Dərslik «Çİnar-çAP»

Lakin nozoro almaq lazimdir ki, bu halda, heç do insana lazim olan biitiin material yadda qalmir.

Əgər insan qarşısına xiisusi yaddasaxlama moqsodi qoyur vo lazim olan materiah yadda saxlamaq üçün iradi soy gostorir, xiisusi üsul və qaydalardan istifado edirso, hafızə ixtiyari sociy daşıyır.

Demoli, ixtiyari hafizo insanin şüurlu foaliyyotinin h nəticosi, həm də səbobidir. Bclo dialcktik vohdot ixtiyari hafızəı inkişafını şortlondirən başlıca amildir.

Hafızə miirokkob idrak proscsı kımı cismin surolinia) «tutulmasından», onun tohlil edilərok beyindo mölık.MiılondiriM məsino doğru coroyan cdir. Ardıcıl surətloıdo xarici losirloria izlorinin möhkomlənmosindən ovvol, perılcrık orqanlarda surotul ani olaraq canlanması və tədricən solub getmosi lıalı has verir. BuJ песо dcyərlor, çox qısa miiddot davam edir. Anıma materiahnj hafızodo möhkomlonmosi iiciin o, subyckt torofindon işlonmolidirl Bu ciir işlomo miioyyon vaxt tolob edir ki, o, i z 1 о r ı n m ö h -1 kəmlənmə müddoti adlanır. Bıı nöqteyi no/ordon ya-" naşdıqda hafizonin qisamiiddotli vo uzunmiiddotli növlori ayırd edilir.

Qısamiiddətli hafizədo bilavasito qavra-ı dığımız cisim vo hadisolori miioyyon miiddot orzindo görməkdB cşitmokdo vo s. davam edirik (onlar gözümiizüıı qabagında dayamr, qulaqlanmizda soslonir). Qisamiiddotli hafizo cox az miiddot (bir песо saniyo vo ya doqiqo) davam edon prosesdir. lakin bu qisa miiddot elo indico gördüyiimüz hadisolori ohya ctmok iiciin kifayot cdir. İndicə hiss üzvlorimizin verdiyi molumati operativ surotdo' tutnıağa, dəyişdirməyo vo canlandırmağa q i s a in ii d d о t I i hafizo deyilir.

Az miiddotdon sonra indico qavramlan cisim \o hadisolordon alman toossiirat itib gedir. adoton adam onlardan hec bir şeyl' xatirlaya bilmir. Miioyyon mətni çap eloyən makinaçının hafizosfl buna misal ola bilor. Çünki о mətni çap elodikco hor sözü. ifadom doqiq yadda saxlayir. lakin comi bir песо saniyo. yeni sözlorı cap etmoyo kecono kimi onlan yaddan eıxarır. Şifahi çıxısı bilavasito torcümo edon şoxs do miioyyon ifadoni torciimo cdono qodor yadda saxlayir. Yeni mərholəyo keçdikdo, ovvolki homin doqiqo yadından çıxır. Stenoqrafistin. siirotlo ışloyon operatorun foaliyyotindo do bu cohot nozoro çarpır. Görünür. burada da bir moqsodouygunluq vardir. Əgor keçmiş informasıyaların hamisi yadda saxlansaydi, onda bizim diqqotimiz yeni informasiyalann qavrantlmasina vo yadda saxlanmasina keco bilmozdi. j Qisamiiddotli hafizo sanki belo bir prinsipdo: «qavradın -Ш

308 ■nlandirdin - unut» prinsipində qurulmuş vo bu şəkıldə do tozahiir

Materialin hissi hatizodon qisamiiddotli hafizoyə keçiril-■tosınin zoruri şərti ona diqqot yetirmok hesab olunur. Demoli. btamiiddotli hafizo birdofəlik, çox qisa miiddot davam edon fcivrayışdan sonra ani hifzctmo vo dorhal yadasalma ilo xarakterizo > olunur.

Qisamiiddotli hafizonin sinonimi kimi bozon operativ vo ya hafizo termini islodilir. Bu halda qisamiiddotli zaman cohoti ■evil, işo, əməliyyata qoşulması, ona xidmot etmok toroli nozordo Itutulur. Demoli, operativ hafizo insanin bilavasito hoyata keçirdiyi ■ktual iş vo omoliyyatlara xidmot edon mnemik prosesdir. lOperativ hafizo dedikdo miioyyon foaliyyot aktının Ircrino yetirilməsi iiçiin zoruri olan hor hansi molumatin miioyyon kmiddot yadda saxlanmasi nozordo tutulur. Mosolon, hor hansi Hltosoloni vo ya riyazi omoliyyati holl edincoyo qodor verilonlori vo •rahq omoliyyatlan yadda saxlamaq lazim golir. Mosolo holl edildikdon sonra onlar unudula bilor. Öz monasını itirmiş linformasiyaları vaxtinda unutmaq bu nöqteyi-nozərdon сох ••homiyyətlidir. Çiinki operativ hafizo cari işlori yerino yetirmok Oçiin yeni informasiyalarla zonginloşmolidir. Hafizonin о m о I i (operativ) vahidlori adlanan homin informasiyalann miqdan, yaxud hocmi bu vo ya digor foaliyyotin müvoffoqiyyətlə yerino yetirilmosino osash tosir gostorir. Operativ hafizodo qisa­miiddotli, eloco do uzunmiiddotli hafizodon alinan matcriallann «işçi qatışıqı» yaranir. Homin işçi material foaliyyot göstərdiyi biitiin miiddot orzindo holo operativ hafizonin ixtiyannda olur.

Uzunmiiddotli hafizo iso qavramlan matcriahn Uzun miiddot vo möhkom yadda saxlanmasi ilo xarakterizo olunur. Yoni biliklorin, eloco do bacanq vo vərdişlərin, informasiyalann uzun miiddot (saatlarla, aylarla, illorlo, bozon on illorlo) hifz edilmosi uzunmiiddotli hafizonin osas mozmununu toşkil edir. U/unmiiddotli hafizodo biliklor daha ümumiloşmiş halda saxlanir. Bunlar elo biliklordir ki, onlar yalniz indiki an iiciin deyil. iimumon uzun miiddot iiciin insana lazim olur. Buna göro do çox zaman insan hor an bilo bilmir ki, onun uzunmiiddotli hafizosindo - «bilik anbannda» nolor vardir. Çox bosit misal la bunu siibut etmok olar. M.»solon, miisahibimizo elo sual vero bilorik ki, onun cavabi indiki anda onun hafizosindo olmasın. başqa sözlə, indi о barodo

düşünməsin? «Azərbaycan rcspublikasmın paytaxtı hansı şəhərdir?», «XII əsrdə Azərbaycanın dahi şairi kim olub?», «Yüzün yarısı neçə edor?» vo s.-yə verilən cavablar. hcç şübhəsuu doğru olacaqdır. Lakin soruşula bilər: bir dəqiqə, yəni sual verilməzdən əvvəl həmin biliklər harada idi? Bu uzunmiiddotli hafizodo saxlanılır, yalniz onlar lazim olan kimi homin «bilik anbarından» çıxarılır. Uzunmiiddotli hafizodo adoton materially yenidon qurulur, biliklor muxtolif istiqamətlərdo toşkil olunur, dorin biliklor oldo edilir. Uzunmiiddotli hafizo mohz belo dorin biliklori saxlayir.