Dərslik «Çİnar-çAP»

§ 1. Diı/t/.itin novlori
Qeyri-ixtiyari diqqot hcyvanlarda da vardir. Çünki о cisim vo hadisolorin bilavasito tosiri noticosindo omolo golir. Hit halda qiciqlayicimn xassolorindon asih olaraq diqqot miioyyon obycktləro yönələ bilir. Demoli qabaqcadan qarşıya qoyulmui moqsodlo, heç bir xiisusi niyyotlo bagh olmayan vo iradi cohd tolob ctmoyon diqqoto qcyri-ixiyari diqqot deyilir.

Şagird maraqh hekayo dinlədiyi, kinoya baxdığı zaman onda diqqotin homin obyekto yönolməsi, mərkozloşməsi baş verir. Lakin bu zaman xiisusi iradi soy tolob olunmur. Bu qeyri-ixtiyari diqqotdir. Yoni qeyri-ixtiyari diqqot insanin qarşısındakı moqsodlo bilavasito bağlı olmur. Mosolon, dors zamani sinfın qapisj açılarkon şagirdlor dərhal dönüb baxırlar; bu zaman içəri giron adam onlann diqqotini özüno colb cdir.

Qeyri-ixtiyari diqqot zamani insanin psixi foaliyyoti otraf cisim vo hadisolordon asih olaraq onlara yönolir. Buna göro, qeyri-ixtiyari diqqot adamin hazırlığı olmadan, qiciqlandincimn bila­vasito tosirilo omolo golir, yalniz qıcıqlandıncı tosir etdiyi müddotdo mövcud olur. Onun gorginliyi qiciqlandincimn qiivvo-sindən asılıdır.

Qeyri-ixtiyari diqqot cisim vo hadisolorin bilavasito tosirindon asih olsa da, onu hec do ətrafda baş veron hor bir hadiso, hor bir qıcıqlandırıcı omolo gotirmir. Qeyri-ixtiyari diqqotin omolo golmosi iiciin tosir edon qıcıqlandırıcılar bir sira xususiyyotloro malik olmalıdır.

1. Qıcıqlayıcının qüvvəsi vo gözlə-j nilmodon tosiri. Qiivvotli sos, giiclii işıq, koskin iy diqqoti colb edir. Onlann tosiri bilavasito qiciqlayicimn miitloq

292 ■vvosindon deyil, nisbi qüvvəsindən asılıdır. İki qıcıqlayıcıdan bnsi daha qiivvotlidirso, diqqoti do mohz о colb cdocokdir. Ogor ■ciqlayicilann qüwosi bəraborloşirso, onda diqqot gah bu, gah da İRşqa qıcıqlayıcıya yönəlir. Yoni diqqot iki cyniqiivvoli, lyniohəmiyyotli qıcıqlayıcı arasinda toroddüd etmoyo başlayır. Bnlardan gah biri, gah da digori iistiin olur vo diqqoti öziinə colb r.lir

2. 
   Qiciqlayicimn ycniliyi, qeyri a d i -■ y i , kontrastlığı. Yeni oyani vosait, yeni maşın mo-■cli, sinifdo yeni şagirdin olmasi vo s. qeyri-ixtiyari surotdo diqqoti Molh edir. Molumdur ki, otraf aloındo baş veron yeniliklor dorhal Ibolodləşmə reflcksi omolo gotirir. Adam homin yeni hadisonin bdon ibarot olduğunu bilmoyo can atir.
   
3. 
   Obyektin horokotdo olmasi. Molumdur |u, horokotsiz cisimlor, adoton, diqqoti ya colb etmir, ya da ancaq Xiisusi moqsod olduqda diqqoti homin obyektin iizorino yönoldirik. 1 ok in hərəkətin başlanması vo ya kosilmosi do diqqoti colb edir. Müəllim şagirdlərin diqqotini noinki sosini qaldinnaqla, hom do Izahatini dayandirmaqla da colb edo bilor. Bozon sinif otağında Uzun miiddot horokotsiz dayan-mis oyani vosait götürüldiikdən lonra onun yeri diqqoti colb cdir. «Burada no var idi?»
   

Qeyri-ixtiyari diqqot hom do insanin cmosional voziyyotindon asih olaraq omolo golir. Buraya insanin sağlamlıq dorocosi, ohvali-ruhiyyosi, tolobati, maraqlan vo s. aiddir. Mosolon, bir cismo maraq davamh diqqot yaradir, onu uzun miiddot miişahidə etmoyo, öyrənməyə yönəldir. Bundan olavo, tosir edon qiciqlayicimn insanin tolobatlanna, daxili voziyyətino uyğun golmosi do vacibdir. Ac adami xörəyin iyi tez colb cdir.

Dcyilonlordon aydin olur ki, qeyri-ixtiyari diqqot: 1) bizo tosir edon qıcıqlayıcıların xiisusiyyotlorindon, yoni xarici soboblordon; 2) insanin daxili cmosional voziyyotindon, şəxsiyyətin

İstiqamətindon asılıdır.

ixtiyari diqqotin yaranmasi insanin xiisusi niyyoti Vo moqsodilo bağlıdır. O, daha çox foaliyyot prosesindo omolo golir vo foaliyyotin tonzim edilmosinə yönolmiş olur. K. Marksin •özlorini xatırlayaq. О göstərirdi ki, omok fiziki qüvvolərin gorginliyi ilo yanaşı diqqoti mərkozloşdinnoyi do tolob edir.

Qarşıya qoyulmuş şüurlu moqsodlo baglı olaraq omolo golon və müəyyən iradi səy tələb cdən diqqətə ixtiyari d i q q • dcyilir.

Bu halda bcyində ikinci siqnalların - söz siqnallannın tosiriil optimal oyanma sahosi omolo golir. Konardan göstoriş, özün təlimatlandırma (daxili nitq vasitosilo), xiisusi niyyot ixt diqqot üçün əlvcrişli zomin yaradir. Mosolon, şagird foaliyyotini öz moqsodino miivafiq olaraq cv tapşırıqlarını у yctirməyo yönoldir vo homin iş üzərində cəmləşdirirso, bu ixti diqqotdir.

- ixtiyari diqqot, şiiurlu surotdo icra olunan foaliyy moqsodi ilo olaqodar olub, obyekti miioyyon sistem iizro, hom otrafli öyrənməyə imkan verir. ixtiyari diqqotdo cisim vo hadiso insan iizorindo deyil, oksino, insan onlann iizorindo hakim o' Mosolon, dozgah arxasında işləyən şagird öz diqqotini, qarşı" moqsəddon asılı olaraq, cmal olunan materiala, dəzgaha, otra olan əlavə alətləro, ölçü cihazlarına yönoldir; onun qarşıs dəzgahı sazlamaq moqsodi qoyulduqda dəzgaha, onun hissələ" matcrialı emal ctmok moqsodi qoyulduqda materiala, о böyükliiyüno, forma vo hamarhğına, işin keyfiyyətini yoxla moqsodi osas olduqda iso ölçü-nozarot cihazlarma diqqot edi. Şagirdlərin yazı işlorini yoxlayarkən müəllim qarşıdakı mod səddən asih olaraq, öz diqqotini gah yazının mozmununa, gah ayri ayn sözlərin, horf vo roqomlorin no dorocodo diizgiin yazılmasına yönəldir.

ixtiyari diqqot prosesindo biz hec do tosir edon biitiin qıcıqlandırıcıları deyil, yalniz moqsodimizo miivafiq olan qıcıqlan-dincilan seçirik. Bu iso homin obyektloro diqqot etmoyo qabaq-cadan hazırlaşmağı tolob cdir. Mosolon, şagird miiollimin fizikadan nümayiş etdirdiyi tocriiboloro diqqot yetirmok iiciin qabaqcadan öz qavrayışını bir növ planlaşdırır; hansi torofdon, osason noloro baxacağını, nolər eşidə və göro biləcəyini qabaqcadan toxminon müoyyənloşdirir.

Hor hansı işlə məşğul olduqda bir sira başqa amillor tosir göstərib, diqqotin yayınmasına sobob olur. insamn bu mancolori aradan qaldinnaq vo ya onlann təsirini zoiflətmək üçün iradi soy göstonrıəsi lazim golir.

Foaliyyotin biitiin növlərində, xüsusən do şagirdlərin tolim prosesindo, davamh ixtiyari diqqotin omolo golmosi bir sira şərtlordən asılıdır: