Bu morholodo hiiccyrolordo fizioloji dəyişikliklər Ьофа olunur. Hiiccyrolordo borpa olunmayan kimyəvi dəyişikliklərə gotiron ikinci morholo iso uzunmiid-lotli hafizonin mexanizmi hesab olunur.

Bir fakta diqqot yetirək. insan miioyyon sobob üzündon fnüvəqqəti olaraq şüurunu İtırdikdo bilavasito homin trofodo ona tosir edon qıcıq-lıyıcıları yadinda saxlaya bilmir. Görüniir, bu tosirlor qisamiiddotli elektrokimyovi reaksiya S^iyyəsindo qalmış, linir hiiceyrolorindo holo miivafiq biokimyovi doyişiklik yarada bilməmişdir.

I. г. и м1

24,1% I kspc-iriiiicntali

inmental
Hafizonin mexanizmini İzah etmokdə İ. P. Pavlovun forti reflekslor nozoriyyosi do miihiim rol oynayir. Homin nozoriyyo hafizonin uzun tarixo malik olan psixoloji nozoriyyo- ş_okij ₄₂. xiden siçanlara «kundırbazlıq» Sİnin mahiyyotini izah etmoyo ctmeyi öyrotdi. Bu zaman «təlim görmüş» mi к an verir. Miioyyon müna- ^siÇanlann Deyters hüceyrolərində adenin